W latach 90. ubiegłego wieku bezpieczeństwo militarne III Rzeczypospolitej oparto na strategii obronno-zaczepnej z elementami powszechnej obrony narodowej. W przygotowa-nej w 1991 roku Koncepcji strategiczprzygotowa-nej obrony Polski lat dziewięćdziesiątych planowano, że oprócz wojsk operacyjnych będą wykorzystane na dużą skalę wojska obrony terytorial-nej, zorganizowane według nowych zasad. Miały to być jednostki uzbrojone w nowoczesną broń lekką, doskonale znające teren działań i umiejące wykorzystać jego walory obronne.
W rezultacie pozwalałoby to na ich aktywne współdziałanie ze związkami operacyjnymi.
Zamierzano również przygotować terytorium Polski do celów obronnych, to znaczy wyko-nać stałe ukrycia dla organów kierowania i dowodzenia wojskami oraz dla głównych środ-ków walki – samolotów i wyrzutni rakiet, a także półstałe ukrycia w przewidywanych rejo-nach koncentracji wojsk oraz na planowanych rubieżach i w rejorejo-nach obronnych. Ponadto przewidywano utworzenie systemu zapór inżynieryjnych i niszczeń wzdłuż granic państwo-wych i w głębi kraju na kierunkach zagrożonych uderzeniami wojsk lądopaństwo-wych potencjalne-go przeciwnika. Umocnione miały być również ważne obiekty i punkty strategiczne, takie jak: przeprawy graniczne, porty morskie i lotniska, a także miasta i miejscowości położone w rejonach przygranicznych i na zagrożonych kierunkach7.
Strategiczne zadania związane z obroną Polski w czasie pokoju miały, zdaniem teorety-ków wojskowych, polegać na przygotowaniu odpowiednich sił, które zagwarantują
skutecz-6 Strategia obronności Rzeczypospolitej Polskiej. Strategia sektorowa do „Strategii bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej”. Warszawa 2009.
7 Koncepcja strategiczna obrony Polski lat dziewięćdziesiątych. Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 1991.
ne odstraszanie potencjalnego przeciwnika. Zaliczono do nich: wypracowanie strategii wo-jennej i związanych z nią planów operacyjnych, utrzymywanie odpowiedniej liczby wojsk operacyjnych i obrony terytorialnej oraz przygotowania obronne społeczeństwa i gospodar-ki. Do podstawowych zadań czasu wojny zaś zaliczano: obronę ważnych obiektów przed uderzeniami lotniczo-rakietowymi, zatrzymanie i załamanie uderzeń ugrupowań wojsk lą-dowych przeciwnika, rozbicie jego desantów oraz prowadzenie działań obronno-zaczepnych i nieregularnych w celu wyparcia wojsk nieprzyjaciela z terytorium kraju8.
Za podstawę przygotowań obronnych Polski uznano wykorzystanie w jak największym stopniu walorów obronnych terytorium kraju. W opracowywanych w tym okresie koncep-cjach proponowano, żeby wyznaczyć system rubieży, stref i rejonów obrony, co miało po-zwolić na stworzenie nowej infrastruktury obronnej. Pierwsze strategiczne rubieże obrony miały być oparte na rzekach granicznych oraz miejscowościach i obiektach w pasie przygra-nicznym, natomiast drugie strategiczne rubieże obrony przewidywano wzdłuż rzek i trudno dostępnych terenów. Druga strategiczna rubież zachodnia miała przebiegać wzdłuż Nysy Kłodzkiej, środkowego odcinka Odry oraz terenów lesisto-jeziornych na linii Sulechów–
Międzyrzecz–Gorzów Wielkopolski–Wałcz–Szczecinek–Słupsk. Drugą strategiczną rubież wschodnią wyznaczała w tych koncepcjach środkowa i dolna Wisła oraz rzeka Dunajec.
Między rubieżami strategicznymi miały być wytyczone rubieże pośrednie i rubieże ryglo-we, głównie obejmujące odcinki rzek oraz tereny lesisto-jeziorne.
Obszary między pierwszymi i drugimi rubieżami strategicznymi stanowiły strategiczne strefy obrony, w których zamierzano skupić główny wysiłek przygotowania i prowadzenia operacji obronnych. W tym celu przewidywano przygotowanie do obrony podejść do wybra-nych miejscowości. Na kierunku zachodnim były to: Szczecin, Stargard Szczeciński, Kostrzyn nad Odrą, Gorzów Wielkopolski, Świebodzin, Żary, Żagań, Zgorzelec, Legnica i Wrocław, a na kierunku wschodnim – Augustów, Białystok, Olsztyn, Ostrołęka, Siedlce, Lublin, Chełm, Zamość, Przemyśl i Rzeszów. Rejony wokół tych miejscowości miały być przygotowane do obrony i bronione w razie potrzeby przez miejscowe oddziały wojsk obrony terytorialnej przy wsparciu wojsk operacyjnych.
Terytorium Polski między granicami drugich strategicznych rubieży obronnych było uzna-wane za centralny obszar strategiczny, na którym zamierzano rozmieścić: siły odwodowe Naczelnego Dowództwa oraz główną część Sił Powietrznych i miejscowych sił OT. Obszar ten miał także stanowić zaplecze logistyczne dla sił działających w strategicznych strefach obrony oraz dawać możliwość manewru wojsk operacyjnych na poszczególne kierunki stra-tegiczne.
Dostrzegano potrzebę przygotowania nadmorskiej rubieży obrony wzdłuż wybrzeża Morza Bałtyckiego. Miały tam być rozmieszczone siły OT i Marynarki Wojennej prze-znaczone do obrony przeciwdesantowej. Ponadto na tym obszarze planowano wyznacze-nie rubieży ogniowych dla związków taktycznych, które przewidywano jako wzmocwyznacze-nie- wzmocnie-nie obrony przeciwdesantowej.
Założono, że terytorium kraju od strony południowej będzie zabezpieczała południowa ru-bież obrony, oparta na łańcuchach górskich Karpat i Sudetów. Do ochrony tej ruru-bieży
za-8 B. Balcerowicz, J. Pawłowski, J. Marczak: Koncepcja strategicznej obrony Polski. „Myśl Wojskowa” 1992 nr 3, s. 7–8.
Polskie wojska operacyjne...
mierzano wykorzystać oddziały piechoty górskiej oraz miejscowe siły OT. Miały one zablo-kować przełęcze i nie dopuszczać do ich pokonania przez siły przeciwnika9.
W sytuacji zagrożenia wojennego przewidywano wykorzystanie systemu przygotowanych rubieży i rozwinięcie sił zbrojnych w strategiczne ugrupowanie obronne. W zgrupowaniu tym pierwszy rzut strategiczny miały stanowić dwa korpusy armijne wraz z siłami OT wy-stawionymi przez okręgi wojskowe znajdujące się na zagrożonym kierunku strategicznym.
Siły te miały obsadzić pierwszą strategiczną rubież obronną lub jej część oraz rubieże ryglo-we i rejony obrony. W drugim rzucie strategicznym miały znajdować się dwa korpusy armij-ne przerzucoarmij-ne z niezagrożoarmij-nego kierunku, które miały zająć drugą strategiczną rubież obronną, a w razie potrzeby także rubież pośrednią lub rubieże ryglowe. W rzucie tym prze-widywano również siły OT. W strategicznym odwodzie naczelnego dowódcy, rozlokowa-nym w centralrozlokowa-nym obszarze strategiczrozlokowa-nym, miały się znaleźć co najmniej jeden ogólnowoj-skowy związek taktyczny, związki lub oddziały aeromobilne oraz związki i oddziały rodzajów wojsk.
Zgodnie z tymi założeniami podstawowym celem strategicznej operacji obronnej było nie-dopuszczenie do wtargnięcia w głąb terytorium kraju powietrzno-lądowych zgrupowań po-tencjalnego przeciwnika. Miała do tego przyczynić się uporczywa obrona wyznaczonych ru-bieży w strategicznej strefie obrony. Ponadto na terytorium całego kraju przewidywano prowadzenie aktywnej obrony przeciwlotniczej i przeciwdesantowej, co miało zapobiec znisz-czeniu ważnych elementów infrastruktury obronnej. W sytuacji przełamania pierwszej stra-tegicznej rubieży obrony zamierzano kontynuować bitwę obronną z wykorzystaniem rubie-ży ryglowych, samodzielnych rejonów obrony i drugiej strategicznej rubierubie-ży obronnej. Bitwa ta, oprócz działań o charakterze regularnym, miała obejmować działania nieregularne na terenach zajętych przez przeciwnika. Założono, że działania te przyczynią się do spowolnie-nia tempa natarcia sił przeciwnika i tym samym umożliwią ich zatrzymanie. Po wprowadze-niu na drugą rubież strategiczną sił drugiego rzutu strategicznego i odwodu naczelnego do-wódcy miały być wykonane przeciwuderzenia, a w razie ich powodzenia – przeciwnatarcia w celu rozbicia przeciwnika i wyparcia go z terytorium Polski.
W odniesieniu do nowych warunków prowadzenia działań wojennych dostrzeżono moż-liwość prowadzenia operacji o mniejszej intensywności. Jej głównym założeniem było uni-kanie dużych bitew mogących doprowadzić do utraty zdolności bojowych wojsk oraz po-ważnego zniszczenia terytorium kraju. W czasie takiej operacji miało dochodzić jedynie do stosunkowo częstych, krótkotrwałych starć w postaci gwałtownych uderzeń i szybkie-go wycofania w celu przyszybkie-gotowania kolejneszybkie-go ataku. Zszybkie-godnie z założeniami główną rolę miał odgrywać manewr połączony z precyzyjnym ogniem i maksymalnym wykorzysta-niem możliwości ochronnych terenu. Jako zasadniczy rodzaj tego typu działań wskazano manewrową operację obronną. Jej celem było: zadanie przeciwnikowi dotkliwych strat, zyskanie czasu na podjęcie starań dyplomatycznych na arenie międzynarodowej oraz utrzy-manie zdolności do kontynuowania oporu w warunkach okupacji terytorium kraju. Operacja
9 Rubieże, strefy i rejony obrony na terytorium kraju były przedmiotem analiz już w pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej. Stanowiły element oparcia ugrupowania wojsk w przewidywanych działaniach obronnych w sytuacji wtargnięcia potencjalnego przeciwnika na terytorium Polski.
taka miała być przeprowadzona w sytuacji napaści na Polskę na jednym kierunku opera-cyjnym lub dwóch takich kierunkach przez przeważające siły przeciwnika. Widziano też możliwość przeprowadzenia operacji obronno-zaczepnej, która miałaby polegać na pro-wadzeniu bitwy obronnej i powstrzymaniu uderzenia przeciwnika przez oddziały pierw-szego rzutu i, następnie, przejściu do przeciwuderzenia całością sił. Tego typu operacja miała być prowadzona w wypadku ataku przeciwnika o charakterze lokalnym, prowadzo-nym na jedprowadzo-nym kierunku operacyjprowadzo-nym10.
W 1996 roku przyjęto dokument Polityczno-strategiczny plan obrony Rzeczypospolitej Polskiej, w którym zawarto ocenę zagrożeń wojennych państwa, koncepcję obrony jego te-rytorium oraz określono zadania strategiczne poszczególnych podsystemów bezpieczeństwa państwa na wypadek sytuacji kryzysowej i wojny11.
Po wstąpieniu do NATO Polska nadal była zobowiązana do utrzymywania zdolności do indywidualnej obrony. Wynikało to zarówno z założeń traktatu, jak i ze strategii sojuszu.
Uwzględniano możliwość wzmocnienia Sił Zbrojnych RP wojskami NATO. W odniesieniu do wojsk natychmiastowego reagowania sojuszu czas reakcji miał wynieść około tygodnia, natomiast wojsk operacyjnych – kilka tygodni. W wypadku niespodziewanej agresji Polska miała własnymi siłami powstrzymać przeciwnika w strefie nadgranicznej, korzystając jedy-nie ze wsparcia lotniczego i rakietowego sojuszu12. W warunkach wojny na dużą skalę, po-przedzonej fazą kryzysu, polskie wojsko miało działać w ramach wielonarodowych zgrupo-wań sojuszniczych i wykonywać zadnia przewidziane w planach operacyjnych NATO. Polska miała uczestniczyć w procesie planowania strategiczno-operacyjnego sojuszu w celu bieżą-cego dostosowania możliwości obronnych kraju do przewidywanych zadań obronnych.
W przypadku wojsk operacyjnych zadania te obejmowały: rozpoznanie i zatrzymanie zgru-powań uderzeniowych przeciwnika w wyniku prowadzenia operacji osłonowych i obron-nych, doprowadzenie do uzyskania przewagi strategicznej dzięki rozwinięciu sił głównych własnych i sojuszu oraz rozbicie sił przeciwnika przez wykonanie przeciwnatarcia strate-gicznego. Do zadań wojsk obrony terytorialnej należało: zorganizowanie obrony miast oraz rejonów i obiektów ważnych pod względem obronnym, ochrona infrastruktury państwa w ce-lu zapewnienia swobody działania wojsk operacyjnych oraz prowadzenie działań nieregu-larnych na terenach zajętych przez przeciwnika13.
Za względu na pewną stabilność sytuacji międzynarodowej plany operacyjno-strategicz-ne NATO nie były systematycznie opracowywaoperacyjno-strategicz-ne i aktualizowaoperacyjno-strategicz-ne. W 2008 roku, po wojnie między Gruzją a Federacją Rosyjską, polski rząd usilnie domagał się opracowania planu udziału sił NATO w bezpośredniej obronie terytorium kraju przed ewentualną agresją ze wschodu. W rezultacie w 2010 roku przyjęto tzw. plan ewentualnościowy, w którym zało-żono, że w wypadku zagrożenia terytorium kraju polskie wojsko będzie wzmocnione
pię-10 S. Koziej: Operacyjno-strategiczne problemy użycia i działania Wojska Polskiego w latach dziewięćdziesiątych. Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 1991, s. 7–15; M. Robełek: Wybrane problemy strategii obronnej RP.
W: Bezpieczeństwo Polski w zmieniającej się Europie. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1994, s. 12–16.
11 S. Koziej: Transformacja strategiczna bezpieczeństwa III Rzeczypospolitej. „Kwartalnik Bellona” 2009 nr 4, s. 28.
12 R. Szeremietiew: Strategia narodowego bezpieczeństwa. Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2000, s. 45–46.
13 Strategia obronności Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa 2000, s. 8–9, 17.
Polskie wojska operacyjne...
cioma dywizjami sojuszu NATO. W sytuacjach kryzysowych, wymagających natychmiasto-wego reagowania, przewidziano wykorzystanie Sił Odpowiedzi NATO14.