Faktyczne działania podejmowane przez jednostki organizacyjne pomocy spo-łecznej wykraczają daleko poza zadania określone przepisami ustawy o pomocy społecznej. Aktywizacja zawodowa bezrobotnych organizowana jest na podstawie takich aktów prawnych, jak ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach so-cjalnych31 czy ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym32, przy czym pomoc społeczną nie tylko włącza się w działania jednostek prowadzonych przez inne podmioty, ale też ona sama jest organizatorem różnych form aktywizo-wania zawodowego.
Zatrudnienie socjalne jako forma aktywizacji zawodowej
i pomoc osobom bezrobotnym, które mogą szukać zatrudnienia na otwartym rynku pracy
Jednostki organizacyjne pomocy społecznej odgrywają szczególną rolę w akty-wizacji zawodowej i społecznej osób wykluczonych bądź zagrożonych wyklucze-niem ze względu na ich warunki osobiste, rodzinne czy zawodowe. Jakkolwiek osoby takie powinny mieć dostęp do ofert pracy na otwartym rynku pracy, choćby ze względu na niedopuszczalność jakiegokolwiek różnicowania bądź dyskrymi-nacji osób poszukujących pracy, wyraźnie podkreśloną w przepisach o pośred-nictwie pracy, poradnic twie zawodowym czy opisujących formy aktywizacji, to często niemożność podjęcia pracy wynika właśnie z cech osobistych bądź braku umiejętności funkcjonowania w społeczeństwie.
Niewątpliwym atutem, którym dysponują jednostki organizacyjne pomocy społecznej, jest unikalna wręcz wiedza pracowników pomocy społecznej o sytua cji bezrobotnego będącego klientem pomocy społecznej: zawodowej, społecznej, ro-dzinnej czy zdrowotnej, co daje możliwość udzielenia faktycznej pomocy. Ośrodki pomocy wykorzystują w tym celu formy aktywizacji opisane w ustawie o zatrud-nieniu socjalnym, dającej możliwość zatrudniania – na szczególnych zasadach, w ramach tzw. zatrudnienia socjalnego – osoby, które podlegają wykluczeniu spo-łecznemu i ze względu na swoją sytuację życiową nie są w stanie własnym stara-niem zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych i znajdują się w sytuacji
31 Tekst jedn. Dz.U. z 2015 r., poz. 1567 ze zm.
32 Tekst jedn. Dz.U. z 2016 r., poz. 1828.
powodującej ubóstwo oraz uniemożliwiającej lub ograniczającej uczestnictwo w życiu zawodowym, społecznym i rodzinnym. Jako wymagające wyjątkowego wsparcia w aktywizacji zawodowej i społecznej powoływana ustawa wymienia przykładowo takie grupy osób, będących w znacznej części klientami pomo-cy społecznej, jak bezdomni realizująpomo-cy indywidualny program wychodzenia z bezdomności, uzależnieni od alkoholu, uzależnieni od narkotyków lub innych środków odurzających, chorzy psychicznie, długotrwale bezrobotni, zwalniani z zakładów karnych, mający trudności w integracji ze środowiskiem, uchodźcy realizujący indywidualny program integracji czy osoby niepełnosprawne w rozu-mieniu przepisów o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych33.
Centra integracji społecznej
Miejscem, w którym może być realizowana reintegracja zawodowa i społeczna dla osób wymagających wsparcia w postaci kształcenia umiejętności pozwalających na pełnienie ról społecznych i osiąganie pozycji społecznych niepodlegających wy-kluczeniu społecznemu, mogą być centra integracji społecznej, nazywane dalej Cen-trami. Podstawy prawne ich tworzenia i zasady funkcjonowania określa ustawa o za-trudnieniu socjalnym. Centra mają ponadto pomagać w uzyskiwaniu kwalifikacji zawodowych oraz w przyuczeniu do zawodu, przekwalifikowaniu lub podwyższaniu kwalifikacji, a także w nabywaniu umiejętności życia w społeczeństwie (planowania życia i zaspokajania potrzeb własnym staraniem czy umiejętności racjonalnego go-spodarowania posiadanymi środkami pieniężnymi)34.
Cel i zakres działania Centrów wpisuje się w cele pracy socjalnej, do której prowadzenia zobligowani są pracownicy socjalni w ramach działań na rzecz klien-tów (podopiecznych) pomocy społecznej, co oznacza, że podmioty wykonujące zadania z zakresu pomocy społecznej winny – w interesie osób korzystających z pomocy – ściśle współpracować z Centrami integracji społecznej. Takie zało-żenia przyjęte zostały w ustawie o zatrudnieniu socjalnym, czego wyrazem jest procedura kierowania do Centrów. Dana osoba może zostać skierowana do Cen-trum na podstawie własnego wniosku lub wniosku przedstawiciela ustawowego, bądź też na podstawie wniosku zakładu lecznictwa odwykowego, powiatowego centrum pomocy rodzinie, ośrodka pomocy społecznej, organizacji pozarządowej lub klubu integracji społecznej (za zgodą tej osoby lub jej przedstawiciela usta-wowego). Wniosek taki zawsze podlega jednak zaopiniowaniu przez pracowni-ka socjalnego ośrodpracowni-ka pomocy społecznej właściwego dla miejsca zamieszpracowni-kania lub pobytu osoby kierowanej do uczestnictwa, a opinia musi być poprzedzona przeprowadzeniem wywiadu środowiskowego (rodzinnego). Pozytywna opinia stanowi podstawę do przyjęcia osoby do Centrum i przygotowania dla niej przez pracownika socjalnego Centrum i uzgodnionego z kierownikiem ośrodka pomocy
33 Art. 1 ust. 2 ustawy o zatrudnieniu socjalnym.
34 Art. 3 ust. 1 ustawy o zatrudnieniu socjalnym.
społecznej właściwego dla miejsca zamieszkania tej osoby indywidualnego pro-gramu zatrudnienia socjalnego. Włączanie przez ustawę o zatrudnieniu socjal-nym pracowników socjalnych do procesu aktywizacji zawodowej i społecznej osób podopiecznych pomocy społecznej sprawia, że jednostki organizacyjne pomocy społecznej w szerokim zakresie wykorzystują możliwości wskazane przepisami ustawy.
Instytucje pomocy społecznej z reguły same nie tworzą Centrów ze względu na wysokie koszty utrzymania, natomiast ściśle współpracują z centrami integra-cji społecznej, które w większości przypadków prowadzone są przez organizacje społeczne, takie jak np. Fundacja Wspierania Rozwoju Społecznego „Leonardo”
w Krakowie, Fundacje Pomocy Wzajemnej „Barka” w Poznaniu, Stowarzyszenie
„Szkoła Barki” w Poznaniu czy Fundacja „Uwolnienie” w Łodzi. Centra działają także jako jednostki organizacyjne tworzone i prowadzone przez samorząd. Rolą pomocy społecznej jest z reguły kierowanie do uczestnictwa w Centrum osób, co do których przeprowadzony został wywiad środowiskowy, a sam wniosek da-nej osoby zaopiniowano pozytywnie, oraz uczestniczenie we współfinansowaniu działań Centrów.
Zatrudnienie socjalne w Centrach oceniane jest jako skuteczna forma aktywizacji, której efektem może być zatrudnienie osób dotychczas bezrobotnych. Przykładem mogą być działania centrów integracji w Poznaniu, gdzie – jak wynika ze sprawo-zdania MOPR za 2016 rok – na 82 osoby skierowane do Centrum prowadzonego przez Stowarzyszenie „Szkoła Barki” 43 osoby ukończyły indywidualny program zatrudnienia socjalnego, z czego 7 podjęło zatrudnienie, a na 130 osób skierowanych do udziału w zajęciach Centrum „Etap” 50 osób ukończyło indywidualny program zatrudnienia socjalnego, z czego 37 osób podjęło zatrudnienie, a spośród 74 osób skierowanych do Centrum „Darzybór” 48 osób ukończyło indywidualny program zatrudnienia socjalnego, z czego 22 osoby podjęły zatrudnienie35.
Kluby integracji społecznej
Ustawa o zatrudnieniu socjalnym włącza pracowników socjalnych do działań w ra-mach tzw. klubów integracji społecznej. Celem powoływania klubów integracji spo-łecznej, które mogą być organizowane m.in. przez gminę oraz organizacje pozarzą-dowe, jest – jak określa to w sposób ogólny art. 18 ust. 7 ustawy – realizowanie działań
„w zakresie integracji społecznej bezrobotnych służące kształtowaniu aktywnej po-stawy w życiu społecznym i zawodowym”. Bardziej szczegółowo określone zadania klubów integracji społecznej wskazują na udzielanie pomocy w znalezieniu pracy (na czas określony lub w niepełnym wymiarze czasu pracy u pracodawców), wyko-nywanie usług na podstawie umów cywilnoprawnych, przygotowanie do podjęcia zatrudnienia lub działalności w formie spółdzielni socjalnej, a także organizowanie prac społecznie użytecznych, robót publicznych, poradnictwa prawnego, działalności
35 Sprawozdanie z działalności MOPR w Poznaniu za 2016 r., www.mopr.poznan.pl/
wp-content (dostęp: 6.02.2019).
samopomocowej w zakresie zatrudnienia, spraw mieszkaniowych i socjalnych oraz organizowanie staży, o których mowa w ustawie promocji zatrudnienia36. Także w wypadku klubów integracji społecznej warunkiem uczestnictwa w klubie jest za-warcie kontraktu socjalnego na zasadach określonych w ustawie o pomocy społecz-nej, a zatem opracowanego i realizowanego pod kontrolą pracownika socjalnego.
Efektem osiąganym w klubach integracji ma być reintegracja zawodowa i społecz-na podopiecznych, m.in. przez zdobywanie umiejętności pozwalających społecz-na pełnienie ról społecznych i osiąganie pozycji społecznych, nabywanie umiejętności zawodo-wych oraz przyuczenie do zawodu, przekwalifikowanie lub podwyższanie kwalifika-cji zawodowych, naukę planowania życia i zaspokajania potrzeb własnym staraniem, zwłaszcza przez osiągnięcie własnych dochodów przez zatrudnienie lub działalność gospodarczą, a także uczenie umiejętności racjonalnego gospodarowania posiada-nymi środkami pieniężposiada-nymi37. Kluby integracji społecznej jako forma wspierania osób poszukujących zatrudnienia są organizowane i prowadzone w zasadzie przez wszystkie jednostki organizacyjne pomocy społecznej, bez względu na stwierdzoną w danym rejonie kraju wielkość bezrobocia, ponieważ pozwalają na pomoc uwzględ-niającą indywidualną sytuację każdej osoby.
Wsparcie udzielane bezrobotnym obejmuje z reguły wsparcie grupowe, z które-go korzystają zazwyczaj wszyscy uczestnicy klubów, a którektóre-go celem jest „umoż-liwienie uczestnikowi dokonanie wyboru aktywności adekwatnej do jego ścieżki rozwoju, określonej w kontrakcie socjalnym”38, oraz poradnictwo indywidualne – osoby objęte pomocą mogą korzystać z porad psychologa i prawnika, a nawet terapeuty uzależnień, jeśli przyczyną braku możliwości poszukiwania zatrudnie-nia na otwartym rynku pracy jest uzależnienie. W ramach reintegracji zawodowej oferuje się doradztwo zawodowe w formie doradztwa indywidualnego, organizu-je warsztaty prowadzone przez doradców zawodowych czy działania o charakte-rze zatrudnieniowym, takie jak prace społecznie użyteczne czy roboty publiczne.
Szczególnie ważne jest organizowanie prac społecznie użytecznych i robót pub-licznych, ponieważ pozwalają one na zatrudnienie oraz nabywanie kwalifikacji zawodowych. Wprawdzie z reguły są to prace niewymagające żadnych bądź zbyt wysokich kwalifikacji (prace gospodarcze, biurowe, opiekuńcze, porządkowe, za-trudnienie w charakterze pomocy kuchennej, prace ogrodnicze czy remontowe), ale znaczna liczba osób korzystających z takich form zatrudnienia (np. w MOPR Kraków w 2015 r. w 52 podmiotach prace społecznie użyteczne wykonywało
36 Art. 53 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy przewiduje możliwość skierowania bezrobotnego do odbycia stażu, którego ce-lem jest „nabywanie przez bezrobotnego umiejętności praktycznych do wykonywania pracy bez nawiązania stosunku pracy z pracodawcą” (art. 2 pkt 34 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy).
37 Cele reintegracji zawodowej i społecznej wymienione w art. 3 ust. 1 ustawy o zatrud-nieniu socjalnym.
38 Por. sprawozdanie z działalności MOPR Kraków, www:google.pl/serach?q=mopr (dostęp: 6.02.2019).
418 osób, a w 2016 r. w 58 podmiotach – 516 osób) wskazuje, że są to skuteczne drogi aktywizacji zawodowej i same osoby bezrobotne chętnie z takich form zatrudnienia korzystają.
Spółdzielnie socjalne
Najpełniejszą formą aktywizacji bezrobotnych mających trudności w znalezieniu zatrudnienia na otwartym rynku pracy, a jednocześnie wymagającą największe-go zaangażowania finansowenajwiększe-go i organizacyjnenajwiększe-go39, są spółdzielnie socjalne40. Z tego względu spółdzielnie socjalne tworzone są najczęściej przez samorządowe jednostki terytorialne reprezentowane przez pracowników pomocy społecznej, wspólnie z organizacjami społecznymi. Długotrwałe bądź stałe zatrudnienie osób dotychczas korzystających ze świadczeń pomocy społecznej w spółdzielni socjal-nej jest znakiem, że proces aktywizacji zawodowej został pomyślnie zakończony, a osoba dotychczas bezrobotna wróciła na rynek pracy i nie będzie już korzystać ze świadczeń pomocy społecznej. Stąd zaangażowanie pracowników pomocy spo-łecznej w tworzenie i późniejsze wsparcie oraz rozwijanie działalności spółdzielni socjalnych.
Przedmiotem działalności spółdzielni socjalnych, będących elementem gospo-darki społecznej41, jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa, natomiast celem:
społeczna reintegracja jej członków, przez co należy rozumieć „działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie umiejętności uczestniczenia w życiu spo-łeczności lokalnej i podtrzymania ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu”, oraz reintegracja zawodowa tych osób, co oznacza „działanie mające na celu odbudowanie i podtrzymanie zdolności do samodzielnego świadczenia pra-cy na rynku prapra-cy”.
Cel działania i zakres usług świadczonych przez spółdzielnie socjalne jest sze-roki i zależny od możliwości świadczenia usług w danej miejscowości. Najczęściej są to usługi wykonywane na rzecz miasta, zaliczane do usług z zakresu gospodar-ki komunalnej, realizowane na rzecz zarządów zieleni miejsgospodar-kiej, ośrodka pomocy
39 Ponieważ powoływanie spółdzielni socjalnych oparte jest na przepisach prawa spół-dzielczego (ustawy z 16 września 1982 r.), tworzenie spółdzielni i pierwsze podejmowa-ne przez spółdzielnie działania wymagają z reguły profesjonalpodejmowa-nego wsparcia ze strony ośrodka pomocy społecznej.
40 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych, Dz.U. Nr 94, poz. 651 ze zm.
41 Szerzej o celach i zadaniach gospodarki społecznej i przedsiębiorstw społecznych:
P. Frątczak, Szkic do historii ekonomii społecznej w Polsce, Warszawa 2006; E. Leś, Go-spodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne. Wprowadzenie do problematyki, War-szawa 2008.
społecznej czy zarządów dróg miejskich42. Usługi świadczone przez spółdzielnie socjalne mogą obejmować także szerszy zakres działań: prace remontowe, prze-prowadzki, usługi porządkowe po remontach i budowach, usługi sezonowe w po-staci np. odśnieżania chodników czy parkingów, pielęgnacji ogrodów na zlecenie miejskich jednostek organizacyjnych, a nawet klientów indywidualnych, a także inne działania, jak choćby świadczenie usług graficznych (projektowanie i wyko-nywanie ulotek, plakatów, banerów reklamowych i projektowanie stron interneto-wych43) czy działalność gastronomiczna (restauracje, kawiarnie), organizowanie zajęć sportowych, wykonywanie masażu bądź realizowanie usług kosmetycz-nych44. Szereg spółdzielni socjalnych oferuje także usługi opiekuńcze, a nawet spe-cjalistyczne usługi opiekuńcze świadczone osobom starszym, niepełnosprawnym bądź wymagającym opieki specjalistycznej ze względu na chorobę psychiczną45. Wreszcie spółdzielnie socjalne zajmują się prowadzeniem hosteli czy hoteli46.
Zakres oferowanych usług świadczy o wykonywaniu przez osoby przystępujące do spółdzielni socjalnej prac wymagających wysokich kwalifikacji zawodowych.
Jest to także gwarancja, że osoby uczestniczące w pracy spółdzielni socjalnej będą traktowały spółdzielnie jako stałe miejsca pracy, dające poczucie stabilizacji oso-bom w nich zatrudnionym, nie zaś wyłącznie jako miejsca czasowego zatrudnienia socjalnego.
Na uwagę zasługuje także fakt, że w niektórych wypadkach spółdzielnie so-cjalne tworzy się – obok zatrudnienia – dla osiągnięcia określonego celu, np. prze-ciwdziałania wykluczeniu osób zadłużonych, zalegających w opłatach za czynsz.
Przykładem może być Spółdzielnia Socjalna „Poznanianka”, w której zatrudniane są osoby zalegające w opłatach za czynsz w mieszkaniach komunalnych. Zatrudnie-nie stało się dla nich okazją do spłacania zadłużeń czynszowych oraz zobowiązań wobec innych wierzycieli (według sprawozdania MOPR w Poznaniu tylko w 2016 r.
spłata zadłużeń sięgnęła kwoty 28 175,10 zł). Praca w spółdzielni zapewniała za-trudnionym dodatkowe wsparcie ze strony pracowników MOPS m.in. w zakresie mediacji z komornikami i innymi wierzycielami co do reorganizacji zadłużenia, pomocy w uzyskaniu mieszkania wspieranego (jeśli dana osoba znalazła się w trud-nej sytuacji życiowej i była zagrożona bezdomnością), pomocy prawtrud-nej czy pomocy materialnej (żywność, leki, bilety MPK, odzież)47.
42 Spółdzielnia Socjalna „Poznanianka” w Poznaniu, Sprawozdanie z działalności MOPR w Poznaniu…
43 Spółdzielnia Socjalna „Zielone Pabianice”, www.zielonepabianice.org (dostęp:
6.02.2019).
44 Spółdzielnia Socjalna Free Way, Włocławek.
45 Por. Gdańska Spółdzielnia Socjalna, www.gss.org.pl/index.php/certyfikat (dostęp:
6.02.2019); Spółdzielnia Socjalna „Zielone Pabianice”.
46 Spółdzielnia Socjalna „Emma Hostel”, www.um.warszawa.pl/aktualności/spoldzielnia--socjalna-sposobem-na-zycie (dostęp: 6.02.2019).
47 Sprawozdanie z działalności MOPR w Poznaniu…