Podej ś cie grup politycznych (The Group Politics Approach): w

obrębie tego ujęcia kontrowersje społeczne analizowane są z punktu widzenia pluralizmu demokracji liberalnej na równi z kaŜdą inną formą działania

politycznego. Analizie poddaje się procesy mobilizacji zasobów przez grupy zaangaŜowane w konflikt. Wiedza naukowa jest traktowana jako jeden z takich zasobów, a jej wykorzystywanie określane jest mianem „upolitycznienia

ekspertyzy” i poddawane krytyce z perspektywy pozytywistycznej. Podejście to koncentruje się głównie na kontrowersjach społecznych.

3) Konstruktywistyczne: wywodzi się z socjologii wiedzy naukowej. Uwzględnia zarówno kontrowersje naukowe, technologiczne, jak i towarzyszące im konflikty społeczne. Wszystkie strony konfliktu są traktowane na równi, zgodnie z zasadą symetrii, bez rozstrzygania o tym, która z nich ma rację. Prawdziwość bądź błędność przedstawianych dowodów wyjaśniana jest nie przez odniesienie do „obiektywnej rzeczywistości”, lecz traktowana jako pochodna interpretacji, działań i praktyk społecznych zaangaŜowanych w konflikt aktorów.

4) Podejście strukturalne: do opisu kontrowersji wykorzystuje pojęcia takie jak struktura społeczne, klasa, państwo, patriarchat. Nacisk kładziony jest na regularne układy relacji społecznych, w przeciwieństwie do podejścia grup

politycznych, w którym analizowano działania autonomicznych grup. Martin i Richards analizują propozycje rozwiązywania konfliktów

technologicznych w ramach tych podejść (1995: 521-523). Ujęcie pozytywistyczne stawia na tryumf prawdy ucieleśnionej w wiedzy naukowej i w ten sposób

wieńczącej konflikt. Kontrowersja społeczna towarzysząca poznawczej moŜe tu tylko przeszkadzać (opóźniać lub utrudniać zwycięstwo prawdy), stąd

reprezentanci tego stanowiska zalecają ingerowanie na rzecz rozwiązania

konfliktu zgodnie z prawdą naukową (przypomina się słynne stwierdzenie Jerzego Kmity „prawda zwycięŜa nie bez oręŜa” – Kmita 1978). Postuluje się oparcie na ekspertyzach naukowców, wolnych od zaleŜności politycznych.

Podejście grup politycznych zaleca pluralistyczne rozwiązywanie konfliktów poprzez udzielenie głosu kaŜdemu z adwersarzy i wyznaczenie niezaleŜnego arbitra (takiego jak np. państwo). Rozwiązywanie konfliktów oparte jest na udziale w „rynku idei” i załoŜeniu moŜliwości oddzielenia kwestii naukowych od

społecznych. Te pierwsze miałyby być pozostawione naukowcom, zaś jedynie społeczne byłyby regulowane w ramach „rynku idei”.

Podejście strukturalne podwaŜa sens „rynku idei”, jako nieuchronnie naznaczonego strukturalnymi nierównościami. Jedyne moŜliwe rozwiązanie to zmiana opresyjnych struktur społecznych, w związku z tym podejście to proponuje wspieranie przeciwników i kontestatorów status quo.

Zdaniem Richards i Martina ujęcie konstruktywistycznie nie prezentuje Ŝadnych praktycznych propozycji, ograniczając się do dostarczania opisów procesów społecznych.

Przedstawione ujęcia zasadzają się na mniej lub bardziej wyraźnym odgraniczeniu kontrowersji naukowych, technologicznych i społecznych. Tymczasem wielu autorów kwestionuje zasadność oddzielania nauki od

technologii i podwaŜa ostrość podziału na naukę podstawową i stosowaną (zob. Latour 1987, Hughes 1983, Joerges, Braun 1994, Knorr-Cetina 1981, Felt i in. 1995). Zwracają oni uwagę na fakt, Ŝe ze względu na charakter relacji łączących dziś naukę ze sferą gospodarki i polityki, technologii nie moŜna juŜ dłuŜej

traktować w sposób pozytywistyczny, jako sposobu zastosowania odkryć dokonywanych przez „czystą” naukę, uprawianą w izolacji od wpływów

społecznych. Dlatego stosują oni pojęcie „technonauki” do opisaniu konglomeratu nauki, technologii, biznesu i polityki. Podobnie w odniesieniu do kontrowersji naukowych i technologicznych wyodrębnić moŜna obszar wspólny, w którym te dwa rodzaje kontrowersji stają się nieodróŜnialne.

Ze względu m.in. na podkreślany przez Collinsa i Pincha społeczny charakter procesów domykania kontrowersji naukowych, uznanie danej teorii za prawdziwą lub fałszywą będzie nieodłącznie zaleŜało od interesów

pozanaukowych, w tym moŜliwości jej technologicznego wykorzystania (przykładem mogą być frenologia, eugenika czy teorie rasowe łączące

przynaleŜność do określonej rasy z pewnymi cechami osobniczymi. Społeczne skutki uznania tych koncepcji za prawdziwe wpłynęły na ich - przynajmniej częściową - naukową dyskwalifikację).

W ten sposób pewne kontrowersje naukowe stają się de facto

kontrowersjami technologicznymi; nawet brak bezpośredniego odniesienia do skutków zastosowania danej teorii w praktyce, jak w przypadku np. astronomii, w znacznym stopniu moŜe wpływać na charakter rozwiązania kontrowersji,

pozostawiając o wiele większy margines swobody teoriom alternatywnym, marginalnym i dysydenckim, niŜ w przypadku koncepcji mających bezpośrednie przełoŜenie na innowacje technologiczne (lub podwaŜających zasadność teorii posiadających takie przełoŜenie, jak np. tzw. medycyna alternatywna).

Ze względu na tę nierozłączność poszczególnych typów kontrowersji

proponujemy skupić się na analizie obszaru wspólnego kontrowersjom naukowym, technologicznym i społecznym i ująć je w ramę pojęciową konfliktów

technologicznych. Pod tym pojęciem będziemy rozumieli taki rodzaj konfliktów

społecznych, których źródłem są kontrowersje dotyczące konsekwencji stosowania danej technologii, której wykorzystywanie (lub zaniechanie dalszego wykorzystywania) uznawane jest przez przynajmniej jednego z aktorów za zagraŜające jego interesom (por. Beck 1988: 155).

Konflikty technologiczne łączą w sobie elementy kontrowersji naukowych, technologicznych i społecznych (zob. rys. 2); jako rodzaj konfliktów społecznych dotyczą kontrowersji znajdujących oddźwięk społeczny; dotyczą bezpośrednio konsekwencji stosowania danej technologii, przez co obejmują obszar kontrowersji technologicznych; jednocześnie jednak problematyzują pewne elementy samej nauki, będącej podstawą kwestionowanej technologii, a sposób ich rozwiązania wpływa na losy danej dziedziny nauki.

Rys. 2 Obszar konfliktów technologicznych

Przyjmujemy załoŜenie, Ŝe konflikty technologiczne wykraczają poza kwestię

ryzyka fizycznego i dotyczą szeroko pojętych społecznych konsekwencji wprowadzania danej technologii, ujmowanych pod pojęciem ryzyka społecznego. Nie zgadzamy się w ten sposób z załoŜeniem typowym dla pierwszych faz rozwoju dyskursu o ryzyku, Ŝe konflikty technologiczne wywodzą się wyłącznie z obaw społeczeństwa dotyczących domniemanej szkodliwości pewnych technologii dla zdrowia lub środowiska. Konflikty technologiczne stanowią wyraz dostrzeŜenia rozległego obszaru zmian w Ŝyciu społecznym, powodowanych przez wdraŜanie innowacji technologicznych, a takŜe z chęci

Kontrowersje społeczne Kontrowersje technologiczne Kontrowersje naukowe Konflikty technologiczne

współuczestniczenia w decydowaniu o kierunku i charakterze tych zmian (por. Felt, Wynne 2007).

Jednocześnie jednak nie podzielamy dość rozpowszechnionego

przekonania o opozycji ekspertów i laików jako głównej osi konfliktu (zob. np. Dahl 1985, 1995). To przeświadczenie zakorzeniło się dość mocno w debacie o

technologii głównie za sprawą nurtu Public Understanding of Science,

zajmującego się sposobami rozumienia nauki przez opinię publiczną. Jednak

konflikty technologiczne przebiegają nie między laikami a ekspertami, lecz między koalicjami aktorów złoŜonymi zarówno z ekspertów (lub kontr-ekspertów), jak i laików (Grundmann, Stehr 2003: 186), przy czym do „laików”

zaliczają się tutaj przedstawiciele ruchów społecznych, organizacji

pozarządowych, mediów, popularyzatorzy nauki oraz politycy. Jak pisze Dorothy Nelkin (1987: 289):

We wszystkich debatach szerokie obszary niepewności są otwarte na będące we wzajemnym konflikcie naukowe interpretacje. Decyzje są

podejmowane w warunkach ograniczonej wiedzy na temat potencjalnych społecznych lub środowiskowych skutków i rzadko występują

konkluzywne dowody pozwalające na osiągnięcie definitywnego

rozwiązania. Dlatego władza zaleŜy od zdolności manipulowania wiedzą

i kwestionowania dowodów prezentowanych do podparcia określonej polityki. Ekspertyza technologiczna staje się zasobem wykorzystywanym przez wszystkie strony do uzasadnienia swoich poglądów, legitymizacji i kontrolowania pojęć, w których toczona jest debata. W tym procesie fakty naukowe, wykorzystywane selektywnie, stapiają się z wartościami politycznymi. Zarówno zwolennicy jak i przeciwnicy danego projektu wykorzystują pracę „swoich” ekspertów do odzwierciedlenia ich sądów na temat priorytetów lub akceptowanego poziomu ryzyka. Ekspertyza staje się jeszcze jedną bronią w arsenale narzędzi politycznych.

Dokładniejszym przedstawieniem wykorzystywanego w tej pracy rozumienia konfliktów technologicznych zajmiemy się w kolejnym rozdziale, po

zaprezentowaniu sposobów ich analizowania w teorii socjologicznej. Przykłady konfliktów technologicznych przedstawia tabela 1.

Przedmiot