Ogólny wniosek, jaki można wysunąć na podstawie analizy wyników ba-dań, jest następujący: oferty programowe i działania proponowane przez muzea dla dzieci i młodzieży są pozytywnie odbierane przez publiczność,
284 Przykład stanowić tutaj mogą działania Muzeum Zamkowego w Malborku i prowadzo-ny w 2003 r. projekt „Muzeum dziecięce”, którego koordynatorem była Jolanta Justa, kustosz Muzeum Zamkowego w Malborku. Od 2013 r. działa Muzeum dla dzieci przy Państwowym Muzeum Etnografi cznym w Warszawie, które o sobie informuje na stronach internetowych w następujący sposób: „Od stycznia 2013 r. działa pierwsze w Polsce, etnografi czne Muze-um dla dzieci, nasza nowoczesna, otwarta przestrzeń edukacyjna. Jesienią otwieramy wystawę stałą oraz wystawy czasowe związane z kulturą Polski, Europy i Afryki. Na wystawach oraz w pracowniach etnografi cznych odbywają się lekcje muzealne, warsztaty i spotkania familijne, przygotowane na podstawie bogatych zbiorów naszego Muzeum oraz nowoczesne trendy edu-kacyjne. Naszą misję realizujemy na różnych płaszczyznach – samodzielnie i w partnerstwach tworzymy projekty kulturalne i edukacyjne, promujemy czytelnictwo, zapraszamy do nas cie-kawych ludzi – twórców ludowych, artystów, projektantów, podróżników. Wspieramy i an-gażujemy się w projekty społeczne na rzecz wyrównywania szans dzieci, z myślą o słabszych, ubogich, cierpiących. Zawsze pamiętamy, że fundamentem naszej działalności jest klasyczna idea muzeum – ochrona i popularyzacja materialnego i niematerialnego dziedzictwa, wspa-niałych zbiorów z kręgu kultury Polski i kultur świata, które należy «ocalić od zapomnienia».
Dlatego z pasją i radością rozbudzamy u naszych gości ciekawość świata, wrażliwość, roz-wijamy talenty”. http://www.ethnomuseum.pl/muzeum-dla-dzieci.html [dostęp: 4.04.2016].
W ciągu ostatnich lat intensywne działania edukacyjne prowadzą polskie muzea narodowe (w Krakowie, Poznaniu, Wrocławiu, Szczecinie, Warszawie i innych miastach).
szczególnie entuzjastycznie wyrażają się o nich główni odbiorcy, czyli dzieci i młodzież. Treści edukacyjne przekazywane podczas spotkań w muzeum, zwiedzania wystawy oraz realizacji projektów są dobrze zapamiętywane i przyswajane przez odbiorców. Proces edukacji odbywa się w atmosferze przyjaznej dla dzieci i młodzieży. Edukacja dokonuje się przez zabawę i tak jak podczas zabawy – charakterystyczne są w niej następujące elementy: do-wolność wyboru działań, wysoka motywacja i zaangażowanie uczestników, bezpośredni dostęp do obiektów, jasne i zrozumiałe reguły odpowiadające możliwościom psychofi zycznym poszczególnych grup docelowych. W świet-le przeprowadzonych badań instytucja muzeum dla dzieci i młodzieży jawi się jako miejsce o znaczącej roli edukacyjnej w społeczeństwie. Swoje opi-nie wyrazili o opi-niej adresaci działań: dzieci, nauczyciele, rodzice i opiekuno-wie. Muzeum dla dzieci i młodzieży jest przez nauczycieli postrzegane jako ważne miejsce edukacji najmłodszych i konieczne we współczesnej ofercie instytucji kulturalnych. Nauczyciele, którzy już raz skorzystali z oferty mu-zeum, chętnie powracają z uczniami do tej instytucji. Wiedzą, jakie metody pracy dydaktycznej są stosowane, a uczniowie chętnie podejmują propo-nowane im działania i aktywności. To przede wszystkim stosowane meto-dy aktywizujące, własna praca i zaangażowanie uczniów, praca z obiektem, kompetentna opieka i pośredniczenie, wysoka motywacja i samodzielność uczniów, odpowiadające na zainteresowania dzieci i młodzieży tematy, treści merytoryczne – wszystko to stanowi główne powody wyboru tej instytucji przez nauczycieli. Można by oczekiwać, że w przyszłości muzea dla dzieci i młodzieży będą w wyższym stopniu odwiedzane przez szkoły i wybierane częściej jako cel wycieczki szkolnej nie tylko przez dojrzałych stażem pracy nauczycieli, którzy potrafi ą trafnie odczytać kulturalne potrzeby dzieci i mło-dzieży. Nauczyciele wyrażają uznanie i widzą potrzebę działalności muzeów dla dzieci i młodzieży, gdyż proponowana w nich oferta programowa sta-nowi dobre uzupełnienie zajęć szkolnych. Szkoła nie zawsze może spełniać wymagania dotyczące samodzielnej i aktywnej postawy ucznia, oferując interdyscyplinarne ujęcie tematu, a przy tym oferując obiekty, przedmioty o wysokiej wartości edukacyjnej. Ten atut muzeum powinien być w wyższym stopniu wykorzystany przez szkołę. Współpraca muzeum ze szkołą w Krako-wie w ostatnich latach intensywnie się rozwija, muzea wychodzą naprzeciw nauczycielom, proponując im kursy dokształcające, przedpołudniowe zajęcia dla klas czy dłużej trwające projekty. Oferty muzeów dla dzieci i młodzieży w Niemczech są w tym względzie bogate. Od nauczycieli można by jednak oczekiwać większego zaangażowania i włączenia propozycji muzeów w swoje plany lekcji oraz szerszego wykorzystania proponowanych tematów i treści w programach szkolnych. Na tym polu konieczna jest jeszcze intensywniejsza współpraca.
195 Muzeum dla dzieci i młodzieży w opiniach publiczności
W opinii rodziców, a także opiekunów muzeum dla dzieci i młodzieży stanowi ważne miejsce edukacji kulturalnej w mieście. Proponowane przez muzeum dla dzieci i młodzieży wystawy oceniają oni wysoko – zarówno ich tematykę, aranżację, proponowane aktywności, jak i personalną opiekę oraz pośredniczenie. Doceniają rolę muzeum w edukacji kulturalnej swoich pod-opiecznych. Wśród ofert kulturalnych spędzenia czasu wolnego wybierają muzeum dla dzieci i młodzieży ze względu na stosowane przez tę instytucję metody edukacyjne i wychowawcze. Podkreślają głównie własną aktywność dziecka, dostosowanie do potrzeb dziecka infrastruktury i wystroju, a także przyjazną i miłą atmosferę. Muzeum jawi się jako miejsce przyjazne również dla całej rodziny. Rodzice nie czują się tutaj wyalienowani, a dziecko i jego potrzeby są stawiane na pierwszym miejscu i traktowane poważnie. Muzeum dla dzieci i młodzieży spotyka się z dobrym odbiorem wśród dorosłych wi-dzów. Jest również muzeum wielopokoleniowym – do tego miana pretendu-ją badane muzea, w których czas wolny mogą atrakcyjnie spędzać nie tylko najmłodsi widzowie, ale też całe rodziny.
Doświadczenia i obserwacje nauczycieli, rodziców i opiekunów krysta-lizują się w ich wypowiedziach, w których akcentują aspekt wysokiej jako-ści przekazywanych w muzeach trejako-ści edukacyjnych. Natomiast w ocenie najmłodszych odbiorców muzea dla dzieci i młodzieży są miejscem przy-jaznym, gdzie można się uczyć w inny sposób niż w szkole. Tutaj uczniowie czują się swobodnie, mogą się zachowywać naturalnie, a nauka nie jest czymś wymuszonym, a raczej sprawia przyjemność, motywuje do działania i odkry-wania nowych dziedzin życia. W muzeach dla dzieci i młodzieży najmłodsza publiczność traktowana jest poważnie, co zwiększa zaufanie do instytucji.
Uczniowie na ogół dobrze przyswajają treści proponowane przez wysta-wy. Recepcja i percepcja wystaw jest obiecująca. W tym względzie badania te są pewną próbą. Należałoby przeprowadzić badania porównawcze pomię-dzy treściami przekazywanymi tylko w szkole i tymi uzyskiwanymi również w muzeum podczas wystawy. To jednak temat na odrębną pracę i badania, które warto by podjąć. Percepcja treści wystaw i recepcja to wyzwania ba-dawcze, które są podejmowane w innych krajach (por. H. Hooper-Greenhill).
Przeprowadzone badania należy traktować pilotażowo, jednak – jak można już dzisiaj stwierdzić – w pewnym stopniu potwierdzają tezę o istotnej roli muzeum w edukacji najmłodszych.
Uczniowie odwiedzają muza najczęściej ze szkołą. To szkoła inicjuje kon-takt młodego człowieka z instytucją muzeum. Należy czynić większe starania w Polsce, aby również rodzina uznała muzeum za ważne miejsce edukacji i inicjowała kontakty z muzeum ze swoimi dziećmi. Jak wskazują badania, wraz z rodziną trafi ają do muzeum najczęściej dzieci, których rodzice po-siadają wyższe wykształcenie lub sami interesują się sztuką. W zasadniczym
stopniu dzieciom kontakt z muzeum umożliwia najczęściej tylko szkoła285. Muzea dla dzieci i młodzieży czynią coraz większe starania, aby zaintereso-wać i zaprosić do muzeum całe rodziny, na przykład przez organizację tema-tycznych spotkań do prezentowanych wystaw typu „dzień z rodzicami” czy
„dziadkami”. Aktualnie muzea dla dzieci organizują wiele kursów dla rodzi-ców, nauczycieli, wychowawców i opiekunów.
Muzea dla dzieci i młodzieży powstawały niejako na fali krytyki pracy szkoły: stosowania przestarzałych, nieadekwatnych do wyzwań współczesno-ści metod, nienadążających za rozwojem myśli technologicznej i cyfryzacją przestrzeni życia społecznego.
Edukacja otwarta w synergii muzeum i szkoły jest współczesną propozy-cją skierowaną do młodych pokoleń, które krocząc po mostach komunikacji międzykulturowej i społecznej, mogą kreatywnie i odpowiedzialnie kształ-tować swoją przyszłość. Instytucje muzealne wpisują się w lokalny krajobraz kultury. Proponują przestrzenie, w których można ciekawie i satysfakcjonu-jąco spędzić czas, doświadczyć siebie w kontakcie z drugim człowiekiem – przez aktywność własną poznawać sztukę, naukę i kulturę286.
285 Dane pochodzą z ankiet przeprowadzonych w 1997 r., należałoby więc powtórnie zba-dać, czy i jak zależności te zmieniły się piętnaście lat później, gdy znacznie wzrosła popular-ność i liczba muzeów dla dzieci i młodzieży.
286 Ankiety i wywiady zostały przeprowadzone przez autorkę w języku niemieckim, pre-zentowane w pracy tłumaczenia i opracowania z języka niemieckiego są również autorskie.
Zakończenie
Edukacja muzealna wyznacza dzisiaj nowe przestrzenie i kierunki rozwoju w świecie technologii określanych środowiskiem życia Web 3.0. Digitalizo-wane sukcesywnie zbiory muzealne tworzą nowe możliwości w eksploracji muzeów, badań muzealiów, a także ich interpretacji.
Muzea dla dzieci i młodzieży z biegiem czasu stały się miejscem spędzania czasu wolnego dzieci, młodzieży i całych rodzin. W Polsce w tej dziedzinie mamy duże zaniedbania, opóźnienia w stosunku do innych krajów, ale po-zytywne rokowania na przyszłość niosą pierwsze tego typu instytucje, takie jak np. „Muzeum dla Dzieci przy Państwowym Muzeum Etnografi cznym w Warszawie”.
W latach dziewięćdziesiątych XX wieku muzeum dla dzieci było w Euro-pie stosunkowo nową instytucją kulturalną-edukacyjną i tym samym mało znaną wśród dzieci i młodzieży, a także rodziców, opiekunów i wychowaw-ców. Analizując statystyki odwiedzających muzea, dzisiaj można stwierdzić, że sytuacja ta z biegiem czasu uległa zmianie. Wskaźnikiem popularności jest również z roku na rok powiększająca się liczba instytucji oraz działania pra-cowników i animatorów muzeów, zaangażowanych w ich rozwój, adekwatne odpowiadanie na wyzwania i wymagania współczesnej publiczności. W mu-zeach dla dzieci i młodzieży ważną rolę odgrywa dostosowanie ofert do po-trzeb i możliwości odbiorców. To istotny wskaźnik powodzenia tej instytucji i jej wzrastającej popularności. W muzeum dla dzieci nie można się nudzić, gdyż spośród proponowanych działań każdy ma możliwość wybrania dla sie-bie interesującego zajęcia. Tematy i sposoby prezentacji wprowadzają w świat przeżyć, poszukiwań, odpowiadają na zainteresowania tych grup wiekowych.
Infrastruktura i proponowane działania są dostosowane do potrzeb oraz możliwości najmłodszych odbiorców, o czym świadczą wypowiedzi uczniów oraz ich nauczycieli, opiekunów, rodziców.
Zwiedzający uczą się w muzeum w sposób wolny od przymusu, przez za-bawę, w interakcji z innymi osobami. Treści przekazywane w muzeach dla dzieci i młodzieży zależą od tematów wystaw, a te odpowiadają zaintereso-waniom i potrzebom dzieci oraz młodzieży (proponowane tematy wystaw w muzeach pokrywają się z deklarowanymi przez dzieci zainteresowaniami).
W kontekście prowadzonych badań popularność muzeów dla dzieci i
mło-dzieży jest odpowiedzią na społeczne zapotrzebowanie edukacyjne, pewne-go rodzaju atrakcyjność, która budzi i rozwija zainteresowanie poznawcze, i motywuje do uczenia się. Istotną metodą stosowaną w muzeum jest spo-sób prezentacji i aranżacji obiektów oraz opracowanie tematu, a także wy-bór zbiorów w sposób interdyscyplinarny. Treści przekazywane są na różnym poziomie trudności, angażując zarówno „głowę, ręce i serce”. Aktywność intelektualna wspierana jest wymaganiami i kształtowaniem umiejętności, takich jak czytanie, pisanie, liczenie, abstrahowanie, myślenie dysjunktywne i kognitywne. Uaktywniana jest komunikacja interpersonalna, współdziała-nie w grupie, nawiązywawspółdziała-nie dialogu, a także prowadzewspółdziała-nie dyskusji i sporów.
Często aktywności połączone są z koniecznością podjęcia wysiłku fi zyczne-go, ruchu, ćwiczone są sprawności manualne, zachęca się do podjęcia aktyw-ności własnej, zaangażowania się.
We współczesnych muzeach dla dzieci stosowane są nowe technologie, wspierające interaktywne działania z wykorzystaniem nowoczesnych aplika-cji i różnych form komunikaaplika-cji. W muzeum można zarówno nabywać nowe umiejętności, jak i ćwiczyć już nabyte, a także pozyskiwać i kształtować nową wiedzę o świecie (Weltbild). Działania na wystawie nawiązują do realiów ży-cia dziecka znanych mu z najbliższego otoczenia, wprowadzają bezpiecznie w nowe zadania. Wiedza jest nabywana w trakcie procesów uczenia się, wy-woływanych przez postawiony problem. Rozwiązując problem, dziecko uczy się nowych umiejętności metodą learning by doing. Są to umiejętności, ja-kie można wykorzystać podczas zwiedzania wystaw w muzeach dla dzieci i młodzieży, oraz te, które można rozwijać w zależności od indywidualnych potrzeb.
Muzea dla dzieci i młodzieży posiadają wysoki potencjał edukacyjny i w przyszłości powinny stać się jedną z istotnych instytucji w systemie edu-kacji, o czym przekonują przeprowadzone obserwacje, wywiady i analiza li-teratury przedmiotu, a także rozwijające się praktyki nowo powstających in-stytucji. O wysokim potencjale edukacyjnym muzeów dla dzieci i młodzieży świadczy między innymi ich „edukacyjna jakość”, czyli pewna różnorodność, ale i spójność – poziom („jakość”) merytoryczny, estetyczny i organizacyjny.
Składają się nań: różnorodny dobór tematów, treści i odpowiadających im aktywności, wielopłaszczyznowe oraz interdyscyplinarne omówienie tema-tów przygotowanych we współpracy z różnymi specjalistami i pracownikami naukowymi wyższych uczelni, studentami kierunków pedagogicznych, a tak-że jakość materiałów i środków dydaktycznych.
Na edukacyjny potencjał muzeów dla dzieci i młodzieży wskazuje efek-tywność procesów uczenia się, nauczanie adekwatne do współczesnych za-interesowań oraz możliwości poznawczych dzieci i młodzieży, a także podej-mowanie aktualnych tematów środowiska naturalnego, lokalnego środowiska – regionu, „małej ojczyzny”, problematyki innych kultur czy tematów
doty-199 Zakończenie
czących wartości ogólnoludzkich, takich jak miłość, zdrowie, a nawet śmierć.
Wszystko to razem daje możliwość konfrontacji wiedzy własnej wyniesionej z domu, ze szkoły z informacjami przekazywanymi w kontekście przestrze-ni instytucji kulturalnej. Uczprzestrze-niowie mają propozycję innego przestrze-niż na co dzień
„dotarcia” do informacji, eksperymentowania, wielozmysłowego „dotykania”
przedmiotów – rzeczy, a także bezpośredniego przeżywania i doświadczania genius loci. Zarówno osoby projektujące i opracowujące wystawy, jak i opie-kunowie oraz animatorzy, pedagodzy muzealnictwa – osoby bezpośrednio obcujące z publicznością, posiadają przygotowanie i kwalifi kacje zawodowe, które przez cały czas są doskonalone na kursach, konferencjach i spotka-niach grup zawodowych. Wymiana doświadczeń dokonuje się na forum na-rodowym i międzynana-rodowym. Przykładem takich inicjatyw jest Niemiecki Związek Muzeów dla Dzieci i Młodzieży oraz europejska organizacja „Hands on! Europe”287.
Przedstawione i opisane w pracy muzea dla dzieci stanowią próbę eg-zemplifi kacji samego zjawiska kulturowego, jakim są te stosunkowo nowe instytucje kultury. Oferowane przez nie propozycje edukacji estetycznej i wychowania przez sztukę cieszą się dużym zainteresowaniem wśród dzieci i młodzież. Edukacja estetyczna w szkole nie zawsze jest prowadzona w spo-sób interesujący i angażujący emocjonalnie. Jak wskazują opisane w pracy przykłady, metodyka projektów, proponująca połączenie nauczania przed-miotu sztuka (plastyka, muzyka), ścieżek muzealnych, regionalnych, medial-nych z wizytą w galerii sztuki współczesnej czy w muzeum, w bezpośrednim kontakcie z dziełem i artystą jest możliwa do realizacji i powielania przez zainteresowanych pedagogów oraz nauczycieli288. Możliwa jest do zastosowa-nia nie tylko w szkole, ale też w takich instytucjach, jak dom kultury, świet-lica środowiskowa, przedszkole, dom dziecka – wszędzie tam, gdzie w pracy z dziećmi i młodzieżą można zastosować praktycznie elementy wychowania przez sztukę, przez aktywność własną wychowanków. Przeżycia estetyczne i działania oparte na rozwiązywaniu problemów stymulują procesy uczenia się, proponują doświadczenia, które są ważne dla ogólnego rozwoju i kształ-towania się osobowości dziecka czy młodego człowieka.
Muzea dla dzieci i młodzieży dają możliwość uzupełniania zajęć lekcyj-nych, które z różnych względów w budynku szkolnym nie mogą być prowa-dzone. Nigdy też nie będą miały tego charakteru, który zapewnia genius loci, np. galerii sztuki współczesnej i zgromadzonych w muzeum oryginalnych obiektów, dzieł sztuki.
287 http://www.hands-on-international.net/ [dostęp: 3.03.2016].
288 Podobne działania są dzisiaj realizowane w wielu galeriach sztuki i muzeach, np.
w Muzeum Sztuki Współczesnej w Warszawie, cały cykl spotkań jest oparty na podobnych założeniach metodologicznych, z czasem rozbudowanych w imponujący sposób. Zob: http://
artmuseum.pl/pl/edukacja [dostęp: 12.04.2016].
Edukacja w muzeum odbierana jest przez dzieci i młodzież jako przyja-zna i ciekawa, mimo że często realizowana w przymusie szkolnego obowiąz-ku (szkolnej wycieczki). Muzeum tworzy możliwość przygotowania dziecka i młodego człowieka do aktywnego uczestnictwa w kulturze. Przyczynia się do kształcenia społecznych kompetencji i socjalizacji. Z dyskusji nad niski-mi wynikaniski-mi studiów PISA w Niemczech wynikła konkluzja wskazująca na konieczność kształcenia w wyższym stopniu umiejętności społecznych, kulturalnych oraz stosowania metod aktywizujących (jak w muzeach dla dzieci i młodzieży). Pośrednim rezultatem był między innymi projekt szkół całodniowych (Ganztagsschulen). W dużych miastach niemieckich rozwi-nęła się wokół szkół sieć różnych instytucji kulturalno-oświatowych. Wśród tych wielu zróżnicowanych instytucji edukacyjnych muzeum dla dzieci i mło-dzieży odgrywa znaczącą rolę, oddziałując na sąsiadujące z nią pola eduka-cji. Impulsy reformy zostały na początku XXI wieku skierowane nie tylko na szkołę, lecz także na działalność prewencyjną wśród młodzieży (Jugendhil-fe), a rezultaty zmian można zauważyć również w działaniach edukacyjnych mu zeów klasycznych (np. Deutsches Museum w Monachium). Program Kul-turelle Bildung znalazł odzwierciedlenie w wielu projektach i konkursach adresowanych do instytucji kultury oraz szkół. Przede wszystkim w wielu muzeach regionalnych poczyniono w ostatnich latach starania, aby wysta-wy nawiązywały częściej do tematów edukacyjnych odnoszących się do ak-tualnych problemów, a metodycznie były interaktywne. Rozwój edukacyjnej funkcji muzeów otwartych na publiczność, a w tym muzeów dla dzieci i mło-dzieży, podobnie w Europie czy w Stanach Zjednoczonych wyznacza tren-dy, pokazując tym samym wyzwania, jakim musi stawić czoła szkoła w XXI wieku. Edukacja jest kluczem emancypacji i rozwoju podmiotowego, dlatego podjęty temat wydaje się w kontekście przeobrażeń w Polsce po roku 1989 aktualny i potrzebny.
Współczesna szkoła powinna się otworzyć na propozycje z zewnątrz, a w pozaszkolnych obszarach edukacji kulturalnej dzieci i młodzieży nale-ży dostrzec szansę dla reformy systemu edukacji, szczególnie polskiej szkoły, która takiego otwarcia potrzebuje. Wysoka ocena działań muzeów zarówno wśród dzieci i młodzieży, nauczycieli, wychowawców, rodziców i opiekunów, jak i władz państwowych – jak pokazuje to niemiecki przykład – rokuje do-brze na przyszłość tej instytucji.
Na podstawie przedstawionej diagnozy można wysunąć tezę, że istnieje potrzeba tworzenia w Polsce muzeów dla dzieci i młodzieży, które zapropo-nują nowe miejsca – przestrzenie edukacji. Realizacja prekursorskich pro-jektów w duchu muzeów dla dzieci i młodzieży w Krakowie oraz ich entu-zjastyczne przyjęcie wskazują na sukces, jaki może odnieść instytucja tego typu w naszym kraju. W momencie publikacji tego opracowania wiele też na rynku polskim uległo zmianie. Muzea stosunkowo szybko się