Muzeum dla Dzieci i Młodzieży w Monachium (wcześniej Kinder- und Jugendmuseum in Münchem, obecnie Kindermuseum München) defi niuje się jako miejsce, instytucja, która traktuje o obiektach, pojęciach, dziwach i fascynacjach, o rzeczach oraz fenomenach, które tworzą i tłumaczą świat w linii czasowej: wczoraj – dzisiaj – jutro242.
Muzeum dla Dzieci i Młodzieży w Monachium określa się jako miej-sce spełniające wysokie wymagania kultury oraz edukacji dzieci, młodzie-ży i rodzin. Przygotowywane są tutaj dla dzieci interesujące tematy wystaw, a prezentowane w atrakcyjny sposób treści można aktywnie i interaktywnie doświadczać oraz przeżywać. Muzeum określa się jako miejsce „wyjaśniania świata” – Lebenswelterklärung, miejsce dorastania – a great place to grow. Mo-nachijskie muzeum to ożywione pomieszczenia, gdzie dzieci i rodziny mogą zdobywać doświadczenia i traktowane są priorytetowo.
Przed ponad 100 laty zrodził się w USA pomysł muzeów szkolnych, który dzisiaj jako koncepcja muzeów dla dzieci i młodzieży dominuje wśród mu-zeów na całym świecie. Szczególnie w latach dziewięćdziesiątych powstało dużo tego typu inicjatyw, między innymi w Monachium – mieście
atrakcyj-242 http://www.kindermuseum-muenchen.de/ [dostęp: 20.05.2016].
nym, ciekawym i bogatym w oferty kulturalne. Hands on – mind on – hasło przewodnie muzeów dla dzieci w USA stało się również mottem przyszłego muzeum w Monachium, gdzie w latach osiemdziesiątych startowano z po-mysłem utworzenia samodzielnego muzeum dla dzieci i młodzieży jako jed-nej z ówcześnie nielicznych nowatorskich inicjatyw243.
Monachijskie muzeum dla dzieci i młodzieży (Kinder- und Jugendmuse-um in München) powstało z inicjatywy stowarzyszenia Pädagogische Aktion (Akcja Pedagogiczna). W roku 1985 po raz pierwszy władze miejskie wy-słuchały interpelacji stowarzyszenia244. W kolejnych latach 1986–1988 opra-cowano szczegółowe koncepcje, których treść została pozytywnie oceniona przez władze miasta. Monachium poparło zasadniczo ideę muzeum dla dzie-ci i młodzieży, jednak do jego realizacji nie doszło z powodu braku wystar-czających środków fi nansowych245. Komisja kultury postanowiła w związku z tym w dniu 3 kwietnia 1990 roku z braku odpowiedniej lokalizacji i wy-starczających środków fi nansowych wstępnie realizować projekt muzeum dla dzieci i młodzieży przez „ruchome i zdecentralizowane działania” (Autobus – muzeum)246. Tak zwany Museomobil jeździł do różnych dzielnic miasta, do szkół, instytucji czasu wolnego itp.
W roku 1995 muzeum otrzymało do użytku lokum znajdujące się w sta-rej części dworca kolejowego247. Od 1996 roku muzeum mieści się w daw-nych pomieszczeniach prawego skrzydła dworca kolejowego w Monachium (Starnberger Bahnhof). Dalsza rozbudowa i rozwój muzeum zostały zgodnie i pozytywnie zaopiniowane przez radnych miasta jako trzeci stopień kon-cepcji rozbudowy muzeum z salami przeznaczonymi na stałą ekspozycję muzealną i na wystawy zmienne. Z przyszłą rozbudową muzeum związane były zakup i rozbudowa zbiorów muzealnych, prowadzona w myśl założeń koncepcyjnych muzeum dla dzieci, z udziałem dzieci i młodzieży podczas organizowanych projektów oraz zajęć edukacyjnych.
W pomieszczeniach muzeum dla dzieci i młodzieży przy Dworcu Głów-nym w Monachium (1200 metrów kwadratowych) odbywają się odtąd (w różnych odstępach czasu) wystawy i konferencje dla dzieci. W roku 2000 monachijskie muzeum dla dzieci i młodzieży zorganizowało wystawę
objaz-243 Münchner Projekte – „Die Zukunft einer Stadt” herausgegeben von Christian Ude, in der Serie Piper aktuell oraz H. Liebich, Ein Kulturort zum Anfassen – Kinder- und Jugendmu-seum für München, München 1986.
244 W. Zacharias, Kinder- und Jugendmuseum – ein neuer Kulturort mit Zukunft , „Kultur-manager”, Oktober 1996, nr 3–6, s. 48.
245 W. Zacharias, Kinder- und Jugendmuseum: Ein neuer Kulturort in der Stadt [w:] Braucht Berlin ein Kindermuseum? Kinder ins Spiel bringen, red. Y. Leonard, H. Schmidt-Th omsen, Berlin 1993, s. 60–66.
246 Ein Kinder und Jugendmuseum für München. Das kommunale Konzept (erweiterter Nachdruck), red. Kulturreferat der Landeshauptstadt München, München 1991, s. 65.
247 W. Zacharias, op.cit., s. 45.
125 Muzea dla dzieci i młodzieży – studium przypadku
dową „Lego Welt” („Świat Lego”) z okazji swego jubileuszu pięciolecia. Praca muzeum obejmuje trzy jednostki: mobilne muzeum (wspomniany już Muse-omobil), stacjonarne muzeum z wystawami w pomieszczeniach przy Dworcu Głównym oraz wirtualne muzeum dla dzieci, zwane „Digitale Kindermuse-um” (muzeum w Internecie), w którym prezentowane są równolegle projekty oraz gry i zabawy do wystaw w muzeum stacjonarnym. Celem jest dotarcie do jak największej liczby małych i młodych odbiorców i umożliwienie im aktywnego udziału.
Muzeum dla Dzieci i Młodzieży w Monachium jest częściowo orga-nizowane i prowadzone przez same dzieci i młodzież. Chętnie widziani są tutaj młodzi wolontariusze. Przez aktywne zaangażowanie w różne działa-nia dzieci i młodzieży – począwszy od zbieradziała-nia obiektów, ich sortowadziała-nia, opisywania, tworzenia ekspozycji po oprowadzanie po niej – staje się ono miejscem, gdzie idea „ożywionego muzeum” jest rzeczywistym doświad-czeniem i przeżyciem. Od roku 2001 muzeum stanowi prawnie samodziel-ną, niezależną instytucję pod nazwą: Trägerschaft : Pädagogische Aktion / Kinder- und Jugendmuseum Münchene.V. Pozytywny rozwój Muzeum dla Dzieci i Młodzieży w Monachium był do tej pory możliwy jedynie dzięki sy-nergicznemu i kooperacyjnemu połączeniu z działającą od 30 lat instytucją:
Pädagogische Aktion / SPIELkulture.V, która funkcjonuje na zlecenie miasta, a mianowicie Urzędu do spraw Młodzieży (Stadtjugendamt), w obszarze pe-dagogiki kultury, organizując dzieciom czas wolny w mieście przez różne-go rodzaju projekty, gry i zabawy. Muzeum dla Dzieci i Młodzieży powstało jako jedna z komórek tej instytucji – na zamówienie miasta, referatu kultury (Kulturreferats LHM). Samodzielne działania muzeum wspierane są przez miasto od samego początku. Monachium stanowi przykład dobrej i moc-nej kooperacji władz miejskich w tworzeniu i prowadzeniu alternatywnych placówek kulturalnych i edukacyjnych. Pierwszym dyrektorem muzeum był Heimo Liebich, współzałożyciel Stowarzyszenia Pädagogische Aktion.
Personel muzeum początkowo składał się z 5 etatowych pracowników oraz wielu współpracowników, praktykantów i wolontariuszy. Obecnie muzeum jest czołową instytucją wśród niemieckich muzeów dla dzieci i młodzieży248. Muzeum dla Dzieci i Młodzieży w Monachium zrealizowało w ciągu pierw-szych pięciu lat działalności szerokie spektrum tematów. Wielość i różnorod-ność tematów zorganizowanych wystaw była podyktowana chęcią dotarcia do jak największej grupy najmłodszych odbiorców. W Monachium istnieje duża konkurencja w propozycjach ofert licznych tutaj muzeów. W swojej działalności w latach 1995–2004 muzeum pokazało następujące wystawy:
„Panoptikum” (1994), „Labirynt” (1995), „Wampir Drakula i inni” (Dracula
& CO, 1996), „Struwwelpeter” (1996), „Świat komputerów” („SuperSpace”,
248 http://www.kindermuseum-muenchen.de/ [dostęp: 12.04.2016].
1996 oraz 2000), „Ferie zimowe – plac zabaw” („Winterferien – Spielplatz”, 1997), „Gry i zabawy na dworcu kolejowym” („Spiel im Bahnhof ”, 1998),
„Monachium żyje – przyroda w mieście” („München lebt – die natürliche Stadt”, 1998), „Świat luster” („Mirrors Spiegelkünste – Spiegelspiele”, 1999),
„Spotkanie z różnymi generacjami” („Treff en der Generationen”, 1999/2000),
„Stary i młody” („Alt und jung”, 1999/2000), „Bańki mydlane” („Seifenbla-sen”, 2000), „Dwa tysiące obiektów na rok 2000” („2000 Dinge”, 2000), „Prze-życia w ciemnościach” („Dunkelerlebnis”, 2001), „Dźwięki ciała” („Boing Klangkörper”, 2001), „Świat klocków lego” („Lego Welt”, 2001), Matematyka („Mathematik”, 2002), „Logiczne?! – matematyka do dotykania” („Logisch?!
Mathematik zum anfassen”, 2002), „Papier – czerpany, drukowany, czytany”
(„Papier la Papp – geschöpft , gedruckt, gelesen”, 2002/2003), „Bits ’n Pieces Puppet Th eater” (Wystawa lalek teatralnych we współpracy z „Amerikas Giant Puppet Company Florida”, 2002/2003), „H dwa O! Zbadaj świat che-mii” („HaZweiOh! Erforsche die Welt der Chemie”, 2003/2004)249 (il. 9 i 10).
Wymieniona w tytułach wystaw problematyka wskazuje na szerokie ob-szary treści i problemów podejmowanych przez muzeum. Programy wystaw składają się z tematów, które dla dzieci są interesujące. Dotyczą ich zaintere-sowań światem przyrody, zjawiskami fi zycznymi, chemicznymi, odpowiadają na pytanie, jak to się dzieje, dlaczego tak się dzieje, wyjaśniają fenomeny, np.
luster czy baniek mydlanych. Podejmują również tematy bliskie światu dziec-ka, związane z rodziną, z najbliższą historią miasta, dzielnicy, odpowiadając na pytanie, jak było dawniej, a jak jest dzisiaj. Wkraczają także w świat dzi-wów i strachów, baśni i legend wywołujących silne przeżycia i emocje, ale też tłumaczą i wyjaśniają wynalazki techniki oraz zjawiska przyrodnicze. Treści wystaw przedstawiane są na zróżnicowanym poziomie dostępności i dosto-sowane do odpowiednich grup wiekowych. Ekspozycja muzealna, aranżacja i inscenizacja wystaw odzwierciedlają koncepcje i założenia teoretyczne mu-zeum dla dzieci: przedmioty, obiekty muzealne są zaprezentowane w spo-sób umożliwiający ich odbiór przez różne zmysły, wszystkie obiekty i treści ukryte w inscenizacji wystawy można samodzielnie odkrywać i ich doświad-czać. Bezpośredni i interaktywny kontakt widza z obiektem jest w muzeum dla dzieci szczególnie preferowany i promowany. Możliwość doświadczania wystawy przez „głowę, serce i ręce” to zaprezentowany w zabawowy spo-sób i bogaty w elementy edukacyjne program muzeum stanowiący główny cel tej instytucji. Niezbędnym warunkiem jest wysoki poziom prezentacji ekspozycji, który oferuje miejsce zarówno na koncentrację, skupienie i wy-ciszenie, jak i aktywną komunikację, oferuje przestrzeń oraz sytuacje umoż-liwiające najmłodszym ich rozwój motoryczny, a także rozwój wszystkich
249 Dane na podstawie wykazu wystaw w Kinder- und Jugendmuseum München. Sprawo-zdania roczne muzeum za lata 1994–2004.
127 Muzea dla dzieci i młodzieży – studium przypadku
Il. 9. Wystawy w muzeach dla dzieci mają charakter interaktywny i warsztatowy. W przestrzeni wystawy wydzielane są miejsca „hands on!” – (hands-on! tzn. bezpośredniego działania, prak-tycznego doświadczania). Aranżowane są przestrzenie aktywnego działania, wypróbowywa-nia narzędzi, twórczej ekspresji. Na zdjęciu warsztat – fragment wystawy „2000 Dinge 2000”
w Muzeum dla dzieci w Monachium (2000 rok). Wiszące na ścianie obiekty – przedmioty są przez widzów używane, można sprawdzić ich funkcje np. uruchomić imadło, wbić gwóźdź, przepiłować listwę itp. Fot. Renata Pater
Il. 10. Zdjęcie przedstawia fragment wystawy czasowej w Muzeum dla dzieci w Monachium
„Matematik zum anfassen”. Plakat prezentuje zastosowanie „Złotego cyrkla” (Der Goldene Zirkel). Wstawy interaktywne realizowane w muzeach dla dzieci często nawiązują do historii, historii sztuki przedstawiając obiekty w ich szerokich kontekstach zastosowania, przez prezen-tacje wystaw tematycznych w sposób interdyscyplinarny. Fot. Renata Pater
zmysłów. Niewątpliwym atutem muzeum są liczne programy towarzyszące wystawom, warsztaty, projekty, kursy dla najmłodszych oraz dla rodziców, opiekunów, wychowawców i nauczycieli. W roku milenijnym 2000 muzeum wystąpiło z inicjatywą „Exhibit 2000”, która miała na celu utworzenie kata-logu wystaw i obiektów dostępnych w całej sieci niemieckich muzeów dla dzieci. Od roku 1999 rozpoczęto zbieranie ofert, które były dostępne również w Internecie. Ankiety z propozycjami wystaw udostępniano zainteresowa-nym nieodpłatnie. „Exhibit 2000” była swego rodzaju giełdą wystaw interak-tywnych, przygotowanych także z założenia jako wystawy wędrowne (mobile Wanderausstellungen). Wystawy tego typu są zasadniczą bazą metodyczno--organizacyjną dynamicznie rozwijającej się w Europie, a przede wszystkim w Niemczech – instytucji muzeów dla dzieci i młodzieży. Ich droga rozwoju wiedzie od małych ograniczonych czasowo inicjatyw, akcji, mobilnych pro-jektów aż po stacjonarne programy roczne. Istniało duże zapotrzebowanie na wystawy interaktywne, wystawy doświadczalne, ponadpokoleniowe, uwzględniające i wyzwalające interaktywne procesy uczenia się. Wiele ini-cjatyw, projektów gier i zabaw proponowanych przez te wystawy stanowiło ważny wkład w sieć ofert kulturalno-muzealno-pedagogicznych.
Rozwój tego typu wystawiennictwa współcześnie wychodzi poza kon-tekst muzeów dla dzieci i młodzieży. Wiele inicjatyw muzealnych, kultural-nych instytucji, ośrodków powołuje się na te metodę, np. w opracowywaniu specyfi cznych historycznych i współczesnych tematów (treści). Również ze względów ekonomicznych istnieje zapotrzebowanie na kooperację, wymia-nę doświadczeń, projektów, obiektów czy gotowych wystaw na arenie mię-dzynarodowej. Projekt „Exhibit 2000” spotkał się z dużym zainteresowaniem osób prowadzących muzea dla dzieci i młodzieży. Po raz pierwszy został on zaprezentowany na konferencji oraz targach muzeów dla dzieci i młodzieży („Wystawy interaktywne”) w Berlinie (10–13 lutego 2000 ). Projekt przyczy-nił się do stworzenia imponującej bazy danych o wystawach organizowanych przez różne muzea dla dzieci i młodzieży w Niemczech. Takie działania pro-wadzi obecnie Bundesverband Deuscher Kinder- und Jugendmuseen.
Naczelną zasadą Muzeum dla Dzieci i Młodzieży w Monachium (obec-nie Kindermuseum) w założycielskiej formule jest utworze(obec-nie przestrzeni dla dzieci w celu uczenia się przez samodzielne odkrywanie Entdeckendes Lernen.
Wystawy oraz pojedyncze obiekty, a także ukryte w nich treści i wartości są proponowane dzieciom i młodzieży. Obok radości płynącej z przyjemności i zabawy umożliwia się zwiedzającym edukację rozumianą tutaj jako aktyw-ny, samodzielny i samostanowiący proces uczenia się. Samodzielne badanie i odkrywanie wpływa na rozwój, kształtowanie precyzyjniejszego wyobraże-nia o przedmiotach, ich działaniu, przeznaczeniu, zastosowaniu oraz lepsze rozumienie pojęć, a przez to otaczającego nas świata. Jak wskazuje Zacha-rias – jeden z założycieli – muzeum dla dzieci i młodzieży jako niezależna
129 Muzea dla dzieci i młodzieży – studium przypadku
instytucja ma większą możliwość, niż związane z planami nauczania szkoły, wprowadzania i wypróbowywania nowych oraz alternatywnych metod na-uczania czy pośredniczenia, aby tworzyć lepsze warunki do samodzielnej i aktywnej edukacji. Rosnąca frekwencja zwiedzających muzeum pozwala nie tylko twierdzić, że koncepcja muzeum jest dobra, ale również prowadzi do wniosku, że tego typu instytucja jest niezbędna jako pozaszkolne miejsce edukacji i jako uzupełnienie tradycyjnych ofert kulturalnych na rynku edu-kacji. Należy ją rozbudowywać, a tym samym wspierać wśród najmłodszych radość zdobywania wiedzy. Jednym z haseł realizowanych przez muzeum jest rozwijanie kulturalnej kompetencji (Kulturelle Kompetenz) wśród dzieci i młodzieży. Ogólnie można powiedzieć, że muzea realizują społeczne zamó-wienie na edukację i pośredniczenie, między innymi z tego powodu zaobser-wować można coraz większy rozwój muzeów oraz ich przemianę w ośrodki gry i zabawy, spędzania wolnego czasu, rozrywki, w miejsca różnorodnych ofert kulturalnych i edukacyjnych. Sztuka i kultura w szerokim rozumieniu staną się w przyszłości coraz ważniejszymi tematami, które wspierają demo-kratyczny dyskurs nad gospodarczymi tendencjami i problemami. Kultural-na kompetencja stanowi istotny rozdział w edukacji dla dzieci i młodzieży, aby mogły one świadomie, pewnie i odpowiedzialnie budować swoją przy-szłość oraz rozsądnie poszukując prawdy, odnajdywać ją w sobie i otaczają-cym świecie, a także odnajdywać się i realizować w rzeczywistości obecnej i przyszłej. Muzeum dla Dzieci i Młodzieży w Monachium chce przyczynić się do tego, uczestnicząc w tworzeniu dobrych warunków do uczenia się sztu-ki życia (Lebenkunst) oraz umocnienia prawa dzieci i młodzieży do udziału w kulturze250.
Muzeum dla Dzieci i Młodzieży w Monachium w przeważającej części fi nansowane jest przez miasto Monachium (Landeshauptstadt München).
Pracuje na zamówienie referatu kultury (Kulturreferat). Pojedyncze pro-jekty wspierane są fi nansowo przez różne fundacje (np. Stift ungen wie z.B.
der Engelhorn-Stift ung, der Stift ung Deutsche Jugendmarke, des Deutschen Kinderhilfswerks, dem Kulturfond Bayern) oraz przedsiębiorstwa (Unter-nehmen z.B. der Mercedes AG, der Stadtsparkasse München, der Münchener Rückversicherungs–Gesellschaft ). Patronat honorowy nad muzeum sprawu-je burmistrz miasta (Oberbürgermeister München).
Muzeum odczuwa, podobnie jak inne instytucje kulturalne, napiętą sytu-ację na rynku gospodarczym oraz czynione przez miasto oszczędności, a po-nieważ jego celem jest wysoka jakość wystaw i ofert edukacyjnych oraz nie-ustanne podnoszenie kwalifi kacji pracowników, więc zmuszone jest pobierać od zwiedzających opłaty wstępu. Każdy zwiedzający może wspierać fi nan-sowo muzeum (numer konta zamieszczony jest na stronach internetowych
250 Informacje uzyskane na podstawie rozmów i wywiadu z Wolfgangiem Zachariasem.
oraz na drukach, folderach informacyjnych muzeum). W roku 2003 zostało utworzone Stowarzyszenie Muzeum dla Dzieci i Młodzieży w Monachium (Förderverein des Kinder- und Jugendmuseums). Każdy jego członek ma możliwość wspierania pomysłów, założeń programowych i celów muzeum, a tym samym przyczynia się do zabezpieczenia przyszłości tego przyjaznego dla dzieci i rodzin miejsca kultury w mieście.
Muzeum dla Dzieci i Młodzieży w Monachium jest obecnie znanym miej-scem kultury w mieście, wciąż jednak zabiega o pozyskanie jak najszerszego grona odbiorców swoich ofert, co z pewnością ułatwia centralna lokalizacja pomieszczeń lokalowych oraz działania decentralne – „Museumsmobil”, a także propozycje zajęć wirtualnych w Internecie.