Literaturoznawstwo a dydaktyka literatury - podobieństwa i różnice

LITERATUROZNAWSTWO I DYDAKTYKA LITERATURY, ICH WZAJEMNE RELACJE

3.1. Literaturoznawstwo a dydaktyka literatury - podobieństwa i różnice

Dydaktyka literaturyto młodsza siostraliteraturoznawstwa. Łączy je to samo źródło zainteresowań -obieskupiają się na tekście literackim. Różnica zasadnicza polega jednak na sposobie podejścia do niego. Najlepiej będzie to widoczne w postaci ta­

beli.

Tabela 1 Literaturoznawstwo a dydaktyka literatury - podobieństwa i różnice, opracowanie własne na podstawie pracy A. Kozłowskiego (por. Kozłowski 1991)

Literaturoznawstwo Dydaktyka literatury

Źródło: Literatura

z tradycją historycznoliteracką

Literatura

z wszelkimi „zapożyczeniami”

(por. Bachtin) Perspektywa czasowa: perspektywa historyczna

i teraźniejsza

perspektywa współczesna, pragmatyczna, przyszła Dziedziny zainteresowań: historia literatury

- literatura wysoka, teoria literatury, krytyka literacka

literatura wysoka oraz literatura niska, ze sfery profanum Zasada postępowania, cel: interpretacja interpretacja opierająca się

na łączeniu sfery sacrum ze sferą profanum Punkt odniesienia: Odbiorca-czytelnik Odbiorca-czytelnik

Wyjaśnijmy najważniejsze elementy zestawienia:

1. Literaturoznawstwo przyjmuje perspektywę zwróconą ku przeszłości, bada i analizuje literaturęhistorycznie.

2. W skład dziedzinyliteraturoznawstwa wchodzą: historia literatury, teoria li­

teratury oraz krytyka literacka. Koncentrując się na historycznym aspekcie

52 3. Literaturoznawstwo i dydaktyka literatury, ich wzajemne relacje

tekstów, literaturoznawstwo skupia się na źródłach uznanych zawzorcowe, zaliczanych do tzw. sfery sacrum, chodzi tu przede wszystkim o literaturę wysoką, należącądo klasyki literatury.

3. Dydaktykaliteratury nie bada tekstu literackiego z perspektywy historycznej, ale z punktu widzenia pragmatykioraz przyszłości.

4. Koncentrując się na aspekcie pragmatycznym oraz przyjmując perspektywę patrzenia wprzyszłość,dydaktyka literatury zajmuje sięnie tylko inie zawsze tekstami z listy kanonu (literatury wysokiej), lecz również współczesnymi, a więc takimi, którewcale zawzorcowe nie muszą zostaćuznane, mogą na­ tomiast uchodzić za literaturę niższego gatunku -profanum.

5. Dydaktyka literaturyw języku pierwszym orazwobcymopierająsięna podob­

nych zasadachpostępowania, obie starająsięinterpretować tekst. Wprzypad­ ku czytania literaturyna zajęciach językaobcego należy zwrócić szczególną uwagę na konieczność zasypywaniaprzepaści między literaturoznawstwem a dydaktyką literatury i, skupiając się na podobieństwach, spróbować połą­

czyć ogień iwodę -sacrum iprofanum.

6. Kozłowski (1991) wrozdzialepoświęconym dydaktyce literatury nalekcjach języka obcego podkreśla, że zakres badawczy dydaktyki literatury powinien

być syntezą zarówno literaturoznawstwa, jak i dydaktyki.

Kozłowski, podobnie jak Wojciech Pasterniak, na którego pracę z 1984 roku się powołuje, opisał, czym jest dydaktyka. Należy ona, według niego, do dyscyplin prakseologicznych, jest dziedziną interdyscyplinarną, łączącą w sobie cechy nauk humanistycznych oraz praktycznych, zajmującą się teorią nauczania i uczenia się literaturyoraz konstrukcją teorii itwierdzeń naukowych.

Kozłowskiuściśliłdefinicję podaną przez Pasterniaka ipodkreślił, że podstawo­

wymi problemami badawczymi dydaktyki literatury są zagadnienia kontrolowanego procesu lub swobodnej percepcji literatury orazwarunki, jakie muszą być spełnio­

ne, aby mógłon przebiegać. Autorporównał dwie dziedziny - literaturoznawstwo oraz dydaktykę literatury w języku ojczystym i obcym, dostrzegł pomiędzy nimi podobieństwa i różnice. Literaturoznawstwo, jako dziedzina starsza, zajmuje się wszechstronnym badaniem literatury, jest nauką o literaturze. Istnieją jednak,jak stwierdził, wspólne relacje pomiędzy literaturoznawstwem a dydaktyką, ale w przy­

padku dydaktyki literaturyw języku obcymkonieczne wydaje się uzupełnienie owej triady o jeszczejeden element-językoznawstwo.Celei zadania literaturoznawstwa i dydaktyki są zbieżne - obie posługują się podobną metodą badawczą, jakąjest interpretacja. Obie mają też wspólny punkt odniesienia w postaci odbiorców, bez których żadna z nich nie miałabyprawa bytu (por. tab. 1).

Podstawową różnicą, na którą Kozłowski zwrócił uwagę, jest fakt, że lite­ raturoznawstwo zajmuje się literaturą czysto teoretycznie, dydaktyka zaś badają z punktu widzenia praktycznego i koncentruje się na odbiorcach dzieła literackie­ go. Przedmiotem zainteresowania dydaktyki literatury, według Kozłowskiego,jest czytelnik oraz rozwój jego umiejętnościpercepcyjnych. Ponadto literaturoznawstwo zajmuje się wartościowaniem literatury pięknej, natomiast dydaktyka zajmuje się badaniem motywacjiodbiorcy/ucznia oraz określeniemjegopostawy wobec utworu.

Jeszczejedną cechą różniącą obie dyscypliny jest fakt, że literaturoznawstwo

formu-3.1. Literaturoznawstwo a dydaktyka literatury - podobieństwa i różnice 53

luje wnioski wstronęprzeszłości i teraźniejszości, zaś dydaktyka literaturyw stronę przyszłości.Próbuje bowiem kształtować potencjalnych odbiorców literatury.

Kozłowski ukazał także różnice pomiędzydydaktyką literatury w językuojczy­

stym iw językuobcym. Dla dydaktyki języka obcegoważniejsza jestjęzykowaniż treściowa strona tekstu, zaś w dydaktyce literatury w językuojczystympriorytetowe są funkcje estetyczno-emocjonalne. Ta zaś, według Kozłowskiego, dla dydaktyki języka obcegoma funkcją drugorzędną. Wprzypadkudydaktyki języka obcegotekst literacki ma dostarczać bodźców do prowadzenia konwersacjiw uczonym języku.

Celem nie jest zapoznanie studenta/ucznia z tekstem jako takim na tle epoki, ale zsubstancją językową(zob. Kozłowski 1991: 51-63)59.

Na temat odbioru dzieła literackiego w procesie czytania w języku obcym zob. rozdz. 1.1.

Pasterniak w książce Metodologia dydaktyki literatury w rozdziale III: Lite­ raturoznawstwo a dydaktyka literatury także porównał literaturoznawstwo z dy­

daktyką literatury oraz określił warunki, jakie muszą być spełnione, by proces od­

działywania utworu literackiego był spełniony. Wydają się one istotne zwłaszcza wprzypadku czytania literatury na zajęciach językaobcego. Oto lista najważniej­ szych elementów, jakie powinien uwzględniać nauczający:

1. poszanowanie autonomii dziełabez jednoznacznych interpretacji;

2. podmiotowośćprocesunauczania,osobowość ucznia/studenta;

3. dobra organizacja procesunauczania, co wiąże się z wychodzeniem pozalite­ raturoznawstwo w stronę psychologii i pedagogiki (por. Pasterniak 1984).

W rozdziale Literatura a proces czytania Pasterniak porównał dydaktykęlitera­

tury i literaturoznawstwo. Według niego wdydaktyceliteratury potrzebnajest wiedza interdyscyplinarna, samo literaturoznawstwo nie wystarczy- potrzebaznajomości psychologii, literatury i estetyki. Autor podjął polemikę z Aleksandrą Okopień- -Sławińską i jej artykułem o interpretacji tekstu literackiego Sztuka interpretacji jako przedmiot nauczania. Autorka stwierdziła bowiem, że w sztuce interpretacji

można wyrobić u czytelnika ogólne predyspozycje odbioru tekstu, odrzucając jed­

nocześnie wzory kształcenia erudycyjnego. Czytelnik to według niej badacz, który nie powinien narzucać siętekstowi, lecz powinien umieć go wysłuchać. Z takim sta­ nowiskiem nie zgodził się Pasterniak, co wprzypadkudydaktyki literatury wjęzyku obcym wydaje się uzasadnione- transfer wiadomości i umiejętności jest bowiem koniecznyw czytaniu literatury w języku obcym. Okopień-Sławińska przyjęła zało­ żenie, że wiedza o literaturze stanowi punkt wyjścia do interpretacji,ale to, według Pasterniaka, niedajeodpowiedzi na pytanieo metodę izasady postępowania dydak­

tycznego -jak powinien uczyć nauczyciel oraz jakpowinni uczyćsię uczniowie,by proces czytania był efektywny. Dla Okopień-Sławińskiej celem interpretacji było wniknięcie w to, co najbardziej ukryte, rozeznanie najbardziej ukrytej zasady i do­ tarcie do tajemnicy dzieła. Tak postrzegane cele, według Pastemiaka, były ujętezbyt wąsko. Nie wiemy bowiem, jaką wiedząspoza dzieła literackiego ma dysponować uczeń. Autor opisał proces poznawaniadzieła literackiego w dydaktyce literatury.

Składa się nań wiele czynników, z których najważniejszym jest wiedza o celach, treściach, zasadach oraz metodachorganizacjinauczania i uczeniasię. Wiedzao li­

54 3. Literaturoznawstwo i dydaktyka literatury, ich wzajemne relacje

teraturze stanowi, jak podkreślił, niezbędną podstawęteoretyczną wielu twierdzeń, jednak nie można budować wiedzy o nauczaniu literatury wyłącznie na podstawie

1 iteraturoznawstwa.

Głos polskich badaczy nie dokońca bierze pod uwagę możliwości łączenia obu modeli i budowania pomostu pomiędzy nauczaniem literatury ujmowanej z per­

spektywy przekazywania wiedzy orazliteratury, którą wykorzystujemy, by kształcić umiejętności (por. Pasterniak 1984: 63-79).

3.2. Próba znalezienia złotego środka w nauczaniu języka z wykorzystaniem