Pojęcie „muzeum dla dzieci i młodzieży” nie zawsze jest utożsamiane z treś-ciami, jakie w sobie mieści. W polskiej literaturze naukowej najczęściej wy-stępuje pod hasłem „muzeum dla dzieci” lub „muzeum dziecięce”. W język angielskim jego nazwa brzmi: children museum lub Youth Museum „muzeum dla młodzieży”. W języku niemieckim występuje analogicznie pojęcie Kin-der- und Jugendmuseum i Kindermuseum. Muzea dla dzieci i młodzieży jako jeden z typów muzeów są w znikomym stopniu przedmiotem badań i opisów w polskiej literaturze naukowej. Nazwa instytucji występuje najczęściej w do-słownym tłumaczeniu z języka angielskiego jako „muzea dziecięce”. Dosłow-ne tłumaczenie z języka angielskiego nie jest trafDosłow-ne, gdyż przymiotnik „dzie-cięcy” kojarzyć się może zbyt infantylnie i odnosić do dziecięcych, potocznie interpretowanych jako błahe, spraw czy problemów. W niniejszej pracy przy-jęto ten typ muzeów nazywać „muzeami dla dzieci” lub „muzeami dla
dzie-ci i młodzieży”. Obie nazwy traktowane są równorzędnie, przy czym nazwa
„muzeum dla dzieci i młodzieży” w pełni oddaje charakter i przeznaczenie tej instytucji. Zaznaczyć należy, że w muzeach klasycznych wśród ekspozycji znajdują się coraz częściej wydzielone miejsca przeznaczone dla dzieci, gry i zabawy dla młodzieży oraz całych rodzin. W tych miejscach już sama aran-żacja wystawy, metodyka opracowanych treści, prezentacja obiektów speł-niają wymagania i możliwości psychofi zyczne najmłodszych odbiorców (np.
Muzeum Techniki w Monachium, Muzeum Nauki i Techniki w Londynie i wiele innych).
Potocznie pojęcie „muzeum dla dzieci i młodzieży” kojarzyć się może z przedmiotami, zbiorami dotyczącymi kultury dziecięcej, np. kolekcją zaba-wek itp. Wynikać to może z defi niowania muzeum jako takiego, które w cen-trum zainteresowania stawia raczej przedmiot – obiekt, kolekcję, zbiory172.
Określenie Kinder- und Jugendmuseum w języku niemieckim wywołuje również często fałszywe skojarzenia, że tematyka wystaw w tych muzeach koncentruje się wokół dzieci i dzieciństwa albo młodości. Niemieckie poję-cie Kinder- und Jugendmuseum można rozumieć jako „muzeum dla dzieci i młodzieży”, lecz także jako „muzeum dziecięce i młodzieżowe” czy „mu-zeum dzieci i młodzieży”. Mniej więcej w taki sposób, jak muzea narodowe mają za temat regionalną i lokalną historię lub muzea sztuki sztukę, odnosi się muzea bezpośrednio do kultury dziecięcej.
Wprowadzające w błąd terminy Kindermuseum lub Jugendmuseum są przede wszystkim skutkiem błędów w tłumaczeniu, tak zwanych false friends (fałszywych przyjaciół). Jak już wspomniano, angielskie określenia brzmią:
children’s museum lub museum for youth, youth museum. Zawarte w termi-nach formy dopełniaczowe wyraźnie wskazują, że chodzi przy tym nie o mu-zea o dzieciach (Museen über Kinder), lecz o mumu-zea dla dzieci (Museen für Kinder), względnie o muzea dla młodzieży (Museen für Jugendliche), a nie muzea o młodzieży (Museen über Jugendliche). W tłumaczeniu niemieckim forma dopełniaczowa została zignorowana, określenie przyjęło się i jest z obecnego punktu widzenia już nieistotne. Prawidłowe niemieckie określe-nie musiałoby mianowicie brzmieć Museum für Kinder (muzeum dla dzieci), względnie Museum für Jugendliche (muzeum dla młodzieży). W ten sposób grupa docelowa tego typu muzeów byłaby na pierwszy rzut rozpoznawalna.
Przeciwko korekcie terminów w obszarze niemieckojęzycznym przemawia fakt, że terminy są już rozpowszechnione i zadomowione. Trudno przypusz-czać, aby prawidłowe określenie mogło zostać przyjęte173. Może w języku
172 Rozumienie pojęć „uprzystępnianie” i „udostępnianie” przyjmuję za Stefanem Szuma-nem. Zob. S. Szuman, O sztuce i wychowaniu estetycznym, Warszawa 1990, s.107.
173 M. Wheite-Scholz, Museum für Kinder. Sozialpädagogische Ansätze in museumspäd-agogischen Projekten mit Kindern. Diplomarbeit an der Fachhochschule Darmstadt, 1996/99, s. 56. Por. Y. Leonard, Einleintung [w:] Kindermuseen. Strategien und Methoden eines aktuellen
81 Muzeum dla dzieci i młodzieży – aktualne przestrzenie edukacji
polskim unikniemy tego typu nieścisłości, chociaż trudno przewidzieć, który termin (tłumaczenie) się rozpowszechni.
Reasumując, w sformułowaniu „muzeum dla dzieci i młodzieży” zawie-ra się podmiot działalności docelowej tej instytucji, czyli: dzieci i młodzież.
Rozróżnienie między muzeum klasycznym a muzeum dla dzieci i młodzieży jest o tyle istotne, że nie mieści się w typologii muzeów, w której kryterium podziału jest jakość i charakter posiadanych zbiorów, a nie grupy docelowe (adresaci) proponowanej działalności (programów wystaw). W tym przy-padku kryterium podziału stanowi podmiot – odbiorca i twórca treści, a nie przedmiot konstytutywny – obiekt i treści z nim związane.
Założycielem pierwszego amerykańskiego muzeum dla dzieci był Wil-liam Goodyear. Zakładając muzeum w roku 1899, miał na celu utworzenie miejsca, które nie byłoby zbyt trudne dla najmłodszych odbiorców, ponieważ uznał, że wystawy w tradycyjnych muzeach są z reguły bardzo kompleksowo prezentowane. W muzeum dla dzieci „Brooklyn Children’s Museum” chciał stworzyć przestrzenie, które byłyby kształtowane w sposób odpowiedni dla dzieci. Dlatego za punkt wyjścia przyjął percepcyjne zachowanie i poziom wiedzy dzieci. Wszystkie później zakładane muzea dla dzieci i młodzieży ko-rzystały z tej zasady i rozwijały się stosownie do specyfi cznych w danym cza-sie wpływów oraz tendencji nurtów pedagogicznych i wystawienniczych174.
Ścisłe skierowanie pracy muzeum na specyfi czną grupę docelową, które idzie w parze z niewielkim znaczeniem zbiorów, to zasadnicze powody, dla których europejskie tradycyjne muzea miały początkowo trudności z uzna-niem muzeów dla dzieci i młodzieży jako innego modelu muzealnego.
W niemieckojęzycznym środowisku muzealników i organizatorów muzeów dla dzieci toczyła się w latach dziewięćdziesiątych dyskusja dotycząca sporu, czy muzeum dla dzieci i młodzieży jest muzeum w tradycyjnym rozumieniu, tzn. takim, jak to podaje defi nicja opracowana przez Międzynarodową Radę Muzeów (ICOM) z 1989 roku:
Muzeum jest defi niowane [...] jako stała instytucja o charakterze non-profi t służąca społeczeństwu i jego rozwojowi, otwarta dla obywateli, która nabywa, zabezpiecza, bada, przekazuje i wystawia, dla celów badawczych, edukacyjnych i dla przyjemno-ści istotne świadectwo ludzi i ich środowiska175.
Museumstyps, red. Y. Leonard, Bielefeld 2012, s. 9–17. Autorka defi niuje muzeum dla dzieci w następujący sposób: Das Kindermuseum ist eben nicht nur ein Bildungs-und Lernort, sondern es ist als Museum ein Plädoyer für die Kindheit und für den Eigensinn der Kinder, die anders sind als die Erwachsene. Por. G. König, Kinder- und Jugendmuseen in Deutschland, Opladen 2002, s. 96.
174 G. König, op.cit., s. 96–97.
175 ICOM, Cod of Prosessional Ethics, Art 2, 1989.
Defi nicja ta jest elementem regulaminów Rady ICOM i służy za wzór do weryfi kowania instytucji przyjmowanych w poczet członków. W ślad za tą defi nicją amerykańska instytucja Association of Youth Museums (AYM) – Związek Muzeów Młodzieżowych – w marcu 1992 roku przyjęła defi nicję muzeów dla dzieci i młodzieży, stawiając ją na równi z instytucją muzeów w klasycznym rozumieniu:
Muzeum dla dzieci i młodzieży jest defi niowane jako instytucja zobowiązana do służenia potrzebom i zainteresowaniom dzieci i młodzieży, realizująca wystawy i programy, które stymulują ciekawość i motywują do nauki. Muzea dla dzieci i młodzieży są zorganizowanymi instytucjami o charakterze non-profi t, mającymi cel zasadniczo edukacyjny, z profesjonalną kadrą, która użytkuje przedmioty, opie-kuje się nimi i instytucją, która jest otwarta dla społeczeństwa w pewnych stałych terminach176.
Defi nicja ta stawia na równi amerykańskie muzea klasyczne z muzeami dla dzieci i młodzieży jako typ instytucji muzealnej. W Niemczech (również w niektóry muzeach europejskich) dyskusje defi nicyjne trwały do początku XXI wieku, a obecnie wydają się nie mieć większego znaczenia, gdyż bardzo zmieniły się wystawy w muzeach klasycznych. Przyjmując paradygmat par-tycypacyjny, muzea klasyczne w pewnym sensie powielają metody stosowa-ne w muzeach dla dzieci, przenosząc punkt ciężkości również na instosowa-ne grupy docelowe. Jeżeli porówna się defi nicje muzeów klasycznych z muzeami dla dzieci, zauważyć można podstawowe zgodności w stawianych celach i zada-niach. Muzea dla dzieci i młodzieży defi niują się podobnie jak muzea w kla-sycznym rozumieniu – jako instytucje niezorientowane na zysk, dostępne dla publiczności, których misją jest edukacja, pośredniczenie, upowszechnianie i informowanie. Obie defi nicje wyjaśniają, że podstawowe cele są bardzo do siebie podobne, także wtedy, kiedy aspektowi edukacji w muzeach dla dzieci i młodzieży przypisane zostanie większe znaczenie.
W przeciwieństwie do Niemiec, tradycyjne amerykańskie muzea nigdy nie kwestionowały uznania muzeów dla dzieci i młodzieży jako muzeum.
Oba związki, Association of American Museums (AAM) i Association of Youth Museums (AYM) od momentu swojego założenia ściśle z sobą współ-pracują.
Typ muzeów dla dzieci i młodzieży oraz uznanie ich konsensusu wynikać może z różnorodności działań określanych jako „muzeum dla dzieci i mło-dzieży”. Szczególne napięcia rodziła dyskusja nad defi nicją muzeów dla dzieci i młodzieży w Niemczech. Niemiecki krajobraz muzealny stał się – jak już wspomniano – wyraźnie trudniejszy wraz z uznaniem muzeów dla dzieci i młodzieży. Berliński Instytut Muzealnictwa uwzględnił w swoim rocznym sprawozdaniu dotyczącym liczby osób odwiedzających muzea także liczbę
176 Materiały AYM „hand to hand”, Spring 1992, vol. 6. Podaję za: G. König, op.cit., s. 95.
83 Muzeum dla dzieci i młodzieży – aktualne przestrzenie edukacji
osób odwiedzających muzea dla dzieci i młodzieży. Obecnie muzea dla dzieci i młodzieży mają coraz większe uznanie i pojęcie to rozumiane jest i koja-rzone raczej ze specyfi czną formą działalności edukacyjnej i pedagogicznej w muzealnictwie.
Muzeum dla dzieci i młodzieży można określić również jako „miejsce”
– „metodę” – „koncepcję” i przestrzeń, w której i przez którą odbywa się
„edukacja przez sztukę”, „edukacja dla sztuki”, „edukacja do kultury” przez uczestnictwo w kulturze oraz „edukacja dla cywilizacji” przez poznawanie jej zjawisk i technologii. Specyfi ka tego rodzaju muzeum polega na sposobie prezentacji obiektów, doborze tematów, a przede wszystkim odróżnia je od innych muzeów to, że od początku do końca działalność swoją kieruje do najmłodszego widza – dostosowując ją do jego potrzeb, możliwości, zainte-resowań, predyspozycji, uwzględniając przy tym odrębność i indywidualizm w sposobie odbioru treści. Wyraża się to w interdyscyplinarnym ujęciu tema-tów i w wielorodności metod stosowanych równocześnie. Dlatego można po-wiedzieć, że muzeum dla dzieci i młodzieży jest metodą samą w sobie. Polega ona na przybliżaniu i umożliwianiu odkrywania świata, towarzyszących mu zjawisk i problemów.
Przyjazne oraz przyjemne muzeum dla dzieci i młodzieży wprowadza najmłodszych na drogę odkrywania samego siebie, poznawania reguł, me-chanizmów rządzących w najbliższym środowisku, stawiania pytań: Jak to się dzieje? Dlaczego tak się dzieje? Proponując różne odpowiedzi, prowokuje zwiedzającego, aby sam do nich doszedł, sam upewnił się w ich funkcjono-waniu, przez doświadczenie umiał je zrozumieć i przyswoić. Jak podkreśla Johan Boberg:
[…] muzea dla dzieci i młodzieży posiadają przede wszystkim metodyczne zadanie, co oznacza, że wychodzą one naprzeciw doświadczeniom dziecka, proponują im świat przedmiotów z ich codziennego otoczenia i prezentują je w sposób, który stwa-rza dzieciom możliwość przyswajania i rozumienia otaczającej ich rzeczywistości177. Muzeum dla dzieci jako szeroko pojęta metoda edukacji pozwala najmłod-szym tworzyć defi nicje, stawiać pytania i szukać na nie odpowiedzi, które umożliwią im zrozumienie otaczającego świata, a tym samym rozwijanie się.
Poznanie musi dokonywać się przez własną aktywność dziecka. Dzieci muszą zdobywać doświadczenia „całym ciałem”, tak aby budowała się ich świado-mość. Dlatego muzea dla dzieci i młodzieży są placówkami metodycznymi.
Dysponują polami doświadczeń, które dzieci i młodzież mogą zdobywać, po-sługując się różnorodnymi przedmiotami i obiektami178.
177 Wywiad przeprowadzony przez autorkę pracy z Johanem Boberg – dyrektorem Mu-seumspädagogischen Dienst den Preusischen Museen Berlin – wiosną 1997 roku w Berlinie.
178 Ibidem. Por. H. Schmidt-Th omsen, Zwischen Wolkenkucksheim und Raumlabor. Von Kinder und Räumen zum Lernen [w:] Kindermuseem…, s. 113–121.
Wolfgang Zacharias, defi niując muzeum dla dzieci i młodzieży, zwraca uwagę na kategorie je wyróżniające, które należy wziąć pod uwagę. Grupą docelową działań są dzieci i młodzież w wieku przeciętnie od 3 do 14 lat.
Metody edukacyjne wprowadzane w tych przestrzeniach charakteryzują: in-teraktywne wystawy, zainscenizowana przestrzeń bogata w przedmioty, które widz może oglądać, podziwiać, bezpośrednio ich doświadczać, np. sam kon-struować, bawić się, a także eksperymentować. Treści prezentowane w tych muzeach dotyczą zarówno fenomenów i zjawisk naturalnych, jak i wynalaz-ków techniki. Odnoszą się do sztuki, szeroko rozumianej estetyki i antro-pologii kulturowej, problematyki dnia codziennego, świata doznań i uczuć, symboli, zwyczajów, tradycji również innych kultur niż rodzima. Zwracają uwagę na procesy poznawcze, sposoby konstruowania – poznawania rze-czywistości, ćwiczą umiejętność samokontroli, stawiania pytań. Ważnym elementem działań są czynniki ekonomiczne: muzea dla dzieci w dużym stopniu mogą się samofi nansować przez bilety wstępu (na co ma wpływ wy-soka frekwencja w tego typu muzeach). Pomieszczenia na muzea dla dzieci są często adaptowane. Temu celowi służą przestrzenie i budynki poindustrial-ne oraz budynki o wartości historyczpoindustrial-nej, które straciły swoje przeznaczenie, takie jak np. zdesakralizowane kościoły, stare dworce lub bloki mieszkalne, pomieszczenia starych kamienic, byłych fabryk. Muzea dla dzieci i młodzieży funkcjonują jako instytucje komunalne. Mają swoją pozycję wśród innych in-stytucji miejskich – lokalnych. Pełniąc funkcje socjokulturalne i edukacyjne, są rozszerzeniem programów szkolnych, przedszkolnych, domów i centrów kultury, placów zabaw, szkół artystycznych, muzycznych itp. Instytucje tego typu zajmują ważną pozycję wśród propozycji kulturalnych dla dzieci i młodzieży, a nawet całych rodzin179.
Próbując scharakteryzować, opisać instytucję muzeum dla dzieci i mło-dzieży, należy przede wszystkim powiedzieć, że jest ona instytucją edukującą.
Podkreśla to Niemiecki Związek Muzeów dla Dzieci i Młodzieży, defi niując tę instytucję jako pozaszkolny ośrodek – miejsce edukacji i przestrzeń kul-tury. Jako pozaszkolna instytucja, będąca płaszczyzną przecięcia się działal-ności, zasięgu kultury szkoły i czasu wolnego, posiada długoletnią tradycję i doświadczenie w stosowaniu metod pedagogiki kultury180. Zarówno mu-zeum dla dzieci i młodzieży, jak i pedagogikę kultury generalnie charakte-ryzuje wspólna praca z przedmiotem (obiektem), polegająca na rozwijaniu
179 W. Zacharias, Initiative und Innovation Kinder- und Jugendmuseum. Auf dem Weg zu einem neuen Kinder und Jugendkulturort in der Stadt [w:] H.J. Glinka, Kulturelle und politi-sche Partizipation von Kinder: Interessenvertretung und Kulturarbeit für und durch Kinder, DJI, Deutsches Jugendinstitut, München 1999, s. 366–367.
180 M. Popp, Stellungsnahme des „Bundesverbandes der deutschen Kinder- und Jugendmu-seen” zur PISA-Studie, Bundesverband der Deutschen Kinder- und Jugendmuseen e.V., Nürn-berg, am 20. Jan. 2002.
85 Muzeum dla dzieci i młodzieży – aktualne przestrzenie edukacji
i opracowywaniu tematu i konsekwentnym powoływaniu się na przedmiot w spotkaniu z grupą docelową.
Muzeum dla dzieci i młodzieży jest samodzielną instytucją edukacyjną.
Określa się ją jako miejsce kultury dla dzieci i młodzieży, którego celem jest przygotowanie ciekawych tematów z możliwością zbierania ważnych i róż-norodnych doświadczeń. Posiada otwarty program i wysoko kwalifi kowane oferty kulturalne, które mieszczą się w obszarze czasu wolnego. Należy za-znaczyć, że oferty te są przede wszystkim edukacyjne i różnią się od ofert szkoły181.
Jeżeli podstawową funkcją muzeum jest zbieranie, przechowywanie oraz publiczne udostępnianie obiektów i okazów, to główną przyczyną ich orga-nizowania jest edukacja. Muzea dla dzieci i młodzieży, dostarczając innowa-cyjnych programów i eksponatów, wnoszą niepowtarzalny wkład do życia kulturalnego społeczeństwa, odgrywając rolę kulturotwórczą i wychowaw-czą. Muzeum działa na człowieka jak katalizator, wprowadzając w nowe idee i zainteresowania, a także motywując go do zdobywania dalszej wiedzy182. Przez edukacyjne programy i interaktywne eksponaty muzeum pomaga od-wiedzającym rozwijać ukryte zdolności, widzowie mogą zobaczyć i odkryć nowe relacje na swój własny sposób. Eksponaty dostarczają zwiedzającym nie tylko możliwości oglądania, lecz także myślenia, zgłębiania, zastanawiania się i badania.
Współczesne nowoczesne budynki muzealne zawierają sale wystawowe, audytoria, sale wykładowe, biblioteki oraz pracownie naukowe, galerie, stu-dia artystyczne, ogrody, ścieżki przyrodnicze, centra badawcze, planetaria, a także pomieszczenia medialne (nawiązując niejako do „formuły” muzeum aleksandryjskiego). Muzea dla dzieci i młodzieży nie są tylko „witrynami cie-kawostek”, ale miejscami posiadającymi potencjał edukacyjny. Są miejscem – przestrzenią, gdzie jednocześnie można studiować zagadnienia starożytnych cywilizacji, rozwój ogrodnictwa, malarstwo, tworzyć poezję, pracować przy komputerze, nawigować w sieci, kreatywnie działać i rozwijać umiejętności interpersonalne. Tutaj można, bawiąc się i grając, jednocześnie się uczyć.
Zdobywać nową wiedzę przez własne doświadczenia i rozmowy.
181 Wywiad autorki z W. Zachariasem, Kinder- und Jugendmuseum München, München wiosna 1998.
182 Por. D. Lewalter, Bedingungen und Eff ekte von Museumsbesuchen [w:] Kulturelle Bildung im Museum, red. H. Kunz-Ott, S. Kudorfer, T. Weber, Bielefeld 2009, s. 45–56 oraz J.H. Falk, L.D. Dierking, Learning from Museums: Visitorexperiences and the Making of Mean-ing, Walnut Creek 2000.