Prawa reprodukcyjne powi¹zane s¹ ze wspó³czenie toczon¹ dyskusj¹, dotycz¹c¹ wolnoci sumienia oraz mechanizmu tzw. klauzuli (sprzeciwu) su-mienia. Kategoria ta wskazuje na mo¿liwy konflikt pomiêdzy grup¹ norm, zak³adaj¹c¹ autonomiê (swobodê) podejmowania decyzji dotycz¹cych repro-dukcji oraz norm, okrelaj¹cych zakres ochrony ¿ycia dzieci w fazie prenatal-nej. Powo³ywanie siê na klauzulê sumienia wskazuje na potencjalny sposób rozstrzygniêcia kolizji norm okrelaj¹cych prawa rodzica, dziecka, lekarza (personelu medycznego) oraz podmiotów odpowiedzialnych za organizacjê
wiadczeñ medycznych.
Wolnoæ myli, sumienia i wyznania (religii) jest prawem uznanym za-równo w uniwersalnym prawie miêdzynarodowym (art. 18 PDPC, art. 18 MPPOiP), jak i regionalnym prawie miêdzynarodowym (art. 9 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Cz³owieka i Podstawowych Wolnoci, art. 10 Karty Praw Podstawowych). Unormowania te przewiduj¹ niekiedy mo¿li-woæ ograniczenia wolnoci uzewnêtrzniania wyznania (przekonañ) poprzez ustawê i w przypadku, gdy s¹ one konieczne ze wzglêdów porz¹dku, bezpie-czeñstwa, zdrowia czy moralnoci publicznej albo ochronê praw i wolnoci innych osób.
W tym kontekcie instytucja klauzuli sumienia odnosi siê do sfery auto-nomii jednostki zwi¹zanej z jej przekonaniami o charakterze moralnym, filozoficznym czy religijnym. Powo³anie siê na sprzeciw sumienia ma na celu odmowê udzia³u w dzia³aniach, które powoduj¹ konflikt z wyznawanymi przez dan¹ osobê przekonaniami. Aktywnoci kontestowane przez jednostkê mog¹ mieæ ró¿norodny charakter: militarny, medyczny czy administracyjny.
Sprzeciw sumienia odnosi siê do relacji jednostki z pañstwem lub okrelo-nym rodowiskiem zawodowym21.
Powo³ywanie siê na klauzulê sumienia mo¿e mieæ potencjalny (negatyw-ny) wp³yw na inne prawa i wolnoci jednostki, takie jak prawo do poszano-wania ¿ycia prywatnego, zasada równoci i zakaz dyskryminacji, wolnoæ wyra¿ania opinii, prawa reprodukcyjne22. Niekiedy wskazuje siê na
zagro¿e-21 Por. J. K. Kessler, The Invention of a Human Right: Conscientious Objection at the United Nations, 19472011, Columbia Human Rights Law Review, 44 (2013), s. 753791.
22 Tak A. Lamackova, Conscientious Objection in Reproductive Health Care: Analysis of Pichon and Sajous v. France, European Journal of Health Law, 15 (2008), s. 743.
nia w skutecznym dostêpie do niektórych us³ug medycznych w przypadku, gdy wiêkszoæ lekarzy pracuj¹cych na danym terytorium odmawia wykona-nia konkretnego wiadczewykona-nia ze wzglêdu na sprzeciw sumiewykona-nia. Zagro¿enie zwi¹zane z ograniczeniem dostêpnoci do okrelonych us³ug medycznych ze wzglêdu na klauzulê sumienia powinno byæ rozpatrywane w kontekcie swo-istej ekonomii praw cz³owieka, a zatem koniecznoci podejmowania takich dzia³añ, które w minimalnym stopniu narusza³yby swobodê decyzyjn¹ upraw-nionych podmiotów, przy równoczesnym poszanowaniu uprawnieñ innych podmiotów, które prima facie przyczyniaj¹ siê do konfliktu norm.
Wydaje siê, ¿e w kontekcie praw reprodukcyjnych nale¿a³oby wypraco-waæ standardy wykonywania okrelonych us³ug medycznych, szczególnie zwi¹zanych ze zdrowiem reprodukcyjnym, tak¿e w sytuacjach powo³ywania siê na klauzulê sumienia. Przyk³adowo, konieczne jest zapewnienie termino-wego dostêpu do us³ug (aspekt czasowy) w miejscu dogodnym transportowo dla pacjenta (aspekt terytorialny)23. Ponadto, wskazuje siê na obowi¹zek informacyjny spoczywaj¹cy na cz³onkach personelu medycznego, powo³uj¹-cych siê na klauzulê sumienia, gdy¿ pacjenci powinni byæ powiadomieni o zakresie dokonywanych czynnoci oraz granicach aktywnoci lekarskiej przed rozpoczêciem danej kuracji.
Innym zagadnieniem zwi¹zanym z problematyk¹ klauzuli sumienia jest potencjalny zakres podmiotowy i przedmiotowy sprzeciwu sumienia, a zatem okrelenia, kto mo¿e powo³aæ siê na klauzulê sumienia: czy mog¹ to byæ osoby wykonuj¹ce jedynie czynnoci wstêpne niezbêdne do przeprowadzenia do zabiegu (przyk³adowo, przygotowanie sali operacyjnej, umawianie wizyt, wydawanie dokumentacji medycznej)? Z kolei zakres przedmiotowy klauzuli sumienia odnosi siê do okrelenia, czego mo¿e dotyczyæ sprzeciw sumienia:
czy obejmuje on wykonanie danej us³ugi, czy tak¿e czynnoci diagnostyczne oraz informacyjne. Standardy powo³ywania siê na klauzulê sumienia wska-zuj¹ ponadto na koniecznoæ sta³ego monitorowania praktyki personelu me-dycznego oraz na ogóln¹ zasadê mo¿liwoci powo³ywania siê na przekonania moralne przez osoby fizyczne, a nie prawne.
Uzasadnieniem klauzuli sumienia w ramach praw reprodukcyjnych jest przekonanie cz³onka personelu medycznego, ¿e szacunek nale¿ny godnoci ludzkiej odnosi siê do ka¿dego etapu ludzkiego ¿ycia, pocz¹wszy od rozwoju embrionu i p³odu w fazie prenatalnej. Je¿eli ka¿da ludzka komórka jajowa, pocz¹wszy od momentu jej zap³odnienia, rozpoczyna proces rozwoju
jednost-23 W tym kontekcie podkrela siê niekiedy zobowi¹zanie ci¹¿¹ce na osobie powo³uj¹-cej siê na klauzulê sumienia do zagwarantowania dostêpu do kontestowanej us³ugi w ra-mach innego podmiotu lekarskiego. Takie rozwi¹zanie, obowi¹zuj¹ce przyk³adowo w pra-wie polskim, narusza sferê wolnoci sumienia i wyznania cz³onka personelu medycznego, stawiaj¹c go nieuchronnie w kolizji z w³asnymi przekonaniami moralnymi jako porednie-go sprawcê przeprowadzoneporednie-go zabiegu. Wydaje siê zatem potrzebne, by obowi¹zek zagwa-rantowania dostêpu do us³ugi lekarskiej spoczywa³ na podmiocie instytucjonalnym, odpo-wiedzialnym za organizacjê i funkcjonowanie systemu ochrony zdrowia w danym pañstwie.
ki ludzkiej, podlega ona ochronie ze wzglêdu na podstawowe prawa cz³owie-ka, dotycz¹ce prawa do ¿ycia24. Takie rozumienie pocz¹tków ludzkiego ¿ycia wyra¿one zosta³o w orzeczeniu TSUE w sprawie Olivier Brüstle przeciwko Greenpeace25. Trybuna³ uzna³, ¿e termin ludzki embrion musi byæ interpre-towany szeroko: ka¿da ludzka komórka jajowa musi byæ uznawana za ludz-ki embrion od momentu jej zap³odnienia, który zapocz¹tkowuje proces roz-woju istoty ludzkiej.
Podsumowanie
Wydaje siê, ¿e wskazane powy¿ej p³aszczyzny potencjalnego konfliktu norm nie maj¹ charakteru trwa³ej, nieusuwalnej sprzecznoci przy przyjê-ciu odpowiednich za³o¿eñ, respektuj¹cych z jednej strony reprodukcyjne pra-wa jednostek, z drugiej strony prawo do ¿ycia w okresie prenatalnym, jak równie¿ uprawnienia osób d¹¿¹cych do poszanowania przekonania o niena-ruszalnoci ochrony ¿ycia ludzkiego. Zgodnie z koncyliacyjn¹ koncepcj¹ praw reprodukcyjnych, normy te odnosz¹ siê do celów prokreacyjnych, zmierzaj¹ do wydania na wiat dzieci. W tym kontekcie zabiegi przerywania ci¹¿y stanowi¹ dzia³anie istotowo sprzeczne z celem prokreacji. Prawa reproduk-cyjne odnosz¹ siê bowiem do prokreacji potencjalnych rodziców, sprzeciw sumienia stoi na stra¿y poszanowania ¿ycia dziecka przed narodzeniem, za
fundamentalne prawo do ¿ycia oraz poszanowania godnoci osoby ludzkiej chroni ludzkie embriony przed unicestwieniem i przedmiotowym traktowa-niem. W tym kontekcie prawa ró¿nych podmiotów maj¹ charakter wzajem-nie powi¹zany i wspó³zale¿ny, koncentruj¹c siê na wspólnym celu, jakim jest
¿ycie dziecka.
Wydaje siê, ¿e w kontekcie praw reprodukcyjnych oraz prawa do sprze-ciwu sumienia ochrona prawa do ¿ycia w fazie prenatalnej zyska³a dodatko-wy, jednostkowy wymiar. Zgodnie z zasad¹ elastycznej wyk³adni, pierwszym poziomem regulacji prawa do ¿ycia s¹ unormowania zawarte w aktach trak-tatowych prawa miêdzynarodowego. Drugim poziomem s¹ unormowania krajowe, przyjête przez parlamenty narodowe pañstw cz³onkowskich,
wyra-¿aj¹ce jako organy przedstawicielskie wolê reprezentowanej wspólnoty poli-tycznej. Regulacje te uszczegó³awiaj¹ postanowienia miêdzynarodowe oraz okrelaj¹ zakres ochrony prawa do ¿ycia w fazie prenatalnej, wskazuj¹c na mo¿liw¹ sferê norm o charakterze wyj¹tkowym, w ramach których ochrona
24 Por. A. Sikora, ¯ycie ludzkie w fazie przedimplementacyjnej w dokumentach Rady Europy w aspekcie moralnym, Poznañ 2011.
25 C-34/10, EU:C:2011:669. Orzeczenie zapad³o w sk³adzie Wielkiej Izby, za sêdzi¹ sprawozdawc¹ by³ Marek Safjan. Stanowisko Trybuna³u wyra¿one w powy¿szym orzecze-niu sta³o siê impulsem dla zainicjowania europejskiej kampanii spo³ecznej pt. Jeden z nas (One of us), maj¹cej na celu wypracowanie europejskiej inicjatywy obywatelskiej w celu ochrony ¿ycia w fazie prenatalnej.
prawa do ¿ycia zostaje zawieszona przez dopuszczalnoæ dokonania zabiegu przerwania ci¹¿y. Trzeci poziom ochrony ¿ycia w fazie prenatalnej odnosi siê ju¿ nie do decyzji zbiorowych, podejmowanych przez wspólnotê miêdzynaro-dow¹ b¹d naromiêdzynaro-dow¹, ale zwi¹zany jest z jednostkow¹ decyzj¹ konkretnej osoby. W tym kontekcie prawo do ¿ycia okrelone w traktatach miêdzynaro-dowych, zdefiniowane w ustawach krajowych, mo¿e byæ chronione przez autonomiczn¹ decyzjê jednostki, zgodn¹ z przekonaniami moralnymi, w ra-mach prawnomiêdzynarodowej instytucji klauzuli sumienia.
Koncepcja koncyliacyjna praw reprodukcyjnych zmierza do uznania za-sadniczego celu uprawnieñ jednostek i par zwi¹zanych z ludzk¹ prokreacj¹, jak równie¿ zobowi¹zania ci¹¿¹cego na w³adzach publicznych, zwi¹zanych z zapewnieniem dostêpu do w³aciwych us³ug medycznych, zmierzaj¹cych do zachowania zdrowia reprodukcyjnego, z równoczesnym poszanowaniem pra-wa do ¿ycia dzieci w okresie prenatalnym. W tym kontekcie uprawnienia ró¿nych podmiotów, zarówno osób powo³uj¹cych na wiat nowe ¿ycie ludzkie, jak i samego dziecka, podlegaj¹ ochronie.
REFLECTIONS UPON CONTROVERSIES AND CONSEQUENCES OF THE CONCEPTIONS OF REPRODUCTIVE RIGHTS
Key words: reproductive rights, abortion, feminism, conscientious objection
Summary
The aim of the article is to focus upon the meaning and the contemporary usage of the notion of reproductive rights, with the ultimate intention of formulating an original theory of reproductive rights. Therefore, the performed analysis is twofold: firstly, it concentrates upon the content of the relevant international legal documents and secondly, it aims at the explanation of existing divergent conceptions of reproductive rights. One of the observed re-asons for the contemporary state of chaos and conflict of human rights norms may be the influence of persistent ideologies, linked to a particular interpretation of human rights provi-sions. Hence, the article presents an alternative conception, resulting in a unified, complex interpretation of reproductive rights, conducive to the protection of the right to life. Various phenomena linked to the notion of reproductive rights are analyzed, such as abortion or the issue of conscientious objection.
PAVEL BURE
Palacky University in Olomouc, Faculty of Law (Uniwersytet Palackiego w O³omuñcu, Wydzia³ Prawa)