Odpowiedzialność cywilna – uwagi ogólne

Przesłanki konieczne do wykazania dla powstania odpowiedzialności cywilnej są następujące:

- zdarzenie sprawcze w stosunku do szkody, tj. czyn niedozwolony²¹⁷ bądź niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania,

- szkoda majątkowa bądź niemajątkowa,

- związek przyczynowy istniejący pomiędzy zdarzeniem a szkodą, a także - wina (w przypadku, gdy odpowiedzialność opiera się na zasadzie winy).

Należy podkreślić, że zaistnienie szkody samo przez się nie stanowi o powstaniu obowiązku jej naprawienia i stanowi ona samodzielną, ale nie wyłączną przesłankę

214 Nie oznacza to, że musi zawierać treść dyktowaną przez klienta - powinien zabezpieczać jego interesy zgodnie ze wskazanymi wytycznymi.

215

Zgodnie z art. 6 KC ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. Szerzej na ten temat: I. Adrych-Brzezińska, Naruszenie art. 6 KC oraz art. 233 § 1 k.p.c. jako podstawa

apelacji i skargi kasacyjnej, Palestra 2014/10, s. 35-41; E. Jaworska-Góral, Dowód prima facie, PS 2010/11-12,

s. 159-166.

216 M. Krajewski, Zobowiązania rezultatu i starannego działania (próba alternatywnego ujęcia), PiP 2000/8, s. 42-52.

217

W prawie rzymskim za czyn niedozwolony uważane były jedynie działania bądź zaniechania ludzkie. Obecnie definicja ta jest szersza i swym zakresem obejmuje także inne zjawiska, będące przyczynami powstania szkody, takie jak np. odpowiedzialność za produkt niebezpieczny.

-68-

odpowiedzialności odszkodowawczej, dla której powstania konieczne jest, aby konkretna norma prawna nakładała na określony podmiot – inny niż poszkodowany – obowiązek naprawienia spowodowanego uszczerbku.²¹⁸

W kontekście odpowiedzialności odszkodowawczej należy wskazać przede wszystkim na uregulowania zawarte w art. 361-363 KC. Zgodnie z art. 361 § 1 KC, określającym związek przyczynowy, zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. Artykuł 361 § 2 KC wskazuje natomiast na zakres, w jakim szkoda podlega naprawieniu. Zgodnie z art. 362 KC, oceniając wysokość odszkodowania należy brać pod uwagę przyczynienie się poszkodowanego.

Natomiast art. 363 KC określa formy naprawienia szkody, tj. przywrócenie stanu poprzedniego bądź zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej. Należy wskazać, że do momentu, w którym poszkodowany nie dokona wyboru formy naprawienia szkody, nie będzie on zobowiązany do zaakceptowania świadczenia pieniężnego od ubezpieczyciela, ze względu na fakt, iż nie można uznać za ustaloną formę świadczenia ubezpieczonego.219

W doktrynie podnosi się, że umiejscowienie wyżej wskazanych przepisów w części ogólnej KC, a nie w części dotyczącej zobowiązań, wskazuje na fakt, iż mają one zastosowanie do wszelkich przypadków naprawienia szkody.220

Wyróżnia się następujące zasady odpowiedzialności odszkodowawczej, tj. zasadę winy, bezprawności, ryzyka, absolutną i słuszności.221

Za podstawową uznaje się zasadę winy, następne w kolejności to zasada ryzyka i zasada słuszności, które mają zastosowanie w przypadkach wyraźnie wskazanych w normie, która daną odpowiedzialność ustanawia.222

Jak wskazywano powyżej, odpowiedzialność cywilna może mieć swoje źródło w czynie niedozwolonym lub naruszeniu stosunku umownego łączącego strony – właściwy jest

218

M. Kaliński, Odpowiedzialność…, s. 12.

219

B. Fuchs, Komentarz do art. 363 (w:) M. Fras, M. Habdas (red.) Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna (art. 353-534), WKP 2018 LEX.

220 M. Kaliński, Odpowiedzialność…,s. 31.

221 Jak wskazuje M. Kaliński, zasada absolutna i bezprawności są często pomijane w piśmiennictwie, ze względu na fakt, że w tradycyjnym ujęciu wymienia się triadę zasad: winy, ryzyka i słuszności. Różnice, jakie odróżniają te dwie uboczne zasady od pozostałych rysują się na tle okoliczności egzoneracyjnych i wyłączających odpowiedzialność danego podmiotu (tak: M. Kaliński, Odpowiedzialność…,, s. 50).

-69-

w takim przypadku odpowiednio reżim ex delicto albo ex contractu. Obydwa łączą podobieństwa w zakresie przesłanki winy (w przypadku, gdy mamy do czynienia z odpowiedzialnością na zasadzie winy), szkody, a także związku przyczynowego łączącego szkodę ze zdarzeniem, jakie ją wywołało. Różnice, jakie dzielą odpowiedzialność kontraktową i deliktową ujawniają się natomiast w przypadku rozpatrywania sposobów i zakresu naprawienia szkody, odpowiedzialności solidarnej i regresowej, ciężaru dowodu, stopni winy, a także terminów przedawnienia i właściwości sądu w procesie.223

2.4.1. Odpowiedzialność deliktowa

Odpowiedzialność deliktowa (na podstawie art. 415 i n. KC) powstaje zazwyczaj w sytuacji, gdy mamy do czynienia z zachowaniem sprzecznym z prawem, etyką zawodową lub zasadami współżycia społecznego, które spowodowały powstanie szkody po stronie klienta, w przypadku, gdy pełnomocnika nie łączy z nim żaden stosunek umowny lub szkodę wyrządzono poza zakresem takiego stosunku. Należy wskazać, że zdarzenia rodzące odpowiedzialność w zakresie reżimu ex delicto nie ograniczają się do tych, wskazanych w tytule szóstym kodeksu cywilnego, ani nawet do tych, wskazanych w samym KC, co jest najczęściej uzasadnione powiązaniem danego deliktu ze stosunkiem, jaki stanowi główny przedmiot instytucji regulowanej przez dane przepisy.²²⁴

Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 lutego 2013 r. w sprawie o sygn. akt: II CNP 50/12²²⁵ niewykonanie bądź nienależyte wykonanie zobowiązanie nie może samo z siebie stanowić czynu niedozwolonego, a taka jego kwalifikacja jest uzasadniona tylko wtedy, gdy jednocześnie następuje naruszenie obowiązku powszechnego. Podkreślono także, że nie zawsze w razie naruszenia przez sprawcę obowiązku oznaczonego zachowania zachodzi bezprawność relewantna z punktu widzenia zasad odpowiedzialności i konieczne jest indywidualne rozpatrywanie każdego przypadku.

Należy podkreślić, że nie w każdym przypadku, gdy będziemy mieli do czynienia z czynem niedozwolonym, będzie to rodziło odpowiedzialność na gruncie innych dziedzin

223 M. Nesterowicz, Kontraktowa i deliktowa odpowiedzialność lekarza za zabieg leczniczy, Warszawa-Poznań 1972, s. 73-74.

224 A. Olejniczak, Komentarz do art. 415 (w:) A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III.

Zobowiązania - część ogólna, LEX 2014. Przykładowo ma to miejsce w przypadku: art. 4491–44910

KC, art. 292 i 299 KSH. oraz art. 23 u.k.s.c.

-70-

prawa, jednakże co do zasady, odpowiedzialność cywilna sięga dalej niż odpowiedzialność karna, co związane jest z odmiennymi funkcjami każdego z tych reżimów.226

Z odpowiedzialnością ex delicto mamy do czynienia w szczególności, gdy pełnomocnik działa poza zakresem swojego umocowania, narusza obowiązek lojalności wobec klienta, a także w stosunku do podmiotów trzecich, niebędących klientami danego profesjonalisty, lecz będących poszkodowanymi w wyniku jego działań.

2.4.2. Odpowiedzialność kontraktowa

Odpowiedzialność kontraktowa powstaje w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (art. 471 KC) przez dłużnika, gdy między stronami istnieje stosunek obligacyjny. Jej źródłem jest stosunek umowny pomiędzy klientem a jego pełnomocnikiem. Odpowiedzialność ex contractu opierać się może na zasadzie winy lub zasadzie ryzyka.

Cechą charakterystyczną odpowiedzialności kontraktowej jest to, że obowiązuje ona jedynie między wierzycielem a dłużnikiem, tj. stronami konkretnego, istniejącego227

stosunku zobowiązaniowego, z wykluczeniem osób trzecich, nawet w przypadku, gdy spowodowały one bądź przyczyniły się do niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania.228

Oznacza to, że zagadnieniem wstępnym w przypadku ustalania zaistnienia odpowiedzialności kontraktowej jest wskazanie podmiotów należących do kręgów dłużników i wierzycieli.229

Na uwagę zasługuje wyjątek wprowadzony na mocy art. 393 KC, w którym to przypadku wierzycielem będzie osoba trzecia, która nie uczestniczyła w zawieraniu umowy.230

226

M. Wałachowska, Komentarz do art. 415 (w:) M. Fras, M. Habdas (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom

III. Zobowiązania. Część ogólna (art. 353-534), WKP 2018, LEX. Por. uchwała SN z dnia 26 października 1956

r. w sprawie o sygn. akt: I CO 31/56, OSNCK 1958/1/1, gdzie czytamy: Popełnienie przez pracownika

przestępstwa przewidzianego w art. 286 § 1 lub § 3 k.k. nie przesądza samo przez się, że odpowiada on za szkodę na podstawie przepisów kodeksu zobowiązań o czynach niedozwolonych.

227

K. Zagrobelny, Komentarz do art. 471 (w:) E. Gniewek (red.) Kodeks Cywilny: komentarz, C.H.Beck 2017, Legalis.

228 W. Popiołek, Komentarz do art. 471 (w:) K. Pietrzykowski, Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 450–

1088, C.H. Beck 2015, Legalis. Co do ewentualnych podstaw deliktowych odpowiedzialności takiej osoby

trzeciej zob. T. Pajor, Odpowiedzialność dłużnika za niewykonanie zobowiązania, Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1982, s. 50

229

T. Pajor, Odpowiedzialność…, s. 49.

230

Szerzej na ten temat: M. Bednarek, P. Drapała, E. Łętowska, Umowy odnoszące się do osób trzecich, C.H. Beck 2005.

-71-

Należy wskazać jednakże, że powyższe nie przesądza o niemożliwości przyznania wierzycielowi odszkodowania wyrównującego uszczerbek, jakiego ten doznał ze strony osoby trzeciej – będzie to w niektórych przypadkach dopuszczalne na zasadzie słuszności.²³¹

Pojęcie niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika ma istotne znaczenie w kontekście konkretnych środków ochrony wierzyciela przed samym naruszeniem, albowiem w przypadku, gdy mamy do czynienia ze zobowiązaniem niewykonanym, wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia przez dłużnika, a w przypadku, gdy mamy do czynienia ze zobowiązaniem wzajemnym – powstrzymać się od świadczenia.232

Z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania będziemy mieli do czynienia w każdym przypadku niezaspokojenia interesu wierzyciela, który został wyrażony w treści zobowiązania, tj. rozbieżności, jaka występuje pomiędzy prawidłowym, właściwym spełnieniem świadczenia zgodnie z zasadami zakreślonymi art. 354 § 1 KC233

, a tym, jak w rzeczywistości dłużnik wywiązał się bądź nie z nałożonych na niego obowiązków.234

W zależności od okoliczności danej sprawy, ze względu na rozbieżności wynikające z subiektywności interesów wierzyciela i dłużnika, to samo zachowanie tego ostatniego może być uznane zarówno za niewykonanie, jak i nienależyte wykonania zobowiązania. W doktrynie wskazuje się, że dla rozstrzygnięcia powyższych przypadków należałoby uznać, że w sytuacji przyjęcia przez wierzyciela świadczenia, które uznaje on jednakże za nieodpowiadające treści zobowiązania dłużnika, mowa o nienależytym jego wykonaniu. Natomiast w przypadku usprawiedliwionego nieprzyjęcia świadczenia dłużnika przez wierzyciela mamy do czynienia z zobowiązaniem niewykonanym.²³⁵

231

W. Popiołek, Komentarz do art. 471 (w:) K. Pietrzykowski, Kodeks…. Por. F. Zoll, Wykonanie i skutki

niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań (w:) A. Olejniczak (red.), Prawo zobowiązań - część ogólna. System Prawa Prywatnego. Tom 6, Warszawa 2009, s. 1167.

232 W. Borysiak, Komentarz do art. 471 (w:) K. Osajda (red.), Kodeks Cywilny. Komentarz, C.H.Beck 2018, Legalis.

233 Szerzej na ten temat: D. Opalska, Lojalność i staranność jako kryteria określające sposób wykonywania

zobowiązań, MOP 2013 nr 5, Legalis.

234

W. Popiołek, Komentarz do art. 471 (w:) K. Pietrzykowski, Kodeks….

235 Ibidem. Tak też: M. Gutowski, Komentarz do art. 471 (w:) M. Gutowski (red.), Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz do art. 1–352, C.H. Beck 2018, Legalis. Przeciwny pogląd wyraża: W. Borysiak, Komentarz do art. 471 (w:) K. Osajda (red.), Kodeks… .

-72-

Wskazuje się także, że niewykonanie bądź nienależyte wykonanie zobowiązania stanowi przesłankę złożoną, a dla jej zbadania konieczne jest wzięcie pod uwagę jej przesłanek cząstkowych, tj.:

1) bezprawności – w związku z oczekiwaniem wierzyciela, że dłużnik spełni zobowiązanie zgodnie z wykreowanym przez strony stosunkiem umownym, weryfikacja tej przesłanki odbywa się za pomocą rekonstrukcji obowiązków stron wynikających z zawartej przez nie umowy, po której następuje ocena prawidłowości wywiązania się z powinności przez dłużnika;

2) winy – konieczne jest zdekodowanie „okoliczności za jakie dłużnik nie ponosi odpowiedzialności” w konkretnym przypadku i zbadanie, czy takowe wystąpiły oraz czy zachowana została należyta staranność zakreślona art. 472 KC w zw. z art. 355 KC;

3) domniemania w zakresie winy – które istotne jest w kontekście ciężaru dowodu, że