Skuteczne zarządzanie ryzykiem jest warunkiem istnienia i rozwoju każdej współ-czesnej organizacji, która dba o swoje bezpieczeństwo. W najwyższym stopniu wy-móg ten dotyczy organizacji i instytucji sektora publicznego odpowiedzialnych praw-nie za wysokie standardy bezpieczeństwa podległych im podmiotów. znaczepraw-nie tego problemu podkreślają międzynarodowe standardy, normy i metodyki ukierun-kowane na efektywne zarządzanie ryzykiem, które jest jedynym wymiernym wskaź-nikiem sterowania pożądanym poziomem bezpieczeństwa.
Autor najpierw dokonuje przeglądu wybranych światowych i krajowych standar-dów oraz metodyk zarządzania ryzykiem, a następnie analizuje cztery z nich: euro-pejski FERMA 2002, amerykański COSO II 2004, australijsko-nowozelandzki AS/NzS 2004 oraz międzynarodową normę ISO 31000. Są to normy wysoko oce-niane przez światowych ekspertów i powszechnie stosowane w praktyce międzyna-rodowej. Autor porównał przedstawione normy i ocenił je pod kątem użyteczności, a także – na podstawie wybranych zdarzeń – wskazał rolę i znaczenie zarządzania ryzykiem we współczesnym życiu społeczno-gospodarczo-politycznym.
P
ojęcie „ryzyko” wywodzi się ze starożytności. W różnych języ-kach miało ono podobny zakres znaczeniowy. W języku arabskim termin risq znaczy los, przeznaczenie, dopust boży. W języku hiszpańskim ar-risco oznacza odwagę i niebezpieczeństwo. Risicare w języku łacińskim było utożsamiane z koniecznością omijania czegoś niebezpiecznego lub z aktem odwagi. Włoskie rischio oznacza rafę pod-morską, którą trzeba ominąć. W języku greckim riza to ostra skała, ra-fa niebezpieczna dla żeglugi. Dominującym aspektem definicji pojęcia ryzyka było więc niebezpieczeństwo zagrażające statkom, żeglarzom oraz kupcom. Wyraźnie akcentowano aspekty kupieckie, handlowe i eko-nomiczne. W języku angielskim pojęcie risk jest używane w odniesie-niu do sytuacji niosącej niebezpieczeństwo, a termin „hazard”, będący synonimem ryzyka, oznacza świadome podejmowanie pewnego niebez-pieczeństwa po to, by osiągnąć określone cele.Wieloaspektowe i interdyscyplinarne postrzeganie problemu ryzyka sprawia, że istnieje wiele definicji tego pojęcia. Opisują one ryzyko oraz
kmdr rez.
prof. dr hab. inż.
KRzySzTOF FICOń
Absolwent Wydziału Cybernetyki WAT.
Wojskową służbę zawodową zakończył na stanowisku dziekana
Wydziału Zarządzania i Dowodzenia Akademii
Marynarki Wojennej w Gdyni. Obecnie profesor zwyczajny
tej uczelni.
charakteryzują proces jego powstawania i sposoby zarządzania nim w odmienny sposób. Warto wskazać zatem niektóre określenia i zasadnicze konteksty definicyjne ryzyka1. Oto one.
1. Ryzyko to uświadomiony zespół czynników, działań lub czynności, które najczęściej powo-dują szkodę lub stratę materialną, niematerialną, moralną, choć mogą przynosić także pewne ko-rzyści. Zawsze jednak pojęcie ryzyka oznacza niepewność następstw i element zagrożenia. Zupełnie pewna strata nie jest ryzykiem, tym bardziej nie jest nim korzystny interes handlowy.
2. Ryzyko wynika z faktu podejmowania decyzji o przyszłości przy niepełnej informacji źró-dłowej. Podejmowanie decyzji w warunkach niekompletnej informacji zawsze niesie ze sobą element zagrożenia, niepewności i ryzyka. Niepewność i ryzyko występują obok siebie, a nie-kiedy są ze sobą utożsamiane. Ryzyko jest funkcją niepewności.
3. Jedna z najprostszych definicji określa ryzyko jako mierzalną kategorię niepewności.
Stanowi ono kombinację elementów hazardu i jest mierzalne niepewnością. Niepewność ja-ko kategoria psychologiczna pozostaje niewymierna i jest mierzona poziomem zaufania, wiary i bezpieczeństwa.
4. Ryzyko oznacza akceptację decyzji, w której zostało oszacowane prawdopodobieństwo wy-stąpienia określonego rodzaju zagrożenia lub niebezpieczeństwa. Podczas definiowania pojęcia ryzyka ważne jest rozróżnienie między ryzykiem a niepewnością. Te dwa pojęcia są powszech-nie mylone. Tymczasem tylko ryzyko jest kategorią mierzalną, natomiast powszech-niepewność jest powszech- nie-mierzalna i niemożliwa do wymiernego oszacowania.
5. Interesującą kategorią ryzyka jest ryzyko formalne, ujmowane jako mierzalna niepewność dotycząca skwantyfikowanych i rozpoznanych zagrożeń, definiowane na podstawie obiektyw-nych statystyczobiektyw-nych praw, które ograniczają obszary niepewności i zwiększoobiektyw-nych zagrożeń.
W potocznym rozumieniu ryzyko oznacza więc albo prawdopodobieństwo tego, że coś się nie uda, albo przedsięwzięcie, którego wynik jest nieznany, niepewny i problematyczny. Takie postrzeganie ryzyka zawiera dwa elementy pejoratywne, mianowicie prawdopodobieństwo zaj-ścia zdarzenia niepożądanego i wartość (rozmiar) strat, które to zdarzenie wyrządzi.
W konkluzji można stwierdzić, że ryzyko to:
– możliwość poniesienia straty lub osiągnięcia zysku jako następstwo podjętych decyzji co do przyszłości;
– oszacowane prawdopodobieństwo wystąpienia określonego rodzaju zagrożenia lub straty, a także zysku i korzyści.
Ponieważ powszechnie podkreśla się negatywny charakter ryzyka, dlatego jest ono postrze-gane jako zdarzenie, którego za wszelką cenę powinniśmy uniknąć albo przynajmniej zminima-lizować jego negatywne skutki. Całkowite wyeliminowanie ryzyka, mimo wszelkich starań, jest niemożliwe. O jego nieuchronności przesądza organicznie przypisany mu czynnik losowy, któ-ry sprawia, że nawet najdokładniej przemyślany plan działania jest obarczony pewną dozą nie-pewności, wynikającej z braku wiedzy lub doświadczenia, a także z pewnej nieuwagi czy prze-oczenia. Pojęcie ryzyka jako uświadomionej miary niepewności jest pojęciem względnym i w kontekście psychologicznym czy społecznym może być istotnie zrelatywizowane2.
1 Szerzej: K. Ficoń: Inżynieria zarządzania ryzykiem. Podejście systemowe. BEL Studio, Warszawa 2007, s. 148 i nast.
2 Tezę tę znakomicie udowadnia znany z literatury przykład indywidualnego szacowania jednakowego ryzyka przez grupę osób znajdujących się na pokładzie samolotu. Pasażerom samolotu zawsze towarzyszy mniejszy lub większy stres, różne
Pojęcie ryzyka jest nierozerwalnie związane z teorią podejmowania decyzji. Przeważająca część decyzji jest podejmowana w warunkach losowych, na podstawie niekompletnej infor-macji, z reguły pod presją czasu i ograniczonych krytycznych zasobów, w sytuacji różnych wyzwań i zagrożeń. Podjęcie decyzji stanowi pierwszy krok w procesie zarządzania ryzy-kiem, ponieważ większość nietrywialnych decyzji człowiek podejmuje w dynamicznym śro-dowisku działania, w obliczu permanentnych zmian i zakłóceń, na podstawie niepełnych i mało wiarygodnych danych, w warunkach losowego lub celowego przeciwdziałania oto-czenia tak bliższego, jak i dalszego. Dlatego przed podjęciem racjonalnych decyzji człowiek stara się skompletować możliwie pełne dane i informacje źródłowe, jednak nigdy nie zgro-madzi wszystkich niezbędnych informacji; te które posiada zaś zwykle są niepełne, niekom-pletne i nie zawsze aktualne (rys. 1).
są też ich reakcje. Fizycznie jednakowy poziom stresu i zagrożenia bezpieczeństwa w czasie lotu samolotem pasażerowie starają się stłumić różnymi sposobami. Jedni wykupują dodatkowe ubezpieczenie, np. polisy na życie lub od nieszczęśliwych wypadków, inni zajmują miejsca przy wyjściach awaryjnych, jeszcze inni pogrążają się modlitwie, rozmyślaniach bądź w lekturze, zapadają w sen lub wypijają mocnego drinka. Podejście poszczególnych pasażerów do jednakowego zagrożenia komunikacyjnego jest różnorodne. Oznacza to, że w jednakowych sytuacjach zagrożenia i niepewności – istniejących w tym samym miejscu i czasie – ryzyko nie jest identycznie odczuwane przez wszystkich jego uczestników. Vide: T.T. Kaczmarek:
Ryzyko i zarządzanie ryzykiem. Ujęcie interdyscyplinarne. Difin, Warszawa 2005, s. 50.
Rys. 1. Elementy systemu pojęciowego teorii zarządzania ryzykiem Źródło: Opracowanie własne autora
Międzynarodowe standardy...
FERMA 2002 Ryzyko – kombinacja prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia oraz jego skutków
COSO II 2004 Ryzyko – możliwość wystąpienia zdarzenia i jego negatywnego wpływu na osiągnięcie celów
AS/NzS 2004
Ryzyko – możliwość wystąpienia zdarzenia mającego wpływ na działalność, doprowadzającego do powstania zysku lub straty, mierzona z punktu widzenia prawdopodobieństwa oraz konsekwencji
ISO 31000 2009 Ryzyko – efekt niepewności osiągnięcia celów; efekt ten jest pozytywnym lub negatywnym odchyleniem od oczekiwanego celu
Polski podręcznik zarządzania ryzykiem 2004
Ryzyko – niepewność związana ze zdarzeniem lub działaniem, które wpłynie na zdolność organizacji do osiągnięcia celów jej działalności
PRINCE2 1989
Ryzyko (projektowe) – niepewność wyniku przedsięwzięcia projektowego związana z innowacyjnością projektu oraz zmianami w otoczeniu biznesowym generującymi możliwość wystąpienia zdarzeń nieplanowanych, mogących istotnie wpłynąć na sposób realizacji projektu