Na początku 1990 roku podczas uzgodnień z dowództwem Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego usankcjonowano zmiany, jakie zaszły w składzie Sił Zbrojnych PRL po redukcji i reorganizacji wojsk w związku ze zmianą doktryny wojennej na doktrynę o cha-rakterze obronnym. Ze składu jednostek bezpośrednio podległych dowództwu Frontu Nadmorskiego wyeliminowano rezerwowe dywizje zmechanizowane i trzy brygady artyle-rii haubic, które miały być mobilizowane na wypadek wojny. W składzie armii ogólnowoj-skowych pierwszego rzutu zmieniono liczbę dywizji pancernych i zmechanizowanych. Jedna armia miała cztery dywizje zmechanizowane i jedną pancerną, a druga armia – trzy dywi-zje zmechanizowane i dwie pancerne. Z kolei z armii drugiego rzutu wyłączono brygadę ra-kiet operacyjno-taktycznych. W wojskach lotniczych Frontu Nadmorskiego zrezygnowano z pułku lotnictwa bombowo-rozpoznawczego, natomiast w miejsce pułku rozpoznania lot-niczego wprowadzono pułk lotniczy rozpoznania taktycznego. Z jednostek operacyjnych Marynarki Wojennej wyłączono pułk lotnictwa myśliwsko-bombowego15.
Po rozwiązaniu Układu Warszawskiego Polska stanęła w obliczu wymuszonej samowy-starczalności obronnej. W tej sytuacji uznano potrzebę utrzymywania dotychczasowego potencjału militarnego w celu zapewnienia skutecznego odstraszania potencjalnego prze-ciwnika. Wstrzymano redukcję wojska i podjęto działania ukierunkowane na stworzenie ta-kiego składu, który zapewniłby wykonanie przewidywanych zadań. W wojskach lądowych zrezygnowano z wystawiania na wypadek wojny dwóch armii ogólnowojskowych pierwsze-go rzutu i przyjęto, że każdy z czterech okręgów wojskowych będzie bazą do rozwinięcia korpusu ogólnowojskowego. Trzy okręgi wojskowe (Pomorski, Śląski i Warszawski) miały wystawić korpusy ogólnowojskowe, z trzema dywizjami ogólnowojskowymi każdy. Natomiast Krakowski Okręg Wojskowy miał wystawić korpus o strukturze mieszanej, obejmującej dy-wizję kawalerii powietrznej oraz samodzielne brygady ogólnowojskowe. Siły Powietrzne miały strukturę korpuśną już w czasie pokoju. Ich skład na wypadek wojny obejmował kor-pus lotnictwa operacyjnego i dwa korkor-pusy obrony powietrznej. W Marynarce Wojennej miał być utrzymany podział na trzy flotylle, w tym jedna o charakterze operacyjnym i dwie prze-znaczone do obrony wybrzeża16.
W perspektywie XXI wieku założono, że nie będzie potrzeby utrzymywania przez Polskę zbyt dużej armii, ponieważ w bezpośrednim starciu z mocarstwem i tak nie miała ona więk-szych szans na zwycięstwo. Skupiono się na przekształceniu sił zbrojnych z armii stosunko-wo liczebnej i uzbrojonej w sprzęt ciężki w stosunko-wojsko mniejsze, ale bardziej mobilne. Przyjęto,
14 M. Górka: Ewentualnie 9 dywizji. http://wyborcza.pl/1,76842,8615966,Ewentualnie_9_dywizji.html [dostęp: 5.11.2010].
15 Meldunek o stanie bojowym i gotowości mobilizacyjnej dowództw, związków taktycznych i oddziałów wydzielonych w skład ZSZ na czas pokoju i wojny na dzień 1.01.1990 r. IPN 02958/678, k. 297–413.
16 G. Lewandowski: Modele organizacyjne Sił Zbrojnych RP. Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 2006, s. 78–79.
Rok Związki operacyjne i taktyczne Wojsk Lądowych Lotnictwo
Tabela 1. Skład bojowy wojsk operacyjnych na wypadek wojny – lata 1990–2010
Źródło: Opracowanie własne autora na podstawie meldunku o stanie bojowym z 1990 roku i modeli rozwoju Sił zbrojnych RP w latach 2000–2010
Polskie wojska operacyjne...
że docelowy stan osobowy armii powinien stanowić 0,3–0,5% ludności kraju, czyli około 150 000 żołnierzy, a w korzystnej sytuacji międzynarodowej mógłby zostać zmniejszony na-wet do 100 000–120 000 żołnierzy. Miało to być wojsko w większości zawodowe17.
W 2001 roku ustalono nowy skład Sił Zbrojnych RP na wypadek wojny. W Wojskach Lądowych zaplanowano dwa korpusy zmechanizowane (1. i 2.) o strukturze dywizyjnej, z dwiema dywizjami ogólnowojskowymi każdy. W Siłach Powietrznych zrezygnowano z kor-pusu lotnictwa operacyjnego na rzecz korpusów obrony powietrznej. W Marynarce Wojennej nie wprowadzono żadnych zmian.
W 2004 roku, gdy rozwiązano jedno dowództwo korpusu, skład Wojska Polskiego na wy-padek wojny miał już charakter wariantowy. W wypadku prowadzenia samodzielnych dzia-łań wojennych możliwe było wystawienie w Wojskach Lądowych tylko jednego korpusu ogólnowojskowego w składzie trzech–czterech dywizji ogólnowojskowych. Siły Powietrzne wystawiłyby dwa skrzydła lotnictwa taktycznego. Marynarka Wojenna miała dwie flotylle, w tym jedną operacyjną i jedną obrony wybrzeża. W razie prowadzenia wspólnych działań z wojskami sojuszu polskie dywizje ogólnowojskowe i jednostki wsparcia weszłyby w skład korpusów wielonarodowych. Natomiast Siły Powietrzne i Marynarka Wojenna mogłyby za-chować autonomiczność bądź wejść w skład większych zgrupowań sojuszniczych18.
Przeprowadzona pod koniec pierwszej dekady XXI wieku profesjonalizacja wojska nie wpłynęła w większym stopniu na skład bojowy polskich wojsk operacyjnych na wypadek wojny. Redukcją objęto tylko część jednostek, przy czym zachowano ich dotychczasowy potencjał bojowy. Najważniejszą zmianą było rozwiązanie wojsk OT, które we wcześniej-szych założeniach były przewidywane do wspierania wojsk operacyjnych podczas prowa-dzenia działań na terytorium kraju. Tym samym wojska operacyjne przejęły rolę jedyne-go komponentu odpowiedzialnejedyne-go za obronę terytorium kraju, ponieważ wyodrębnione w nowym systemie obronnym wojska wsparcia nie są zdolne przejąć roli, jaką dotychczas ogrywały wojska OT.
* * *
Obecnie wojska operacyjne odgrywają główną rolę w systemie bezpieczeństwa państwa, stanowiąc trzon jego podsystemu militarnego. Są odpowiedzialne za bezpieczeństwo terytorium kraju i jednocześnie trwają w gotowości do udziału w obronie kolektywnej w ra-mach sojuszu północnoatlantyckiego. Stosunkowo niewielki potencjał tych wojsk, w porównaniu z ich potencjałem z końcowego okresu zimnej wojny, jest pochodną zmian międzynarodowej sytuacji polityczno-militarnej. Rozpad systemu dwublokowego, wprowa-dzenie w życie postanowień konferencji rozbrojeniowych oraz włączenie Polski do zachod-nich struktur bezpieczeństwa umożliwiły znaczną redukcję wojsk operacyjnych. Ich liczeb-ność i potencjał bojowy zmniejszono do poziomu odpowiadającego obecnym potrzebom systemu bezpieczeństwa państwa.
17 S. Koziej: Zadania operacyjno-strategiczne Wojska Polskiego. „Myśl Wojskowa” 1991 nr 6, s. 20.
18 G. Lewandowski: Modele organizacyjne…, op.cit., s. 84–85.
n