społecznego pojawiło się de facto jeszcze w latach dziewięćdziesiątych, jako idea po-wiązana z działalnością spółdzielni socjalnych3.
Pojęcie ekonomii społecznej, jako nowej idei gospodarczej i społecznej opartej na funkcjonowaniu przedsiębiorstw społecznych, upowszechniło się po Europej-skim Szczycie w Luksemburgu (1997), który dotyczył zatrudnienia i zainicjował koordynację polityki zatrudnienia na poziomie europejskim. Wtedy po raz pierw-szy nawiązano do ekonomii społecznej i wpisano ją do zbioru głównych kierunków polityki na rzecz zatrudnienia w części poświęconej przedsiębiorczości4.
W polskim systemie prawnym w akcie rangi ustawowej określenie „ekonomia społeczna” wprowadzono właściwie wraz z uchwaleniem zmiany do ustawy o spół-dzielniach socjalnych w grudniu 2017 roku5, chociaż już wcześniej występowało ono w Krajowym Programie Rozwoju Ekonomii Społecznej (dalej jako KPRES)6. W KPRES opisane są pojęcie oraz najważniejsze cechy i cele ekonomii społecz-nej. W dokumencie tym pojęcie ekonomii społecznej jest stosowane zamiennie z gospodarką społeczną lub ekonomią solidarną. Definicja określa ekonomię spo-łeczną jako sferę aktywności obywatelskiej, która przez działalność ekonomiczną i działalność pożytku publicznego służy: integracji zawodowej i społecznej osób
3 Za: J. Defourny, Przedsiębiorstwo społeczne w poszerzonej Europie: koncepcja i rzeczy-wistość, Studia i opracowania, „Ekonomia społeczna – Kraków 2004”, II Europejska Konferencja Ekonomii Społecznej, materiały, Ministerstwo Polityki Społecznej, Zwią-zek Lustracyjny Spółdzielni Pracy, Warszawa 2005, s. 12.
4 Studia i opracowania, „Ekonomia społeczna – Kraków 2004”, II Europejska Konferencja Ekonomii Społecznej, materiały, Ministerstwo Polityki Społecznej, Związek Lustracyj-ny Spółdzielni Pracy, Warszawa 2005.
5 Ustawa z dnia 15 grudnia 2017 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach socjalnych oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2017 r., poz. 2494.
6 Uchwała nr 164 Rady Ministrów z dnia 12 sierpnia 2014 r. w sprawie przyjęcia pro-gramu pod nazwą „Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej”, M.P. z 2014 r., poz. 811. Interesującym zagadnieniem jest wyjaśnienie pozycji programu w systemie prawa. E. Ochendowski stwierdza, że w systemie źródeł prawa występują akty, któ-rych charakter prawny nie zawsze łatwo jest ustalić (E. Ochendowski, Prawo admini-stracyjne. Część ogólna, Toruń 2000, s. 165). M. Górski z kolei stwierdza, że plany nie mają charakteru aktów normatywnych, ponieważ nie zostały wskazane bezpośrednio w art. 87 Konstytucji. Według niego oznacza to, że akty tego typu nie mogą zawierać obowiązków bezpośrednio adresowanych do podmiotów pozostających poza syste-mem administracji publicznej, a nadanie określonemu aktowi planowania wydane-mu przez organ administracji charakteru aktu normatywnego wymaga wyraźnego przepisu ustawy. Dalej stwierdza, że m.in. programy są przede wszystkim aktami pla-nowania (a więc służą ustaleniu zadań, harmonogramów i sposobu ich wykonania), adresowanymi do organów wykonawczych. Zgodnie z ustaleniami teorii prawa admi-nistracyjnego akt tego rodzaju jest aktem polityki administracyjnej, rozumianej jako polityka wykonywania przez administrację publiczną w różnych dziedzinach różnych zadań publicznych, ustalania celów i priorytetów, projektowania środków i sposobów działania oraz przewidywania efektów (M. Górski, Strategie, plany i programy, [w:] Sy-stem prawa administracyjnego. Prawo administracyjne materialne, t. 7, red. R. Hauser, Z. Niewiadomski, A. Wróbel, Warszawa 2017, s. 189 i n.).
zagrożonych marginalizacją społeczną, tworzeniu miejsc pracy, świadczeniu usług społecznych użyteczności publicznej (na rzecz interesu ogólnego) oraz rozwojowi lokalnemu. Ponadto w KPRES podkreśla się, że w sensie definicyjnym ekonomia społeczna jest kategorią wieloznaczną, której zakres przedmiotowy i podmioto-wy jest ciągle w trakcie ustalania. Choć KPRES przyjęto w 2014 roku, to w sumie nadal niewiele się pod tym względem zmieniło, ale w Ministerstwie Rodziny, Pra-cy i Polityki Społecznej trwają prace nad ustawą o przedsiębiorstwie społecznym, w tym także prace dotyczące uściślenia zakresu definicyjnego ekonomii społecznej i solidarnej.
Według KPRES w ujęciu prawno-instytucjonalnym za cechy konstytuujące ekonomię społeczną uznaje się jej formy prawno-organizacyjne. Z kolei w po-dejściu normatywnym ekonomia społeczna definiowana jest przez wskazanie wspólnych cech oraz zasad funkcjonowania różnych podmiotów w sektorze eko-nomii społecznej. Za takie zasady, wyróżniające podmioty ekoeko-nomii społecznej, uznaje się nadrzędność świadczenia usług dla członków lub wspólnoty wzglę-dem zysku (co de facto podkreśla społeczny charakter przedsiębiorstwa), auto-nomiczne zarządzanie, demokratyczny proces decyzyjny (co pozwala osobom świadczącym pracę w ramach przedsiębiorstwa podejmować decyzje zarządcze w tym przedsiębiorstwie) oraz prymat ludzi i pracy w stosunku do kapitału przy podziale dochodu. Korzyściami z zastosowania instrumentów ekonomii społecz-nej według KPRES mają być: budowanie demokracji uczestniczącej i kapitału społecznego, zastosowanie ekonomii społecznej jako elementu polityki wzrostu zatrudnienia, zastosowanie ekonomii społecznej jako instrumentu procesu in-tegracji społecznej, praktyka dostarczania usług użyteczności publicznej, a po-nadto może być to instrument rozwoju społeczności lokalnej. Wskazuje się dalej, że podmioty ekonomii społecznej mogą sprzyjać mobilizacji lokalnych zasobów, poprawie konkurencyjności lokalnej gospodarki przez rozwój sieci powiązań i współpracy, obniżeniu kosztów działalności, dostawę dóbr i usług dla lokalnych przedsiębiorców, a także społeczności lokalnej.
Ekonomia społeczna ma być realizowana głównie przez działalność przed-siębiorstw społecznych, przy czym przedprzed-siębiorstwo jest tutaj rozumiane raczej funkcjonalnie niż formalnie. W opracowaniach teoretycznych można się spotkać z poglądem, że jest to działalność gospodarcza, „która wyznacza sobie cele ściśle społeczne, i która inwestuje ponownie nadwyżki zależnie od tych celów w działal-ność lub we wspólnotę, zamiast kierować się potrzebą osiągania maksymalnego zysku na rzecz akcjonariuszy lub właścicieli”7.
Ciekawą i istotną właściwość przedsiębiorstwa społecznego zauważyli w 2006 roku Hausner, Laurisz i Mazur, którzy wskazali, że przedsiębiorstwo spo-łeczne generuje pewnego rodzaju sprzężenie zwrotne: „Działa korzystając z kapi-tału społecznego, czyli zasobów ekonomicznych wynikających z więzi społecznych i kontaktów międzyludzkich, których podstawą jest zaufanie, porozumiewanie się
7 J. Defourny, Przedsiębiorstwo społeczne…, s. 51.
i współpraca, ale jednocześnie jego działalność prowadzi do pomnożenia zasobów tego rodzaju kapitału i jego mobilizacji. To powoduje, że «przedsiębiorstwo spo-łeczne» jest kluczowym ogniwem «ekonomii społecznej». Jego funkcją nie jest tylko wytwarzanie określonych dóbr i usług, ale też mobilizacja kapitału społecznego, ge-nerowanie innowacyjności oraz poszerzanie rynku przez włączanie do uczestnic-twa w nim osób dotychczas wykluczonych. Przedsiębiorstwo społeczne jest cząstką gospodarki rynkowej, ale specyficzną, bowiem lokującą swoją misję i cele poza rynkiem. Uczestniczy w gospodarce rynkowej, ale według specyficznych reguł, co różni je od przedsiębiorstwa prywatnego. Przedsiębiorstwo społeczne generuje dodatkową podaż dóbr i usług, ale co chyba ważniejsze, także dodatkowy popyt rynkowy po stronie osób w nim zatrudnionych, który w innym przypadku nie wystąpiłby. Oczywiście przedsiębiorstwo takie nie może być dominującą formą gospodarki rynkowej, ale jest niezbędne jako forma uzupełniająca, komplementar-na, bez której rynek prowadzi do masowego wykluczenia i samozwężenia. Celem przedsiębiorstw społecznych nie jest rynkowa ekspansja, ale bez nich z czasem ry-nek nie może się rozszerzać i rozwijać”8.
W 2005 roku Izdebski i Małek do przedsiębiorstw społecznych (nie podając ich definicji) zaliczyli organizacje spółdzielcze i spółdzielnie pracy, bankowość spółdziel-czą, spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe (SKOK), towarzystwa ubezpie-czeń wzajemnych, organizacje pozarządowe działające w formie stowarzyszeń za-rejestrowanych oraz fundacji9. Z kolei Frączak wśród przedsiębiorstw społecznych wymienia podmioty tzw. starej ekonomii społecznej: spółdzielnie (od spółdzielni mieszkaniowych przez banki spółdzielcze i SKOK-i po spółdzielnie mleczarskie)10, podmioty tzw. nowej ekonomii społecznej (spółdzielnie socjalne, warsztaty terapii zajęciowej, zakłady aktywności zawodowej i centra integracji społecznej) oraz orga-nizacje pozarządowe świadczące usługi publiczne. Za podmioty ekonomii społecz-nej badacz ten uznaje też niektóre formy działań rynkowych czy okołorynkowych, takie jak wspólnoty leśne, spółki wodne, kasy zapomogowo-pożyczkowe czy nawet organizacje samorządu gospodarczego i wspólnoty mieszkaniowe. Taka kwalifikacja ma wynikać z charakteru ich działania oraz formy własności (zarządzanie dobrem
8 J. Hausner, N. Laurisz, S. Mazur, Przedsiębiorstwo społeczne – konceptualizacja, „Eko-nomia Społeczna – Teksty” 2006, nr 2, s. 3.
9 H. Izdebski, M. Małek, Formy prawne podejmowania i prowadzenia działalności słu-żącej realizacji celów społecznie użytecznych poza sektorem finansów publicznych, w szczególności w zakresie aktywizacji osób bezrobotnych, w świetle idei ekonomii społecznej i obowiązującego stanu prawnego, Akademia Rozwoju Filantropii w Pol-sce, Warszawa 2005.
10 P. Frączak zwraca uwagę, że ze względu na ich różnorodność nie wszystkie z nich moż-na zaliczyć do sektora ekonomii społecznej. Wydaje się właściwe uszczegółowienie tego poglądu i wskazanie, że nie wszystkie wymienione podmioty mogą być uważane za podmioty ekonomii społecznej chociażby ze względu na nastawiony na zysk cha-rakter niektórych z tych podmiotów, a celem ich nie jest integracja czy reintegracja społeczna.
wspólnym), a także typu zarządzania, teoretycznie włączającego członków tych pod-miotów w podejmowanie decyzji11.
Z kolei w KPRES scharakteryzowano przedsiębiorstwo społeczne jako: podmiot prowadzący działalność gospodarczą, wyodrębniony pod względem organizacyj-nym i rachunkowym; celem jego działalności gospodarczej jest integracja społeczna i zawodowa osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (w tym wypadku wy-magane jest zatrudnienie co najmniej 50 procent osób pochodzących z grup zagro-żonych wykluczeniem społecznym lub 30 procent o umiarkowanym bądź znacz-nym stopniu niepełnosprawności) lub świadczenie usług społecznych użyteczności publicznej, przy jednoczesnej realizacji celów prozatrudnieniowych (zatrudnienie min. 20 procent osób z określonych grup zagrożonych wykluczeniem społecznym);
nie rozdziela zysku lub nadwyżki bilansowej pomiędzy udziałowców, ale przezna-cza go na wzmocnienie potencjału przedsiębiorstwa jako kapitał niepodzielny oraz w określonej części na reintegrację zawodową i społeczną (w wypadku przedsię-biorstw o charakterze zatrudnieniowym) lub na działalność pożytku publicznego prowadzoną na rzecz społeczności lokalnej, w której działa przedsiębiorstwo; jest za-rządzany na zasadach demokratycznych lub co najmniej konsultacyjno-doradczych z udziałem pracowników i innych interesariuszy, a wynagrodzenia kadry zarządza-jącej są ograniczone limitami.
Potwierdzenie takiego rozumienia przedsiębiorstwa społecznego jako podmiotu ekonomii społecznej można znaleźć w Wytycznych w zakresie realizacji przedsię-wzięć w obszarze włączenia społecznego i zwalczania ubóstwa z wykorzystaniem środków Europejskiego Funduszu Społecznego i Europejskiego Funduszu Rozwo-ju Regionalnego na lata 2014–202012. To ciągle nie jest definicja takiego przedsię-biorstwa, ale wymieniono tu cechy takiego podmiotu, wskazywanego w KPRES.
Tak więc przedsiębiorstwo społeczne to podmiot, który spełnia łącznie poniższe warunki:
a) jest podmiotem wyodrębnionym pod względem organizacyjnym i rachun-kowym, prowadzącym:
– działalność gospodarczą zarejestrowaną w Krajowym Rejestrze Sądowym – działalność odpłatną pożytku publicznego w rozumieniu art. 8 ustawy z dnia lub 24 kwietnia 2004 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie lub – działalność oświatową w rozumieniu art. 170 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia
2016 r. – Prawo oświatowe (Dz.U. z 2017 r., poz. 59 ze zm.) lub
11 P. Frączak, Ekonomia społeczna – nadzieje i wyzwania, Biuro Analiz Sejmowych BAS, Seria „Infos” 2012, nr 18(132).
12 https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/strony/o-funduszach/dokumenty/projekt- -wytycznych-w-zakresie-realizacji-przedsiewziec-w-obszarze-wlaczenia-spoleczne-go-i-zwalczania-ubostwa-z-wykorzystaniem-srodkow-efs-i-efrr-na-lata-2014–2020/, wersja z 9.01.2018 r. (dostęp: 17.01.2018).
– działalność kulturalną w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 25 paź-dziernika 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz.U. z 2017 r., poz. 862), której celem jest:
– integracja społeczna i zawodowa określonych kategorii osób wyrażona poziomem zatrudnienia tych osób:
1) zatrudnienie co najmniej 50 procent osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym, z wyłączeniem osób niepełnoletnich, osób bezrobotnych, absolwentów CIS i KIS, w rozumieniu art. 2 pkt 1a i 1b ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym, osób ubogich pracujących, osób opuszczających młodzieżowe ośrodki wy-chowawcze i młodzieżowe ośrodki socjoterapii, osób opuszczających zakłady poprawcze i schroniska dla nieletnich;
2) zatrudnienie co najmniej 30 procent osób o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrud-nianiu osób niepełnosprawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r., poz. 2046 ze zm.) lub osób z zaburzeniami psychicznymi, o których mowa w ustawie z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. z 2017 r., poz. 882 ze zm.);
– lub realizacja usług społecznych świadczonych w społeczności lokalnej, usług opieki nad dzieckiem w wieku do lat 3 zgodnie z ustawą z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz.U. z 2016 r., poz. 157 ze zm.) lub usług wychowania przedszkolnego w przedszkolach lub w innych formach wychowania przedszkolnego zgodnie z ustawą z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe, przy jednoczesnej realizacji integracji społecznej i zawodowej osób, o których mowa w ppkt i, wyra-żonej zatrudnieniem tych osób na poziomie co najmniej 20 procent (o ile przepisy prawa krajowego nie stanowią inaczej);
b) jest podmiotem, który nie dystrybuuje zysku lub nadwyżki bilansowej po-między udziałowców, akcjonariuszy lub pracowników, ale przeznacza go na wzmocnienie potencjału przedsiębiorstwa jako kapitał niepodzielny oraz w określonej części na reintegrację zawodową i społeczną lub na działalność pożytku publicznego prowadzoną na rzecz społeczności lokalnej, w której działa przedsiębiorstwo;
c) jest zarządzany na zasadach demokratycznych, co oznacza, że struktura zarządzania przedsiębiorstwa społecznego lub jego struktura własnościo-wa opiera się na współzarządzaniu w wypadku spółdzielni, akcjonariacie pracowniczym lub zasadach partycypacji pracowników, co podmiot określa w swoim statucie lub innym dokumencie założycielskim;
d) wynagrodzenia wszystkich pracowników, w tym kadry zarządzają-cej są ograniczone limitami, tj. nie przekraczają wartości, o której mowa w art. 9 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie;
e) zatrudnia na podstawie umowy o pracę, spółdzielczej umowy o pracę lub umo-wy cywilnoprawnej (z umo-wyłączeniem osób zatrudnionych na podstawie umów cywilnoprawnych, które prowadzą działalność gospodarczą) co najmniej trzy osoby w wymiarze czasu pracy co najmniej ¼ etatu, a w wypadku umów cy-wilnoprawnych na okres nie krótszy niż 3 miesiące i obejmujący nie mniej niż 120 godzin pracy łącznie przez wszystkie miesiące, przy zachowaniu proporcji zatrudnienia określonych w lit. a.
Warto zwrócić tu uwagę na kilka aspektów. Po pierwsze, przedsiębiorstwo spo-łeczne można wyróżnić wyłącznie w kontekście funkcjonalnym. W literaturze przedmiotu zwykle podaje się trzy znaczenia pojęcia „przedsiębiorstwo”: podmio-towe, funkcjonalne i przedmiotowe13. W znaczeniu podmiotowym przedsiębior-stwo oznacza wyodrębnienie pewnej masy majątkowej i powiązanie jej z określoną osobą prawną, która w obrocie występuje jako podmiot stosunków prawnych. Z ko-lei w znaczeniu funkcjonalnym termin ten oznacza pewną określoną działalność gospodarczą, zarobkową, celową i o charakterze zawodowym. Natomiast w ujęciu przedmiotowym jest to kompleks majątkowy zdefiniowany w art. 551 kodeksu cy-wilnego14. Wobec braku definicji prawnej jedynym możliwym odwołaniem jest od-wołanie do profilu działalności przedsiębiorstwa. Zwyczajowo do przedsiębiorstw społecznych zalicza się spółdzielnie socjalne, spółki non profit, zakłady aktywności zawodowej i centra integracji społecznej.
W polskim prawodawstwie instytucja spółdzielni socjalnej pojawiła się w ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy15. Artykuł 127 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy wprowadził do ustawy Prawo spółdzielcze z 1982 roku16 nowy typ spółdzielni pracy – spółdziel-nie socjalne. Nowelizacja ta spółdziel-nie dokonała jednak znaczącej zmiany. Przede wszyst-kim wprowadziła dodatkową odmianę dotychczasowej formuły spółdzielni pracy, bez uszczegółowienia, z jakich możliwości ekonomicznych może skorzystać nowo powstały typ osoby prawnej. Uchwalona w 2006 roku ustawa o spółdzielniach so-cjalnych17 zmieniła ten stan, rozbudowała instytucję spółdzielni socjalnej, wpro-wadzając nowe regulacje i przyznając nowe uprawnienia spółdzielniom socjalnym, tworząc nowy typ podmiotu posiadającego cechy zarówno przedsiębiorstwa, jak i organizacji pozarządowej. Ponadto ustawa określiła relacje spółdzielni z admi-nistracją publiczną, wyposażając tę ostatnią w uprawnienia do zbudowania pozy-cji spółdzielni socjalnej jako instrumentu polityki społecznej. Przez prowadzenie
13 A. Kidyba, Dyrektor jako organ przedsiębiorstwa państwowego, Warszawa 1993, s. 13 i n.
14 Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1: Część ogólna, red. A. Kidyba, wyd. 2, komentarz do art. 551, eLex 2009.
15 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, tekst jedn. z 2017 r., poz. 1065 ze zm.
16 Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze, tekst jedn. z 2017 r. poz. 1560 ze zm.
17 Ustawa z dnia 26 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych, Dz.U. Nr 94, poz. 651 ze zm.
wspólnego przedsiębiorstwa spółdzielnia stanowi część systemu aktywnej integracji oraz zatrudnienia socjalnego, stwarzając nowe możliwości znalezienia pracy i po-wrotu na rynek pracy dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz za-liczanych do grupy osób o tzw. niskiej zatrudnialności. Ustawa o spółdzielniach socjalnych była nowelizowana wielokrotnie, ostatnio w grudniu 2017 roku.
Przepisy Kodeksu spółek handlowych18 stanowią, że spółki kapitałowe (spółka akcyjna oraz spółka z ograniczoną odpowiedzialnością) mogą być powoływane również w innych celach niż zarobkowe, a więc przede wszystkim do wypełniania celów społecznych. Spółki takie nazywane są spółkami non profit, jednakże nie jest to forma wyraźnie uregulowana prawem, a ukształtowana praktyką19. Według A. Gronkiewicz, zgodnie z aktualnymi przepisami, takie spółki kapitałowe nie są organizacjami społecznymi ani też pozarządowymi. Spółki te mogą jednak sta-rać się o status organizacji pożytku publicznego zgodnie z art. 3 ust. 3 pkt 4 ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie20, co powoduje, że są utożsa-miane właśnie z organizacjami społecznymi (pozarządowymi). Na przyjętą regula-cję wpływ miała uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 styczna 2006 roku21, w której sąd przyjął, że spółki te mogą uzyskać status organizacji pożytku publicznego.
Zakład aktywności zawodowej (ZAZ) może zostać utworzony jako samodzielna jednostka organizacyjna przez gminę, powiat, fundację, stowarzyszenie lub inną or-ganizację społeczną, której statutowym zadaniem jest rehabilitacja zawodowa i spo-łeczna osób niepełnosprawnych. ZAZ tworzy się w celu zatrudnienia osób niepeł-nosprawnych zaliczonych do grupy znacznego stopnia niepełnosprawności, a także w celu przygotowania ich do życia w otwartym środowisku oraz pomocy w realizacji pełnego, niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia, w miarę ich indywidual-nych możliwości (art. 29 ust. 1 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych22).
Z kolei przez centrum integracji społecznej (CIS) określa się jednostkę organi-zacyjną, którą może utworzyć wójt, burmistrz, prezydent miasta lub organizacja pozarządowa i która służy reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem23. Zgodnie z art. 3 ustawy o zatrudnieniu socjalnym CIS realizuje reintegrację zawodową i społeczną przez: kształcenie umiejętności pozwalających na pełnienie ról społecznych i osiąganie pozycji społecznych dostępnych osobom
18 Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych, tekst jedn. Dz.U. z 2017 r., poz. 1577 ze zm.
19 Por. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 9 stycznia 2017 r., III SA/Wa 2891/15, LEX nr 2282211.
20 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie, tekst jedn. z 2018 r., poz. 450.
21 III CZP 122/05, OSNC 2006, nr 12, poz. 200, LEX nr 16504.
22 Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrud-nianiu osób niepełnosprawnych, tekst jedn. Dz.U. z 2016 r., poz. 2046 ze zm.
23 Ustaw z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym, tekst jedn. Dz.U. z 2016 r., poz. 1828 ze zm.
niepodlegającym wykluczeniu społecznemu, nabywanie umiejętności zawodowych oraz przyuczenie do zawodu, przekwalifikowanie lub podwyższanie kwalifikacji zawodowych, naukę planowania życia i zaspokajania potrzeb własnym staraniem, zwłaszcza przez możliwość osiągnięcia własnych dochodów przez zatrudnienie lub działalność gospodarczą oraz uczenie umiejętności racjonalnego gospodarowania posiadanymi środkami pieniężnymi.
Wszystkie wyżej wymienione jednostki charakteryzuje spełnianie warunków określonych powyżej dla przedsiębiorstw społecznych, a więc prowadzą one działal-ność gospodarczą wyodrębnioną pod względem organizacyjnym i rachunkowym, ich celem jest integracja społeczna i zawodowa osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, a zysk przeznacza się na wzmocnienie potencjału przedsiębiorstwa jako kapitał niepodzielny oraz w określonej części na reintegrację zawodową i spo-łeczną lub na działalność pożytku publicznego prowadzoną na rzecz społeczności lokalnej, w której działa przedsiębiorstwo. Największym problemem są kwestie demokratycznego zarządzania i ograniczenia wynagrodzeń kadry zarządzającej.
Demokratyczne zarządzanie oznacza udział pracowników przynajmniej w konsul-tacjach odnoszących się do prowadzonego przedsiębiorstwa, co wcale nie wynika z aktów prawnych dotyczących podmiotów wskazywanych w literaturze z tego za-kresu jako przedsiębiorstwa społeczne. Podobnie nie ma przepisów narzucających ograniczenie wysokości wynagrodzenia kadry zarządzającej.
Prace nad ustawą o przedsiębiorstwie społecznym trwają już kilka lat i zmie-rzają do wskazania podmiotów ekonomii społecznej i solidarnej i przyznania im pewnych ułatwień w prowadzeniu przedsiębiorstwa społecznego, które ma się ce-chować: prowadzeniem działalności gospodarczej wyodrębnionej pod względem organizacyjnym i rachunkowym w celu integracji społecznej i zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, nierozdzielaniem zysku lub nadwyżki bilansowej pomiędzy udziałowców, ale przeznaczaniem ich na wzmocnienie po-tencjału przedsiębiorstwa, i przede wszystkim – zarządzaniem na zasadach de-mokratycznych lub co najmniej konsultacyjno-doradczych z udziałem pracow-ników i innych interesariuszy, a wynagrodzenia kadry zarządzającej mają być ograniczone.
Wyraźnie widoczny jest tutaj kierunek, w którym może zmierzać ustawodawstwo dotyczące przedsiębiorstwa społecznego w Polsce – ku określeniu, że jest to przed-siębiorstwo w znaczeniu funkcjonalnym. Niezwykle ważne są pozaekonomiczne okoliczności powstawania przedsiębiorstw społecznych, jak również afirmatywny i inkluzywny charakter przyjętych w nim form zatrudnienia. Z pewnością sforma-lizowanie charakteru przedsiębiorstwa społecznego pomoże w lepszej alokacji środ-ków finansowych przeznaczonych na integrację i reintegrację społeczną i zawodową.
Rozwój spółdzielczości socjalnej świadczy o tym, jak duże są potrzeby w zakresie integracji i reintegracji społecznej i zawodowej.
The social enterprise in the polish legal system
Summary
Legislation regarding a social enterprise in Poland aims to accept its functional meaning. In this context, the non-economic circumstances of the emergence of social enterprises as well as the affirmative and inclusive nature of employment in social enterprises are important. Certainly, formalizing the character of a social enterprise will help in better allocation of funds for social and professional integration and reintegration. The development of social cooperatives proves that the needs in the field of social and professional integration and reintegration are very large.
Anna Jefimow-Czerwonka*
Uwagi wstępne
W dzisiejszym świecie przedsiębiorstwa konkurują ze sobą pod względem rentow-ności i udziału w globalnych rynkach sprzedaży, od kilku lat obserwuje się również, że skuteczne działania rynkowe polegają na zatrudnianiu najlepszych i najskutecz-niejszych pracowników.
Kapitał ludzki nigdy dotąd nie był tak wyjątkowo cennym źródłem przewagi nad konkurencją. Przedsiębiorstwa, jeśli chcą zatrudniać najlepsze kadry, muszą skierować swoje działania w stronę prospołecznej polityki zatrudnienia w postaci udziału pracowników w zarządzaniu zakładem pracy. A. Blikle wyróżnił jako naj-ważniejsze ogniwo nowoczesnego stylu zarządzania tzw. demokrację partnerską.
Zaobserwował, że pracownicy coraz częściej wybierają pracodawców, którzy pro-wadzą odpowiedzialne działania biznesowe w postaci koncepcji partnerskiej par-tycypacji pracowniczej1. Nowoczesne przedsiębiorstwa powinny zatem stosować partycypacyjny model zarządzania, który nie tylko stymuluje rozwój pracowni-ków, ale też wpływa na podniesienie statusu ekonomicznego zatrudnionych. W li-teraturze prawa pracy zauważa się, że jest to podstawa nowej filozofii w dziedzi-nie zatruddziedzi-nienia2. Działania partnerskiej i etyczno-społecznej odpowiedzialności biznesu współgrają z polityką społeczną państwa, jako że zmierzają do poprawy warunków życia ludności. Zatem oprócz postępu i wzrostu gospodarczego, rów-nież nowatorskie rozwiązania, gdzie z woli stron pracownik zmienia swoją pozycję
* Anna Jefimow-Czerwonka, Uniwersytet Śląski w Katowicach.
1 Zob. A.J. Blikle, Doktryna jakości. Rzecz o turkusowej samoorganizacji, wyd. 2, Warsza-wa 2016.
2 H. Szewczyk, Ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu, Warszawa 2007, s. 562.
na współpartnera w biznesie, są odpowiedzią na dzisiejsze zapotrzebowanie poli-tyki społecznej. Partycypacja pracownicza, a co za tym idzie – upodmiotowienie kapitału ludzkiego, przyczynia się do rozwoju całych społeczności zgodnie z no-woczesną koncepcją współdziałania państwa i społecznie odpowiedzialnego bizne-su3. Zdaniem W. Szuberta rola polityki społecznej polega na służeniu potrzebom celowego działania, zmierzającego do poprawy warunków życia ludności oraz peł-niejszego zaspokajania jej potrzeb4. Możemy zatem przyjąć, że wszelkie działania zmierzające do poprawy życia całych społeczeństw nie należą już tylko do zadań państwa, ale powinny być także wyzwaniem dla przedsiębiorców, którzy korzysta-ją z zasobów ludzkich i eksploatukorzysta-ją środowisko naturalne, stąd też makorzysta-ją moralny obowiązek dzielenia się wypracowanym zyskiem.
Celem niniejszego opracowania jest próba udowodnienia, że społecznie od-powiedzialny i partycypacyjny biznes, upodmiotowienie kapitału ludzkiego jako najważniejszego ogniwa organizacji przynosi oczekiwane rezultaty w postaci zmniejszania dysproporcji ekonomicznych społeczeństw, co wpisuje się w świato-wą i polską politykę społeczną.