Pojęcie i charakter prawny wywłaszczenia

Jak już wspomniano, wywłaszczenie jest najdalej idącym sposobem ograniczenia własności. Pozbawia ono bowiem w zupełności właściciela jego własności.

Problematyka wywłaszczenia ma swoje źródło w Konstytucji RP. Zgodnie bo-wiem z  art. 21 wywłaszczenie jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy jest doko-nywane na cele publiczne i  za słusznym odszkodowaniem. Są to dwie przesłanki, które muszą zostać spełnione łącznie. Wywłaszczenie na cele publiczne to takie wy-właszczenie, które podyktowane jest interesem publicznym, przykładowo w toku bu-dowy obwodnicy miasta. Druga przesłanka dotyczy interesu prywatnego i oznacza konieczność wypłacenia słusznego odszkodowania. Jak trafnie zauważa W. Skrzydło,

5 Ibidem.

stąd konieczne jest szukanie odpowiedniego porozumienia z dotychczasowym wła-ścicielem i ustalenie właściwej stawki odszkodowania, która nie może być

nieuzasad-niona czy wygórowana7.

Trybunał Konstytucyjny zwracał już uwagę, że art. 21 ust. 2 Konstytucji nie zawiera defi nicji legalnej wywłaszczenia. Jak wskazał Trybunał, wykładnia językowa przepisu wskazuje wyraźnie, że cel publiczny jest warunkiem dopuszczalności

wy-właszczenia, nie zaś – jego cechą konstytutywną8. Pomimo, iż ustrojodawca nie

sfor-mułował w żadnym przepisie Konstytucji legalnej defi nicji pojęcia „wywłaszczenie”, termin ten został w art. 21 ust. 2 Konstytucji funkcjonalnie powiązany z przesłankami celu publicznego oraz słusznego odszkodowania, należnego właścicielowi. Tak więc, realizacja celu publicznego oraz zagwarantowanie słusznego odszkodowania

stano-wią niezbędne przesłanki konstytucyjnej dopuszczalności każdego wywłaszczenia9.

Z uwagi na brak defi nicji legalnej pojęcia wywłaszczenia należy odwołać się w tym zakresie do poglądów doktryny. Pojęcie wywłaszczenia można podzielić na ujęcie szerokie i wąskie. Stypizowanie tego pojęcia jest konieczne dla odróżnienia go od innych form ingerencji państwa w prawo własności. Defi niowanie wywłaszczenia w ujęciu szerokim jest postulowane przez M. Zimmermana, który uznaje, że w naj-szerszym znaczeniu wywłaszczenie należy rozumieć jako instytucję odebrania przez

państwo indywidualnych praw podmiotowych za odszkodowaniem10. Jak słusznie

zauważa T. Woś, na tak rozumianą konstrukcję wywłaszczenia składać się będą trzy zasadnicze elementy:

• odebranie indywidualnego prawa podmiotowego, o charakterze zarówno publiczno- jak i prywatnoprawnym. Ta cecha różni wywłaszczenie od ak-tów nacjonalizacji (upaństwowienia własności),

• odebranie tego prawa przez państwo następuje w  przypadkach i  trybie przewidzianym w  obowiązującym porządku prawnym i  ma charakter przymusowy, najczęściej dokonywane jest w formie indywidualnego aktu administracyjnego,

• odebranie to następuje za odszkodowaniem, które stanowi ekwiwalent wartości ekonomicznej odbieranego prawa. Element odszkodowawczy różni wywłaszczenie od konfi skaty, gdzie celem przejęcia jest spowodowa

nie uszczerbku w majątku osoby dotkniętej tą konfi skatą11.

Węższa defi nicja wywłaszczenia ma swoje źródło w doktrynie klasycznej teo-rii wywłaszczenia i  jako pozytywistyczna, nawiązuje i  opiera się na konkretnych i  obowiązujących uregulowaniach ustawowych odnoszących się do wywłaszczenia. Oznacza to przyjęcie bardzo szczegółowego katalogu zasad, na jakich może

7 W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Kraków 2002, s. 33.

8 Wyrok TK z dnia 12 kwietnia 2000 r. K. 8/98 (OTK ZU 2000/3 poz. 87).

9 Wyrok TK z dnia 14 marca 2000 r., P. 5/99 (OTK ZU 2000/2 poz. 60.

10 M. Zimmerman, Polskie prawo wywłaszczeniowe, Lwów 1939, s. 5.

pić wywłaszczenie oraz warunków, jakim w  państwie demokratycznym powinny odpowiadać uregulowania wywłaszczeniowe, jak również postępowanie organów

administracyjnych dokonujących wywłaszczenia konkretnej nieruchomości12. W

odróżnieniu od defi nicji przyjętej przez M. Zimmermana, wywłaszczenie w ujęciu klasycznym dotyczy jedynie nieruchomości lub innych praw rzeczowych istniejących na tej nieruchomości. Z tego względu zaostrzone muszą być rygory dopuszczalności tego typu ograniczenia własności oraz konieczne jest istnienie specjalnych gwarancji proceduralnych dla podmiotów indywidualnych oraz zapewnienie odpowiedniego ekwiwalentu pieniężnego. Uwzględniając powyższe, T. Woś przewiduje pięć za-ostrzeń związanych z wywłaszczeniem:

• wywłaszczenie jest dopuszczalne wyłącznie na cele użyteczności pu-blicznej; jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny „różnego rodzaju unor-mowania z  dziedziny prawa prywatnego, przewidujące przejście prawa własności wbrew woli uprawnionego na inną osobę lub osoby, nie po-winny być oceniane w świetle konstytucyjnej regulacji dotyczącej instytucji

wywłaszczenia”13.

• wywłaszczenie może nastąpić tylko wówczas, gdy określonego celu pu-blicznego nie można osiągnąć w inny sposób, niż przy wykorzystaniu tej konkretnej nieruchomości,

• wywłaszczenie, które polega na pozbawieniu jednego podmiotu jego prawa podmiotowego, łączy się bezpośrednio z  ustanowieniem nowego prawa w majątku drugiego podmiotu – tzw. przewłaszczenie,

• wywłaszczenie jest dopuszczalne jedynie w trybie i na zasadach określo-nych w  ustawie wywłaszczeniowej lub ustawach szczególokreślo-nych, w  trybie postępowania o  charakterze sformalizowanym i  w formie przewidzianej w przepisach,

• wywłaszczenie wiąże się z  ekwiwalentem w  postaci odszkodowania za wywłaszczone prawo, które powinno być odpowiednie, bowiem ekwi-walent ów powinien odpowiadać uszczerbkowi w  majątku podmiotu

wywłaszczanego14.

W kontekście przedmiotu niniejszej publikacji mowa jest o wywłaszczeniu do-tyczącym nieruchomości. Bowiem to właśnie własność nieruchomości, położonych na terenach objętych budową obwodnicy Augustowa, podlega wywłaszczeniu, a wła-ściciele tych nieruchomości wywłaszczani winni być za odszkodowaniem, stanowią-cym ekwiwalent uszczerbku poniesionego w ich majątku.

Instytucja wywłaszczenia pozostaje na styku prawa publicznego i prywatnego. Wywłaszczenia dokonuje się poprzez akty administracyjne właściwe prawu publicz-nemu – jak decyzja administracyjna, dotycząca wywłaszczenia i ustalenia

odpowied-12 Ibidem, s. 22.

13 Wyrok TK z dnia 29 maja 2001 r. K. 5/2001 (OTK ZU 2001/4 poz. 87). 

niego odszkodowania. Skutki tego wywłaszczenia mają jednak charakter cywilny, bowiem powoduje ono pozbawienie prawa własności nieruchomości. Cywilnoprawny charakter ma również samo odszkodowanie za owo wywłaszczenie.

Jak trafnie zauważa T. Woś, instytucję wywłaszczenia nieruchomości można traktować jako klasyczną, podstawową konstrukcję prawną, przy pomocy której pań-stwo pozyskuje prawa przysługujące do nieruchomości innemu podmiotowi, jeśli te

są niezbędne do realizacji ważnych celów publicznych15. Ważnym celem publicznym

jest więc budowa obwodnicy Augustowa, zaś koniecznym jest również zachowanie na godnym poziomie interesu prywatnego – właścicieli wywłaszczonych nieruchomości.