Odnosząc się do historii rozwoju muzealnictwa, badacze wymieniają: pina-koteki, gliptoteki, tezaurusy antyczne, skarbce kościelne, kolekcje prywatne, gabinety osobliwości, muzea przyrodnicze, archeologiczne (nurt związany z licznymi podróżami, zamiłowaniem do antyku), muzea encyklopedyczne, muzea narodowe, muzea historyczne, muzea sztuki, muzea specjalistycz-ne (np. techniki), muzea forum (centra rozrywki), a także muzea dla dzieci i młodzieży66.
W nieco innym ujęciu przedstawia typologię muzeów Alma Stephanie Wittlin (1949), wyróżniając następujące typy muzeów: Economic Hoard Collections, Social Prestige Collections, Magic Collections, Collections as an expression of Group Loyalty, Collection stimulating Curiosity, Inquiry Col-lection of Art stimulating Emotional Experience67.
Henri Riviere rozróżnia natomiast muzea sztuki i muzea nauki o czło-wieku i społeczeństwie (w których umieszczone są przedmioty pochodzą-ce z zakresu takich nauk, jak: historia, etnologia, antropologia, socjologia, przyroda, nauki przyrodnicze oraz technika). Obok nich pojawia się nowy typ muzeum, zwany Ökomuseum (skansen) – muzeum obejmujące tery-torium (obszar) zamieszkane przez określoną wspólnotę i przedstawiające jego historię i przeobrażenia, muzeum intra und extra munos68. Syntetycz-nego podziału muzeów ze względu na strukturę obiektów i podlegający im obszar badań dokonał Władysław Schafer, który podzielił muzea na: muzea nauk ścisłych, muzea techniki, muzea przyrodnicze, muzea historii kultu-ry (muzea histokultu-ryczne, etnografi czne, specjalistyczne) oraz muzea sztuki.
Muzealnictwo jest zjawiskiem powszechnym, lecz zróżnicowanym lokalnie w zależności od tradycji kulturowej danego obszaru, systemu edukacyjnego, czynników ekonomicznych i społeczno-politycznych. Systemy podziału, któ-re klasyfi kują muzea według przedmiotu kolekcjonowania, odróżniają prze-de wszystkim muzea przyrodnicze od muzeów kulturowych. W takim roz-różnieniu muzea przyrodnicze (Naturmuseen) zajmują się przedstawieniem struktur stworzonych przez naturę, natomiast muzea kulturowe (Kulturmu-seen) prezentują wszystkie typy obiektów stworzone ludzką ręką. Podział ten porządkuje zbiory ze względu na ich obszar fachowo-naukowy, wymaga on dalszego precyzującego podziału zbiorów, w których przedstawione są sto-sunki kultury i przyrody, to znaczy rozróżnienia na muzea techniczno-histo-ryczne lub ekologiczne. Nieco inny rodzaj typologii proponuje Mieczysław
66 Por. D. Folga-Januszewska, Muzeum: Fenomeny…
67 K. Wenschenfelder, W. Zacharias, Handbuch. Museumspädagogik, Orientierung und Methoden für die Praxis, Düsseldorf 1981, s. 24.
68 Ibidem, s. 24.
33 Współczesne wyzwania edukacji
Treter. Za wskaźnik wyznaczający podstawę klasyfi kacji muzeów uznaje treść prezentowanych zbiorów. Jego zdaniem, jedną grupę stanowi wszechświat i jego kultura, a więc: nauka o zjawiskach przyrody, sposobach użytkowania i przetrwania produktów, opanowania jej sił, zaś do drugiej grupy zalicza się nauki humanistyczne pojmowane jako: nauka o wytworach ludzkiego ducha, formach i przejawach życia praktycznego, naukowego i artystycznego69.
André Malraux wprowadził termin musee imaginaire. W sformułowaniu tym mieści się szerokie pojęcie muzeum – rozumianego jako dobro duchowe, natury mentalnej istniejące w pamięci i wyobrażeniu człowieka, obejmują-ce świat wartości istniejący w świadomości człowieka, a podparty wybitny-mi dzieławybitny-mi kultury, stworzonej przez człowieka w ciągu dziejów świata70. Muzeum wyobraźni tworzą przede wszystkim oryginalne, rzeczywiste dzie-ła sztuki – niekoniecznie zgromadzone w muzeach, gmachach, ale również ekspozycje rzeźb stojących na wolnym powietrzu. Tworzą go także liczne reprodukcje w postaci albumów, kartek czy reprodukcje obrazów natural-nej wielkości zdobiące często ściany prywatnych mieszkań czy publicznych instytucji. Wszystkie te elementy naszej kultury dnia codziennego mają za zadanie uobecniać, przypominać, pomagać wyobraźni w pamięciowym od-tworzeniu rzeczywistych dzieł sztuki71.
Tadeusz Gołaszewski używał pojęcia „muzeum – metafora” do określenia muzeum estetycznego odbioru jako wyobrażenia typu „widok z okna”72. Sta-nowi to swoistą asocjację do tego, czym jest muzeum w powszechnie przy-jętym znaczeniu. Tego rodzaju zabieg „paraartystycznego strukturyzowania”
rzeczywistości nazywał Gołaszewski „estetyzacją rzeczywistości”, natomiast pojęcie „muzeum – sensu largo” defi niował jako
[…] wyodrębnienie, ograniczenie przestrzenne zbioru obiektów względnie jednorod-nych, opatrzonych współczynnikiem aksjologicznym (naddanie wartości abstrakcyj-nych nad fundamentalnymi, witalnymi, czysto fi zycznymi, utylitarnymi w celu wy-wołania doznań natury estetycznej oraz dla celów poznawczo-naukowych)73. W prezentowanej defi nicji ważną rolę odgrywa aspekt uspołecznienia zbiorów, czyli udostępnienie ich publiczności. Do muzeów sensu largo Go-łaszewski zaliczał: klasyczne zbiory arcydzieł sztuki, nastawione na kontem-plację najwyższych wartości artystycznych, zbiory pamiątek, przedmiotów cennych ze względów kulturowych, ideologicznych, religijnych, patriotycz-nych (muzea regionalne, izby pamięci, lecz także ogólnonarodowe
przed-69 M. Treter, Muzea współczesne, Kijów 1930, s. 19.
70 A. Malraux, Muzeum wyobraźni [w:] Antologia współczesnej estetyki francuskiej, tłum.
I. Wojnar, Warszawa 1980, s. 373. Por. J. Hańderek, Metamorfozy i muzea, Kraków 2011, s. 79.
71 T. Gołaszewski, Muzeum razy trzy, „Po Lekcjach” 1999, nr 4, s. 18.
72 Ibidem, s. 20.
73 Ibidem.
mioty kultu), muzea wojskowości (malarstwo batalistyczne, broń, mundu-ry, sztandamundu-ry, dokumentacja fotografi czna), muzea przyrodnicze (należy do nich zaliczyć również oceanaria i hodowle roślin egzotycznych w szklarniach ogrodów botanicznych), muzea techniki i przemysłu, np. kolejnictwa, lotni-ctwa, drogownilotni-ctwa, okazy pierwszych maszyn, muzea etnografi czne (wśród nich również skanseny, niekiedy status skansenu otrzymują wciąż zamiesz-kałe przez ludność całe wsie czy dzielnice miasta), ogrody zoologiczne (coraz częściej pełniące funkcje placówek naukowo-badawczych), budowle objęte ochroną zabytków (zamki, ruiny, pałace, budowle sakralne, a także zwykłe domy mieszkalne), parki narodowe (szczególnie cenne ze względów widoko-wych lub biologicznych czy geologicznych, objęte ochroną, lecz dostępne dla turystów), muzea biografi czne, muzea historyczne (obejmujące dzieje miast od wykopalisk archeologicznych po współczesność), muzea ziemi z działami:
mineralogicznym, geologicznym, paleozoologicznym, paleobotanicznym, obiekty paramuzealne, takie jak: tablice pamiątkowe, pomniki, pola bitew, miejsca martyrologii. W tym totalnym przedstawieniu możliwych zbiorów muzealnych mieszczą się wszelkie formy wystawiennicze dotyczące ogólnie pojętego dziedzictwa kulturowego.
Najbardziej współczesną cechą współczesnego muzealnictwa jest przejście od kon-templacyjnego, biernego odbioru do aktywizacji publiczności, niekiedy aż do współ-tworzenia organizacji ekspozycji, uwzględniania postulatów widzów oraz publicz-nych dyskusji przedmiotowych74.
W każdym spośród omówionych podziałów została wyodrębniona pozy-cja muzeum sztuki, która systematycznie zaliczana do zbiorów kulturowo--historycznych, nie jest im podporządkowana.
Do ostatniej grupy należą muzea, których główna funkcja opiera się na aspekcie prezentacji, a centrum jego działalności zajmuje pośrednictwo (po-średniczenie). Należą tutaj muzea ruchome (Museobus), parki narodowe, zbiory różnych osobliwości, takich jak np. gabinety fi gur woskowych (od mo-mentu, kiedy fi gura woskowa stała się obiektem muzeum sztuki) oraz muzea dla dzieci (cieszące się coraz większą popularnością na całym świecie).
Wielka Encyklopedia Powszechna, klasyfi kując muzea, bierze pod uwagę ich prawną organizację, przynależność, sposób fi nansowania, wielkość i cha-rakter zbiorów, wyodrębniając:
– muzea centralne – wielkie muzea obrazujące w danym kraju cało-kształt zagadnień w pewnej dziedzinie (mieszczą się w tej grupie mu-zea okręgowe, regionalne i lokalne),
74 Ibidem, s. 16–17.
35 Współczesne wyzwania edukacji
– muzea jednodziałowe (artystyczne, archeologiczne, etnografi czne, hi-storyczne, przyrodnicze, techniczne, wojskowe, literackie, biografi cz-ne),
– muzea wielodziałowe (do tej grupy zalicza się większość muzeów re-gionalnych posiadających działa sztuki, przyrody i techniki).
Przedstawione podziały odnoszą się do, ukształtowanej jeszcze w XIX wieku, klasycznej typologii muzeów. Druga połowa XX wieku to okres nie-bywałego rozkwitu instytucji muzealnych. Powstaje ogromna liczba muze-ów specjalistycznych o charakterze edukacyjnym. Z. Żygulski wyróżnia trzy wzorcowe koncepcje współczesnego funkcjonowania muzeów:
– muzeum sanktuarium (templum – „świątynia sztuki”),
– muzeum forum (bliskie placówkom zabawowo-rekreacyjnym, szeroko wykorzystujące środki audiowizualne i nowoczesne sposoby uatrak-cyjniania zbiorów),
– muzea o charakterze edukacyjnym, które wiążą się z założeniami edu-kacji permanentnej, podniesieniem roli samokształcenia, potrzebą kompensowania niedostatków edukacji szkolnej.
Współczesne muzealnictwo, ogarniające nowe dziedziny życia, kultury i cywilizacji, coraz trudniej zaszeregować do określonych systemów. Zmienia się kształt muzeów, ich funkcja społeczna ulega przeobrażeniu. Obok trady-cyjnie pojętych muzeów, powstają ośrodki, w których obiekty oddane są do dyspozycji gości muzealnych, spełniając w ten sposób funkcję nauki i roz-rywki. W Stanach Zjednoczonych muzea swoim charakterem przypominają często kluby czy ośrodki warsztatów twórczych. Panuje tam pełna swoboda w dostępie do ekspozycji, organizowane są zajęcia o charakterze kreacyjnym.
W krajach afrykańskich tworzą się muzea – izby spotkań, nawiązujące do tra-dycyjnych murzyńskich wspólnotowych chat, miejsc plemiennych inicjacji, zaklęć i czarów75.
Ważną rolę we współczesnym świecie odgrywa również muzeum wirtual-ne, dostępne przez Internet. Właściwie można w ten sposób odwiedzać różne muzea, tworząc na swoim pulpicie własną galerię. Jednak to muzeum pozba-wione jest muzealnego genius loci.
Nowy typ muzeum rozumianego w kontekście sytuacji odbiorcy pro-ponuje Janusz Byszewski, wprowadzając termin „inne muzeum”. W jego rozumieniu muzeum to nie tylko to, co się proponuje odbiorcy, ale przede wszystkim to, co odbiorca zabiera z sobą – przeżywa podczas pobytu w tej instytucji. Proponuje aktywną postawę odbiorcy będącego współtworzą-cym – kreatorem sytuacji twórczej. W tym ujęciu „inne muzeum” mieści się w szerszym pojęciu muzeum rozumianego jako „muzeum forum” – miejsca permanentnej edukacji skierowanej do wszystkich grup wiekowych i
spo-75 Z. Żygulski jun., Muzea na świecie, Warszawa 1982, s. 81.
łecznych. W tego typu muzeach na Zachodzie tworzy się ekspozycje, które są
„żywą” kolekcją dzieł tworzonych w salach muzeum. Istotą koncepcji wysta-wienniczej jest umożliwienie indywidualnego kontaktu odbiorcy z dziełem sztuki. Często w tych działaniach edukacyjnych nie jest istotna historyczna chronologia prezentowanych prac. Nieważne są opinie krytyków, liczy się samo dzieło sztuki i możliwość bezpośredniego z nim spotkania. Głównie temu założeniu podporządkowany jest układ przestrzeni wystawienniczej oraz sama działalność edukacyjna muzeum76.
Powstające coraz liczniej muzea nowoczesne mają charakter twórczy, in-spirujący i poznawczy.
Nieco inny podział opracował w latach dziewięćdziesiątych wybitny znawca tematyki muzealnictwa i wystawiennictwa Jerzy Świecimski. Zapro-ponował system podziału muzeów i wystaw muzealnych, biorąc pod uwagę idee tworzenia zbiorów i ich prezentacji. Podział ten odnosił się do prob-lemów muzealnictwa i pozwalał precyzyjniej uporządkować formy wystaw i muzeów. Muzea oraz wystawy muzealne dzielił według pięciu kryteriów:
1. Przynależność muzeum czy wystawy do danej dziedziny kulturowej (np. określonej nauki), co sprowadza się do konkretnej tematyki mu-zealnej lub wystawy (typy tematyczne: muzeum sztuki, historyczne, kulturoznawcze, etnografi czne, przyrodnicze, techniczne).
2. Znaczenie kulturowe muzeum (wystawy nie są rozpatrywane oddziel-nie – muzeum narodowe, muzeum regionalne, muzeum rezydencjalne itp.).
3. Przynależność administracyjna muzeum – jego zarząd (podział ten oparty bywa na aktualnej przynależności administracyjnej, która nie musi pokrywać się z podziałem odpowiadających organów założyciel-skich)
– muzea państwowe, – muzea regionalne, – muzea miejskie,
– muzea przyporządkowane różnego rodzaju jednostkom w organi-zacji państwa np. ministerstwu,
– parki narodowe,
– muzea przyporządkowane jednostkom autonomicznym (muzea uniwersyteckie, muzea przyklasztorne, muzea kościelne),
– muzea prywatne.
4. Cechy stylowe i przynależność do określonego kręgu kulturowego tu-dzież epoki historycznej (muzea barokowe, muzea klasycystyczne,
76 J. Skutnik, Działania edukacyjne we francuskich muzeach sztuki współczesnej, „Po Lek-cjach” 1999, nr 4, s. 58–65.
37 Współczesne wyzwania edukacji
muzea w stylach regionalnych i niezależne, np. muzea francuskie, mu-zea niemieckie).
5. Rodzaj informacji i sposób jej przekazywania odbiorcom, a także jej cel (tutaj pod uwagę brane są przede wszystkim wystawy, np. wystawy typu kolekcji, wystawy dydaktyczne, fotografi czne, wystawy z zabar-wieniem ideologicznym, np. propagandowe).
Poszczególne kryteria tego systemu mogą być brane pod uwagę pojedyn-czo, mogą też tworzyć zespoły na zasadzie dodawania. Do zaprezentowanego systemu dodaje nowe kryterium nadrzędne, które ma charakter ponadtema-tyczny. Są nim idee, w imię których muzea czy wystawy lub nawet grupy mu-zeów albo wystaw były lub nadal są budowane: idea apoteozy, idea rozpozna-wania wartości naukowej obiektu muzealnego, idea upowszechniania wiedzy i dydaktyzmu, idea podporządkowywania muzeów i wystaw czynnikowi estetycznemu. Na tej podstawie wyróżnia się następujące muzea i wystawy:
1. Muzea o idei „apoteozy”, dla których charakterystyczna jest gloryfi ka-cja twórcy muzeum, a nawet poszczególnych obiektów.
2. Muzea i wystawy skupiające się na ekspozycji obiektów naukowych i problemów z nauką związanych.
3. Muzea i wystawy o charakterze edukacyjnym i dydaktycznym, w któ-rych priorytetem jest uatrakcyjnianie pokazu i stosowanie zabiegów artystycznych w przekazie.
4. Wystawy o charakterze „dzieła sztuki – sztuki wystawienniczej”77. Reasumując przedstawione powyżej propozycje typologii muzeów, za-uważyć można kryteria, które systematyzują ten podział:
1. Muzea tematyczne obejmujące zakres badań różnych dyscyplin na-ukowych (muzea przyrodnicze, sztuki, kultury, historyczne, specjali-styczne, np. literackie, techniczne, choćby muzeum komunikacji, et-nografi czne).
2. Muzea mające aksjologiczne znaczenie dla społeczeństwa (określające prawo własności, np. muzea narodowe, państwowe, regionalne, pry-watne).
3. Muzea specjalistyczne (określające w nazwie specyfi kę gromadzonych i wystawianych przedmiotów, np. muzeum zegarków, zabawek, chleba, książki itp.).
4. Muzea biografi czne (prezentujące obiekty związane z życiem, działal-nością konkretnej osoby, grupy społecznej, instytucji).
5. Muzea określające w swej nazwie grupę docelową i formę działalności (muzea dla dzieci i młodzieży, muzea rodzinne).
77 J. Świecimski, Propozycja nowej typologii muzeów i wystaw muzealnych – jej przydat-ność praktyczna, „Opuscula Musealia” 2000, z. 10, s. 287–302.
6. Muzea charakteryzujące się specyfi czną formą prezentacji zbiorów (muzea templum, muzea forum).
7. Muzeum wyobraźni w ujęciu proponowanym przez André Malraux.
Współcześnie muzeum rozumie się nie jako świątynię sztuki, lecz jako miejsce permanentnej edukacji. Szczególnego znaczenia nabiera kształcenie przez samą sztukę, a nie tylko udzielanie encyklopedycznych informacji, tłu-maczenie nie zawsze zrozumiałych treści poprzez nauczanie nawyku obcowa-nia z dziełem sztuki, wyrobienie własnego smaku i indywidualnego stosunku do tego, co dane dzieło sztuki estetycznie i treściowo komunikuje78.
Podobnie jak niemiecki badacz problematyki muzealnictwa Gert Selle, również Andrzej Rottermund zajmuje stanowisko, że
[…] muzeum nie może zamienić się w dom towarowy, nie powinno też być sanktu-arium, w którym tylko przechowuje się i czci relikwie przeszłości, nie powinno zmie-nić się ani w klub, ani w kawiarnię, ani też być szkołą czy uniwersytetem. Powinno natomiast stać się miejscem, które człowiek odwiedza z głębokiej potrzeby psychiki79. Dzisiaj muzea zajmują zróżnicowane stanowisko wobec publiczności ze względu na zadania i cele, jakie im przyświecają. Niektóre instytucje mają skłonność do jednostronnego ograniczania swojej działalności i najchętniej chciałyby pełnić funkcje instytutów badawczych lub centrów wystaw cza-sowych, niektóre z kolei ograniczyłyby się tylko do funkcji przechowalni obiektów muzealnych, inne znowu pełniłyby funkcję podobną do specjali-stycznych szkół lub wyższych uczelni – rzadko jednak znaleźć możemy mu-zeum, które funkcjonowałoby jako instytucja, czyli rodzaj wyspecjalizowanej organizacji (do jakiej częściowo możemy przyrównać muzea dla dzieci i mło-dzieży) łączącej wszystkie wymienione wyżej funkcje80. Według teoretyków współczesnego muzealnictwa, cele i zadania muzealne mieszczą się całko-wicie na obszarze zajętym przez naukę i edukację, chociaż – co podkreślają – muzea nie mogą być wyłącznie ani instytucjami naukowymi, ani szkołami czy uniwersytetami.
Współczesne muzea można klasyfi kować również ze względu na paradyg-mat i prowadzone dyskursy, a mianowicie jako: muzeum otwarte, muzeum krytyczne, muzeum partycypacyjne, muzeum inkluzyjne81.
W zarysowanych typologiach muzealnictwa muzeum dla dzieci i mło-dzieży nie jest przez autorów uwzględniane.
78 A. Rottermund, Problemy muzealnictwa w świecie współczesnym, „Opuscula Musealia”
1991, z. 5, s. 28.
79 Ibidem.
80 Ibidem, s. 32.
81 N. Simon. Th e Participatory Museum, Santa Cruz 2010; oraz http://www.participatory-museum.org/ [dostęp: 12.03.2016]; P. Piotrowski, Muzeum krytyczne, Poznań 2011.
39 Współczesne wyzwania edukacji