Znaczenie w kontekœcie zgwa³cenia zobowi¹zañ proceduralnych pañstwa

Wiem, ¿e dla prawnika zajmuj¹cego siê dziedzin¹ prawa krajowego pra-wo materialne i prapra-wo proceduralne, w tym równie¿ prapra-wo karne materialne i postêpowanie karne, to odrêbne dziedziny, wobec czego specjalista prawa materialnego nie za bardzo siê przejmuje wskazaniami prawa proceduralne-go. Iunctim zosta³o zaprzepaszczone; do rozwodu dosz³o.

Tymczasem w dziedzinie prawa miêdzynarodowego praw cz³owieka wca-le tak nie jest. Nie chodzi przy tym li tylko o to, ¿e prawo do s³usznego (rzetelnego) procesu (art. 6 EKPC) jest postrzegane jako gwarancja procedu-ralna istotna dla realnoœci i skutecznoœci ochrony ka¿dego i jakiegokolwiek innego prawa.³⁸ Nale¿y j¹ uzupe³niæ gwarancj¹ generaln¹ w postaci art. 13, a wiêc prawem do skutecznego œrodka ochrony, które zazwyczaj jest konsu-mowane przez prawo z art. 6, chyba ¿e – jak to pokaza³a precedensowa sprawa Kud³a przeciwko Polsce³⁹ – skarga dotyczy dysfunkcjonalnoœci prawa do s³usznego procesu i wymaga prawnego umocowania skargi na przewle-k³oœæ postêpowania.⁴⁰ Wchodz¹ ponadto w grê – i to w badanym zakresie jest najbardziej istotne – pozytywne zobowi¹zania pañstwa, tak w sferze art. 3, jak i w sferze art. 8 Konwencji, których bardzo wa¿nym sk³adnikiem s¹ zobowi¹zania proceduralne z tych artyku³ów wynikaj¹ce. Kojarzy siê to nie-w¹tpliwie z owym ogólnym za³o¿eniem orzecznictwa strasburskiego, ¿e

35 Ibidem, pkt 174 in fine.

36 Ibidem, pkt 175-186.

37 Ibidem, pkt 187.

38 Szerzej o tym prawie: B. Gronowska i M. Balcerzak, [w:] B. Gronowska, T. Jasudo-wicz, M. Balcerzak, M. Lubiszewski, R. Mizerski, Prawa cz³owieka i ich ochrona (dalej:

Prawa cz³owieka…), wyd. II, Toruñ 2010, s. 325 i n.; P. Hofmañski i A. Wróbel, [w:] Kon-wencja o Ochronie Praw Cz³owieka i Podstawowych Wolnoœci. Komentarz do artyku³ów 1-18, t. I, pod red. L.Garlickiego, Warszawa 2010 Wydawnictwo C.H. Beck, s. 241 i n.

39 Case of Kudla v. Poland, ECHR judgment of 26 October 2000. Szerzej [w:] Nowy Europejski Trybuna³ Praw Cz³owieka. Wybór orzeczeñ 1999–2004, oprac. M. A. Nowicki, Kraków 2005 Zakamycze, s. 1287 i n.

40 To w wyniku wyroku Kud³a przeciwko Polsce podjêto w Polsce prace i ustawowo unormowano instytucjê skargi na przewlek³oœæ postêpowania s¹dowego. Ka¿de inne pañ-stwo–strona Konwencji – pod wp³ywem tego wyroku – mia³o obowi¹zek zapewnienia, sto-sownie do swojego trybu ustawodawczego i konstytucyjnego, gwarancji przeciwko przewle-k³oœci postêpowania.

w systemie EKPC chodzi o ochronê nie praw iluzorycznych czy teoretycz-nych, ale praktycznych i skutecznych. Prawo chronione nie mo¿e byæ bez-bronne, a ono samo w sobie zak³ada istnienie – wynikaj¹cych zeñ – powa¿-nych zobowi¹zañ proceduralpowa¿-nych pañstwa, rekonstruowapowa¿-nych przez orzecz-nictwo strasburskie zw³aszcza w kontekœcie art.2, 3 i 8 Konwencji.⁴¹

W sprawie Aydin przeciwko Turcji Trybuna³ stan¹³ w obliczu zarzutu skar¿¹cej opartego na art. 6 Konwencji co do braku dostêpu do s¹du dla potrzeb dochodzenia odszkodowania tytu³em doznanego na posterunku ¿an-darmerii gwa³tu i innych form maltretowania. Nie próbowa³a jednak tego dochodziæ przed s¹dami krajowymi, uznaj¹c, i¿ – wobec takiego a nie innego prowadzenia œledztwa przez prokuratora – nie potrafi³aby udowodniæ, ¿e zosta³a zgwa³cona i ¿e by³a w inny sposób maltretowana. Trybuna³ nie po-traktowa³ jednak tego jako braku wyczerpania œrodków krajowych, lecz uzna³, ¿e „w³aœciwym jest zbadanie tego zarzutu…na podstawie art. 13”.⁴²

Trybuna³ przypomnia³, ¿e „œrodek wymagany przez art. 13 musi byæ

»skuteczny« – tak w praktyce, jak i w prawie – zw³aszcza w tym sensie, ¿e jego wykonaniu nie mog¹ w bezpodstawny sposób stawaæ na przeszkodzie dzia³ania b¹dŸ zaniechania w³adz pañstwa pozwanego”.⁴³ Trybuna³ ujawni³ szereg zaniechañ i zaniedbañ po stronie odpowiedzialnego za œledztwo pro-kuratora, a w szczególnoœci zwróci³ uwagê na to, ze g³ównym motywem zarz¹dzonego przezeñ œledztwa by³o ustalenie, czy skar¿¹ca wczeœniej

straci-³a dziewictwo; same zaœ badania przeprowadzane by³y przez osoby niekom-petentne w dziedzinie fizycznych i psychicznych znamion zgwa³cenia. Wska-za³ przy tym, ¿e „wymóg skrupulatnego i skutecznego œledztwa w zwi¹zku z zarzutem zgwa³cenia w areszcie przez funkcjonariusza pañstwowego impli-kuje równie¿, by ofiara badana by³a z wszelkim w³aœciwym wyczuciem przez specjalistów lekarzy, dysponuj¹cych specjaln¹ kompetencj¹ w tej dziedzinie, których niezawis³oœæ nie jest ograniczana instrukcjami co do zakresu badañ udzielanych przez w³adzê oskar¿ycielsk¹”.⁴⁴

Sprawa ta dowodzi trwania podejœcia tradycyjnego, nie koncentruj¹cego siê na „w³asnych” zobowi¹zaniach proceduralnych wynikaj¹cych w zwi¹zku ze zgwa³ceniem z art. 3 i 8 Konwencji. Przeciwnie, w sprawie M.C. przeciwko

41 Nie zgadzam siê z twierdzeniem M. Balcerzaka, jakoby to art. 13 Konwencji tworzy³ w kontekœcie jej art. 2 i 3 „pozytywne zobowi¹zania proceduralne, uzupe³niaj¹c w istotny sposób standardy materialnoprawne”, [w:] Prawa cz³owieka…, s. 347. Jak widzimy w spra-wie M.C., Trybuna³ – zbadawszy zobowi¹zania pozytywne wynikaj¹ce z art. 3 i 8 cji – uzna³, ¿e nie zachodzi koniecznoœæ badania sprawy z punktu widzenia art.13 Konwen-cji – por. M.C., pkt 187 in fine.

42 Aydin, pkt 53, w zw. z pkt 46-52. Por.: Orzecznictwo Strasburskie..., t. I, s. 318 i n.

43 Aydin, pkt 103. Por.: Orzecznictwo Strasburskie…, t. II, s. 853 i n.

44 Aydin, pkt 107 ust. 2. Dochodz¹c do wniosku, ¿e w sprawie tej nie przeprowadzono w ogóle skrupulatnego i skutecznego œledztwa, Trybuna³ dodatkowo wskaza³, i¿ ten niedo-statek podkopywa³ skutecznoœæ wszelkich innych œrodków, jakie mog³yby istnieæ, a to z uwa-gi na centralna pozycjê oskar¿yciela publicznego w systemie takich œrodków jako ca³oœci, w³¹czaj¹c w to dochodzenie odszkodowania – ibidem, pkt 109.

Bu³garii Trybuna³ nie widzia³ potrzeby rozstrzygania na podstawie art. 13 ani wywodzenia wniosków z art. 14 Konwencji,⁴⁵ ale – skupiaj¹c siê na zobowi¹zaniach pozytywnych pañstwa – potwierdzi³, ¿e „art. 3 Konwencji rodzi pozytywny obowi¹zek przeprowadzenia œledztwa z urzêdu”, dodaj¹c, ¿e

„pozytywne zobowi¹zanie pañstwa na podstawie art. 8 co do zagwarantowa-nia integralnoœci fizycznej jednostki mo¿e obejmowaæ kwestie zwi¹zane ze skutecznoœci¹ œledztwa karnego”.⁴⁶ Wobec tego, „pañstwa maj¹ pozytywny obowi¹zek przynale¿ny do art. 3 i 8 Konwencji co do wydania przepisów prawa karnego skutecznie karz¹cych zgwa³cenie oraz stosowania ich w prak-tyce w postaci skutecznego œledztwa i œcigania”.⁴⁷

Trybuna³, owszem, uzna³, ¿e w³adze bu³garskie stanê³y przed trudnym zadaniem wobec dwu przeciwstawnych wersji wydarzeñ i niedostatku wa¿-kich dowodów bezpoœrednich. Zwróci³ jednak uwagê na brak konfrontacji

œwiadków, których zeznania by³y wzajemnie sprzeczne, brak sprecyzowania czasu zdarzeñ, brak zapewnienia skar¿¹cej i jej adwokatowi mo¿liwoœci za-dania pytañ œwiadkom itd., wobec czego – zdaniem Trybuna³u – „w³adze nie wykorzysta³y dostêpnych mo¿liwoœci ustalenia wszelkich towarzysz¹cych okolicznoœci i nie oceni³y w wystarczaj¹cy sposób wiarygodnoœci sk³adanych sprzecznych zeznañ”.⁴⁸ Trybuna³ bardzo silnie zaznacza³, ¿e „Œledztwo i jego wnioski musz¹ siê skupiaæ na zagadnieniu braku zgody”, ¿e w³adze k³ad³y

„nadmierny akcent na „bezpoœredni” dowód gwa³tu”, co w konkretnym kon-tekœcie skutkowa³o „podejœciem restryktywnym i praktycznym wzniesieniem

»oporu« do statusu definiuj¹cego element przestêpstwa”.⁴⁹

Ostatecznie Trybuna³ doszed³ do wniosku, ¿e w sprawie skar¿¹cej „sku-tecznoœæ œledztwa, a zw³aszcza przyjête przez œledczego i prokuratorów po-dejœcie do sprawy, nie odpowiada³y wymogom przynale¿nym do pozytywnych zobowi¹zañ pañstwa – postrzeganych w œwietle istotnych wspó³czesnych standardów w prawie porównawczym i miêdzynarodowym – co do ustano-wienia i skutecznego stosowania systemu prawa karnego w zakresie karania wszelkich form gwa³tu i nadu¿yæ seksualnych”.⁵⁰

45 Case of M.C. v. Bulgaria, ECHR judgment of 4 december 2003. Por. zw³aszcza pkt 187-189.

46 Aydin, pkt 151 i 152.

47 Ibidem, pkt 153. Por. pkt 154-155 co do przys³uguj¹cego pañstwom w tym obszarze marginesu oceny.

48 Ibidem, pkt 178, w zw. z pkt 170-177.

49 Ibidem, pkt 182, w zw. z pkt 179-181. Trybuna³ bardzo mocno zaakcentowa³ przypi-sywanie zbyt ma³ej wagi do szczególnej wra¿liwoœci m³odocianych oraz do szczególnych czynników psychologicznych wchodz¹cych w grê w przypadkach gwa³tu na ma³oletnich

– por.: pkt 183. Nie widzia³ jednak koniecznoœci badania zarzutu dyskryminacji „dzieci heteroseksualnych” w porównaniu z „dzieæmi homoseksualnymi”, jeœli chodzi o „wiek zgody na aktywnoœæ seksualn¹” – ibidem, pkt 188-189.

50 Ibidem, pkt 185. Podkreœli³ przy tym: skuteczna ochrona przed gwa³tem i nadu¿ycia-mi seksualnynadu¿ycia-mi wymaga œrodków o charakterze karnoprawnym – pkt 186.

W poszukiwaniu implikacji orzecznictwa strasburskiego