Konflikt w teorii socjologicznej

Podejmując tematykę konfliktów technologicznych naleŜy wspomnieć o miejscu konfliktu w socjologii. Janusz Mucha definiuje konflikt społeczny jako „wszelkie zachowania czy oparte na nich stosunki, wynikające z realnej lub pozornej sytuacji konfliktowej, skierowane na realizację przez daną grupę jej interesów,

napotykające przeciwstawne działania innych grup” (Mucha 1978: 25). Pojęcie „sytuacji konfliktowej”, do którego odwołuje się w tej definicji autor ksiąŜki Konflikt i społeczeństwo, oznacza sytuację, „w której niemoŜliwe jest równoczesne

zrealizowanie interesów wszystkich zainteresowanych” (tamŜe: 21).

Konflikt społeczny jest przedmiotem badania na trzech płaszczyznach (Mucha 1978: 15, por. teŜ Ziółkowski 1985: 11-12, Mlicki 1992: 16) :

1. płaszczyzna strukturalna: konflikt traktowany jest jako obiektywnie istniejąca w strukturze społecznej sprzeczność interesów;

2. płaszczyzna behawioralna: konflikt jako typ działania zbiorowego; 3. płaszczyzna psychologiczna: konflikt jako stan wrogości.

Do badania konfliktów technologicznych najbardziej adekwatna wydawać się moŜe perspektywa behawioralna; jednakŜe wszystkie trzy ujęcia podzielają załoŜenia, które nie uwzględniają specyfiki konfliktów technologicznych. Te załoŜenia to (1) formalne podejście do konfliktu oraz (2) obiektywistyczne traktowanie jego przedmiotu. Omówimy je po kolei.

Janusz Mucha, komentując powyŜsze trzy perspektywy analizy konfliktu, zwraca uwagę na rolę obiektywnej sytuacji konfliktowej, leŜącej u jego źródeł (Mucha 1999: 65):

Rozpatrując konflikt jako ciąg działań lub psychiczny stan wrogości, na ogół szuka się jego źródeł. Badacze znajdują je często w strukturze sytuacji „obiektywnie” konfliktowej. Z kolei traktując konflikt jako

„obiektywny” atrybut systemu społecznego, zwraca się zwykle uwagę na jego konsekwencje w postaci wrogich działań i/lub wrogich uczuć.

Przyczyny konfliktu są więc obiektywnie dane, istniejące w rzeczywistości społecznej, zaś sam konflikt stanowi jeden ze sposobów reakcji na nie²⁶. W

26 To załoŜenie odnosi się jedynie do tzw. „rzeczywistych” konfliktów i sytuacji konfliktowych; będzie o tym mowa w dalszej części.

efekcie socjologia konfliktu bada przede wszystkim formy, jakie przyjmuje

konflikt: jego fazy, strukturę, relacje między uczestnikami, procesy formowania się stron konfliktu, podejmowane strategie działania, a takŜe czynniki decydujące o jego wybuchu. „Formy stosunków międzyludzkich, typy związków strukturalnych waŜne są tu same przez się, bez względu na ich merytoryczną treść. Ewentualne zmiany tej treści nie są istotne dla modelu” (Mucha 1978: 125). Analizowana jest takŜe rola konfliktu w społeczeństwie: pełnione przezeń funkcje, sposoby

rozwiązywania i regulacji, wpływ na kształt systemu społecznego, konflikt jako element zmiany społecznej (por. Coser 1975, Dahrendorf 1975, Touraine 1995, Offe 1995).

Tym, co pozostaje poza obszarem zainteresowania, jest sam

przedmiot konfliktu. „Przedmiot konfliktu nie jest brany pod uwagę jako czynnik wpływający na jego przebieg” (Mucha 1978: 186). Tymczasem w przypadku konfliktów technologicznych to właśnie sposób zdefiniowania przedmiotu konfliktu w duŜym stopniu wpływa na szeroko pojęty charakter konfliktu: zarówno na formy, jakie przybiera, wywierany wpływ na otoczenie, jak i na sposoby jego

rozwiązywania i regulacji.

Socjologia konfliktu traktuje przedmiot konfliktu jako obiektywnie dany. „Konflikt uwarunkowany jest na ogół obiektywną sytuacją społeczną, ale wybucha dopiero wtedy, gdy strony uświadomią sobie tę sytuację jako nie odpowiadającą ich interesom. Uświadomienie sobie tej niezgodności sytuacji następuje czasem wówczas, gdy sprzeczności w systemie narastają” (Mucha 1978: 172).

Mamy więc do czynienia z oddzieleniem obiektywnej, naznaczonej

sprzecznościami, sytuacji konfliktowej i jej subiektywnej interpretacji, dokonywanej przez uczestników konfliktu (zob. teŜ Sztumski 187: 15). Na tym rozdziale

zasadza się m.in. słynny podział na konflikty realistyczne i nierealistyczne (pozorne), dokonany przez Lewisa Cosera (1975: 203):

Konflikty społeczne, które rodzi niespełnienie określonych potrzeb w danym układzie stosunków, ocena korzyści, jakie mogą one przynieść

uczestnikom, i zwrócone przeciw obiektom będącym rzeczywiście

źródłem frustracji, moŜna nazwać konfliktami realistycznymi.

Konflikty realistyczne, dzięki odniesieniu do swych „rzeczywistych źródeł”, rokują szanse na uzyskanie określonych wyników - w przeciwieństwie do konfliktów

nierealistycznych, nieodnoszących się do rzeczywistych przyczyn i słuŜących jedynie rozładowaniu napięcia. MoŜna więc powiedzieć, Ŝe rzeczywisty konflikt społeczny odzwierciedla obiektywną sprzeczność interesów uczestników. Między przedmiotem konfliktu a sposobem jego artykulacji w konflikcie występuje daleko idąca odpowiedniość.

Gdy spróbujemy zastosować ten sposób myślenia do analizy konfliktów technologicznych, napotkamy jednak na problem z odpowiedniością zagroŜenia i ryzyka. Konflikty technologiczne, będące w gruncie rzeczy konfliktami skupionymi wokół ryzyka, nie są bowiem zdeterminowane obiektywną sytuacją zagroŜenia. Jak przyjęliśmy w poprzednim rozdziale, społeczne konstrukcje ryzyka nie muszą oddawać cech zagroŜenia. Przyczyny konfliktów technologicznych nie kryją się więc w występowaniu obiektywnych zagroŜeń, lecz w ich dostrzeŜeniu i

odpowiednim zdefiniowaniu przez członków społeczeństwa.

Dlatego analiza konfliktów technologicznych wymaga

sproblematyzowania procesów konstruowania przedmiotu konfliktu, który w

socjologii konfliktu jest dany, zastany i jednoznaczny. Tymczasem kategorie wykorzystywane do zdefiniowania ryzyka jako problemu społecznego nie są neutralne, bezstronne i obiektywne, lecz zawsze są kategoriami którejś ze stron. Przedmiot konfliktu technologicznego nie jest „obiektywny”, lecz jest

współdefiniowany przez uczestników sporu, zaś ostatecznie dominująca definicja przedmiotu konfliktu jest właśnie stawką w konflikcie. Nie moŜe więc ona być traktowana jako punkt wyjścia w analizie konfliktów technologicznych. MoŜna się w tym miejscu odwołać do wspomnianej wcześniej koncepcji konstruowania problemów społecznych (zob. rozdz. 1.4.4). Spector i Kitsuse piszą (2001: 78):

Definicje warunków [społecznych] jako problemów społecznych są

konstruowane przez członków społeczeństwa, którzy próbują zwrócić

uwagę na sytuacje uznawane przez nich za odraŜające [repugnant] i którzy starają się zmobilizować instytucje do zrobienia czegoś z nimi.

W związku z tym autorzy ci proponują, by analizie poddać sposoby definiowania nieakceptowanych przez daną grupę warunków społecznych. W kontekście konfliktów społecznych naleŜałoby to rozumieć jako postulat analizy sposobów konstruowania „obiektywnej sytuacji konfliktowej” jako przedmiotu konfliktu. Sposób zdefiniowania problemu stanowi bowiem następnie o działaniach

podejmowanych przez uczestników konfliktu, wykorzystywanych strategiach i forsowanych rozwiązaniach. Do uchwycenia tego – zapomnianego przez klasyczną socjologię konfliktu – procesu definiowania przedmiotu konfliktu przydatna moŜe okazać się koncepcja pól symbolicznych Pierre’a Bourdieu.