konfliktu Strony zaanga Ŝ owane w konflikt Przykłady
2.3 Konflikt w koncepcji pól symbolicznych
Francuski socjolog Pierre Bourdieu traktuje walkę o uznanie proponowanej
definicji rzeczywistości za kluczowy element konfliktów społecznych.27 Jak ujmuje to Małgorzata Jacyno w ksiąŜce poświęconej Bourdieu Iluzje codzienności.
Według jego koncepcji „świat społeczny jest walką o to, czym jest świat społeczny” (Jacyno 1997: 85). Porządek społeczny definiowany jest w walce, ale w walce, która ma charakter ustrukturyzowany i uporządkowany. Jak obrazowo streszczają to Sojak i Wicenty, spory o kształt rzeczywistości społecznej „przypominają raczej walkę dyplomatyczną niŜ zgiełk bitewny” (Sojak, Wicenty 2005: 86). Teoria Bourdieu pozwala opisać i zrozumieć podstawowe struktury i reguły rządzące nadawaniem znaczeń rzeczywistości poprzez konflikty społeczne.
Do analizy konfliktu i dystrybucji władzy ten francuski socjolog wykorzystuje koncepcję pól symbolicznych. Pole moŜna traktować jako:
(...) historycznie wytworzone przestrzenie aktywności wraz z ich specyficznymi instytucjami oraz własnymi regułami funkcjonowania. Istnienie wyspecjalizowanego oraz względnie autonomicznego pola skorelowane jest z istnieniem określonych stawek oraz interesów: przez nierozerwalne ekonomiczne oraz psychiczne inwestycje, które wywołują
u aktorów określony habitus, pole i jego stawki (jako takie wytworzone przez relacje władzy oraz walkę o zmianę relacji władzy konstytutywnych dla pola) generują nakłady czasu, pieniędzy oraz pracy (Bourdieu 1990: 87-8; por. Bourdieu i Wacquant 2001: 76-99).
Jak pisze Jacyno, pola są to „miejsca, gdzie wytwarza się symboliczne konstrukty i zarazem narzędzia sprawowania władzy” (Jacyno 1997: 55). Pola to wytworzone rzeczywistości, których charakter kształtowanych jest przez typ prawomocności dominujący w ich obszarze; zgodnie z tą zasadą wyróŜnić moŜna m.in. pole naukowe, polityczne, religijne czy artystyczne. W kaŜdym z tych pól panuje inna
27 Koncepcję Bourdieu rekonstruujemy w oparciu o ksiąŜki Małgorzaty Jacyno Iluzje codziennośi. O teorii socjologicznej Pierre’a Bourdieu (1997) oraz Radosława Sojaka i Daniela Wicentego Zagubiona
prawomocność kształtowania znaczeń rzeczywistości, posługująca się innymi zasadami kategoryzacji.28 W wyniku zastosowania odmiennych prawomocności w róŜnych polach znajdujemy róŜne obrazy rzeczywistości. RóŜnią się one od siebie hierarchią zjawisk i nadawanych im znaczeń, ale takŜe samym charakterem bytów uznawanych za rzeczywiście istniejące. Ontologie uznawane w polu naukowym róŜnią się zdecydowanie od tych występujących w polu religijnym bądź
artystycznym. Kwarki czy geny stanowiące fundamenty rzeczywistości w polu naukowym nabierają innego znaczenia (jeśli w ogóle ich istnienie jest uznawane) w polu artystycznym lub religijnym; opis Ŝycia Chrystusa w kaŜdym z tych pól ma zupełnie inny status: moŜe być traktowany jako przedmiot wiary, opis historyczny bądźźródło metafor i symboli.
W centrum kaŜdego pola znajdujemy obrazy rzeczywistości uznawane za prawomocne; jak zaznacza Bourdieu, ta prawomocność jest niepodzielna
(Bourdieu, Passeron 1990: 76, za: Sojak, Wicenty 2005: 87), co moŜna
interpretować w ten sposób, Ŝe albo mamy do czynienia z jedną obowiązującą wykładnią rzeczywistości, albo spójnym systemem zgodnych ze sobą i
uzupełniających się obrazów świata. Drugą stroną tego załoŜenia jest istnienie niezgodnych z prawomocnością danego pola alternatywnych, konkurencyjnych definicji rzeczywistości, funkcjonujących w obszarach niszowych, o marginalnym znaczeniu dla danego pola. O tym, który ze sposobów widzenia świata
zostanie uznany za prawomocny, decydują właśnie walki, spory i konflikty toczące się zarówno wewnątrz, jak i między polami.
Nagrodą za zwycięstwo danej definicji rzeczywistości jest uznanie jej prawomocności w danym polu, przez co zyskuje ona status ideologii. NaleŜy od razu zaznaczyć, Ŝe Bourdieu nie uŜywa tego pojęcia w odniesieniu do podziału na prawdziwe i fałszywe obrazy rzeczywistości. Inaczej niŜ przyjęto definiować
ideologię w nurcie krytyki ideologii, pojęcie to nie oznacza w koncepcji Bourdieu fałszywego obrazu rzeczywistości, nie powinno więc być utoŜsamiane z fałszywą świadomością (Jacyno 1997: 10-11). Autor uŜywa tego pojęcia w ogóle poza podziałem na prawdziwe i fałszywe obrazy rzeczywistości, nazywając ideologią kaŜdą wiarę w określony kształt świata, która ma zdolność nadawania w danym polu realności własnej definicji rzeczywistości.
28 Odwołując się do języka filozoficznego „prawomocność” u Bourdieu moŜna by przyrównać do pojęcia „racjonalności” i jej róŜnych typów.
Ideologia jest przekształceniem „moŜliwości w konieczność” w tym sensie, Ŝe jeden z wielu moŜliwych sposobów widzenia świata i działania gwałtownie zwiększa swe prawdopodobieństwo i pozycję wobec innych, alternatywnych propozycji, aŜ w końcu przybiera formę konieczności, niedopuszczającej pozostałych moŜliwości (tamŜe: 70). Jak pisze Jacyno, „ideologia, zgodnie z zaproponowanym przez Bourdieu sposobem myślenia, wdraŜa i jest zarazem wdroŜeniem schematów postrzegania rzeczywistości” (tamŜe), a przez to takŜe określonych schematów działania, które jawią się uczestnikom jako konieczne i jedyne właściwe. PoniewaŜ ideologia jest toŜsama z prawomocnym obrazem rzeczywistości, jest ona de facto toŜsama z rzeczywistością (tamŜe: 70-71).
Zdobycie prawomocności przez jeden z obrazów świata jest okupione wykluczeniem konkurencyjnych definicji. Sojak i Wicenty uŜywają pojęć
marginalizacji i banicji do opisania mechanizmów wykluczania w teorii Bourdieu (Sojak, Wicenty 2005: 89). Z marginalizacją mamy do czynienia, gdy dana wizja świata traci prawomocność, a więc zdolność do nadawania znaczeń
rzeczywistości, ale wciąŜ jest obecna na marginesach danego pola. Banicja jest z kolei wyrzuceniem poza obszar danego pola. Marginalizacja i banicja są
zjawiskami dotyczącymi zarówno obrazów świata, jak i będących ich nośnikami grup społecznych (tamŜe). Konsekwencją wykluczenia jest „zamilknięcie” danej definicji rzeczywistości i przesunięcie jej w obszar „nieświadomości społecznej”, przy pomocy którego to pojęcia Bourdieu opisuje „miejsce, gdzie złoŜone
(wyparte?) zostały obrazy innych moŜliwości, ale i innych konieczności” (Jacyno 1997: 71).
Walka o uznanie prawomocności toczy się – jak juŜ wspominaliśmy – zarówno wewnątrz poszczególnych pól, jak i między nimi. Omówmy najpierw ten drugi wymiar. Walka między polami dotyczy sporu o wytyczenie lub redefinicję granic pól, a takŜe o charakter relacji między nimi (Jacyno 1997: 51). Pola wzajemnie na siebie oddziałują, łączą je określone zaleŜności, wpływy, moŜna opisać ich hierarchię i systemy podległości. Pola mogą konkurować ze sobą, a takŜe wzajemnie wspierać w walce, wchodzić w sojusze i alianse. Mamy równieŜ do czynienia z procesami wyłaniania się i autonomizacji nowych pól (tamŜe: 87-88) oraz stapiania i zanikania juŜ istniejących. Przykładem takich relacji moŜe być wzrastające wzajemne uzaleŜnienie pola naukowego i gospodarczego czy teŜ stopienie się pola naukowego i technologicznego (por. Weingart 2005).
Granice pól oznaczają granice prawomocności danego pola czy teŜ – mówiąc inaczej – obowiązywania danej ideologii. Jak pisze Bourdieu w
Zaproszeniu do socjologii refleksyjnej, „granice pola znajdują się tam, gdzie przestają działać jego efekty” (Bourdieu i Wacquant 2001: 82). Jednak czasami prawomocność jednego pola moŜe odzwierciedlać prawomocność panującą w innym polu, jeśli występują między nimi silne oddziaływania i zaleŜności. Walka o
granice jest walką o zasięg obszaru prawomocności kaŜdego z pól; nie tyle o same znaczenia, co o zasady ich kształtowania (Sojak, Wicenty 2005: 89). Czy bezpłodność jest chorobą? Według jakich kryteriów wyznaczać początek Ŝycia? Kiedy następuje śmierć? To niektóre z kontrowersyjnych kwestii, co do których wciąŜ toczą się spory o to, według jakich zasad mają być opisywane: naukowych, religijnych czy medycznych. Znalezienie odpowiedzi na to pytanie oznacza
poszerzenie granic jednego pola kosztem innego oraz moŜe prowadzić do wzrostu jego pozycji i władzy. Przykładowo, procesy opisywane pod pojęciem
„medykalizacji” moŜna ująć jako zwiększanie się zakresu prawomocności pola medycznego kosztem innych, głównie religijnego.
Starcia między polami polegałyby w duŜej mierze na sporach o
mianowanie i interpretację wyłaniających się takŜe w toku walk „kwestii”. Spory o to, czy problem jest natury politycznej czy religijnej, czy wytwór jest dziennikarski czy naukowy, czy przypadek jest prawny czy
medyczny, są przejawem walk o klasyfikację „bytu” i granice pól w moŜliwościach prawomocnych mianowań (Jacyno 1997: 51).
Walka między polami toczy się nie tylko o zachowanie/redefinicję
dotychczasowego znaczenia, lecz takŜe o nadanie znaczeń nowym, jeszcze nie zaklasyfikowanym zjawiskom. Ten obszar, w którym znajdują się zjawiska o niedookreślonej naturze, stanowi obszar rywalizacji poszczególnych pól i nazywany jest przez Bourdieu „frontem” (tamŜe: 51).
Walka o prawomocność wewnątrz pól jest walką o uznanie prawomocności i zyskanie statusu ideologii dla jednej z definicji rzeczywistości (Jacyno 1997: 56-58). W toku tej walki wyznaczany jest obszar tego, co jest uznawane za
rzeczywiste i obiektywnie istniejące. „Obiektywność to ten sposób istnienia, który zakłada rozpoznanie, a co za tym idzie, takie uznanie prawomocności, Ŝe staje się ona źródłem nowych wyborów” (tamŜe: 58). Obiektywność wytycza obszar tego, co rzeczywiście istnieje. Wyznacza takŜe reguły działania, myślenia i komunikacji,
krótko mówiąc: reguły gry w danym polu. Poprzez odgraniczenie prawomocnych od wykluczonych definicji, wyznaczony zostaje obszar tego, co oczywiste,
niedyskutowalne, niepodwaŜalne, co stanowi niedyskursywny fundament działania w danym polu, określany przez Bourdieu mianem doxy. On pre-definiuje, co moŜe być prawomocnie powiedziane w dyskursie. Koncepcja doxy przypomina kategorię „wiedzy milczącej” Micheala Polanyi’ego (1983) oraz „świadomości praktycznej” Anthony’ego Giddensa. Zdaniem tego ostatniego na świadomość praktyczną składa się to wszystko, co aktorzy wiedzą o tym, jak „poruszać się na scenie społecznej, ale czego nie potrafią wyrazić dyskursywnie” (Giddens 2003: 21).
Walka o prawomocność toczy się dwutorowo: z jednej strony znajdujemy działania demaskatorskie, dąŜące do sproblematyzowania i podwaŜenia obszaru doxy, a przez to do zmiany reguł gry. Ten typ działań francuski socjolog nazywa heterodoksją. Z drugiej strony znajdujemy ortodoksję, nastawioną na obronę status quo i stojącą na straŜy nienaruszalności wyznaczonych granic
prawomocności (tamŜe: 56).
Dzięki osiągnięciu dominującej pozycji w danym polu uzyskać moŜna nagrody dwojakiego rodzaju:
1) MoŜliwość definiowania granic pola (Bourdieu 1984: 95, za: Sojak, Wicenty: 86)
2) Przywilej definiowania stawki w grze o władzę, rozumianej jako zasoby konieczne do uczestnictwa w walce o prawomocność, pomnaŜanych w przypadku zwycięstwa (tamŜe: 96-97, za: Sojak, Wicenty: 86).
Rozdział 3
Strategie rozwiązywania konfliktów technologicznych
Celem tego rozdziału jest przedstawienie jednego z dających się zaobserwować w praktyce społecznej modeli rozwiązywania konfliktów technologicznych, który określiliśmy mianem modelu redukcyjnego. Jego opisanie przebiegać będzie w dwóch etapach: pierwszy stanowi rekonstrukcja teoretyczna, przeprowadzona w oparciu o zaprezentowany wcześniej dyskurs teoretyczny poświęcony ryzyku oraz rozwojowi technologicznemu; drugim etapem jest analiza empiryczna, polegająca na sprawdzeniu trafności tego modelu poprzez zastosowanie go do badania polskiego konfliktu o GMO (zob. rozdz. 6).
Model redukcyjnego rozwiązywania konfliktów technologicznych zostanie zaprezentowany w następujących krokach: najpierw przedstawimy podstawowe cechy tego modelu oraz nurt socjologii niewiedzy naukowej, oferujący tło
teoretyczne dla badania – kluczowych dla tego modelu – procesów redukcji. Następnie wprowadzimy dwa stopnie redukcji ryzyka. W kolejnym kroku omówimy trzy strategie redefinicji konfliktu, wykorzystywane w ramach tego modelu, a
następnie zaprezentujemy katalog technik i sposobów redukcji składających się na te strategie.