Gdy mówiê w tytule niniejszego opracowania o systemie Europejskiej Karty Socjalnej, mam na myli kompletny zespó³ unormowañ, w³¹czaj¹c weñ ów traktat pierwotny z 18 padziernika 1961 r. (wraz z Za³¹cznikiem gromadz¹cym definicje pojêæ w nim zawartych), protoko³y dodatkowe i zmie-niaj¹ce Kartê z 1988 i 1991 r., jak równie¿ protokó³ w sprawie skarg zbioro-wych z 1995 r., a tak¿e Zrewidowan¹ EKS z 1996 r.9 Warto przy tym pamiê-taæ, ¿e obie Karty i ta pierwotna z 1961 r., i ta Zrewidowana z 1996 r. s¹ traktatami obowi¹zuj¹cymi i jednoczenie s¹ stosowane, wchodz¹c w cieka-we relacje wzajemne.
Mówi¹c z kolei o dorobku Europejskiego Komitetu Praw Socjalnych, uwzglêdniam go ca³ociowo, w³¹czaj¹c weñ Conclusions formu³owane w try-bie sprawozdawczym zarówno przez Komitet Niezale¿nych Ekspertów EKS, jak i przez jego sukcesora, a wiêc EKPS, a tak¿e Decisions tak o dopusz-czalnoci, jak i koñcowe wydawane przez EKPS w trybie skargowym.
Chodzi wiêc o pe³ny system EKS w jego dzia³aniu, a wiêc w procesie wykonywania zobowi¹zañ wynikaj¹cych dla pañstwstron z obu Kart.
Uwzglêdniaj¹c specyfikê zobowi¹zañ pañstwstron w rozumieniu cz. I i cz. II Karty, wskazaæ trzeba, ¿e podstawowe dla ochrony praw rodziny zobowi¹zania zawieraj¹ siê w pkt 16 cz. Ii w art. 16 cz. II Karty z 1961 r.
W pkt 16 stwierdza siê: Dla zapewnienia jej pe³nego rozwoju, rodzina jako podstawowa komórka spo³eczeñstwa ma prawo do stosownej ochrony socjalnej, prawnej i gospodarczej.10 Przypomnijmy, ¿e stosownie do art. 20, w zwi¹zku z ustêpem wprowadzaj¹cym cz. I EKS z 1961 r. pañstwastrony przyjmuj¹ za cel swej polityki realizowanej wszelkimi w³aciwymi rodkami, o charakte-rze zarówno krajowym, jak i miêdzynarodowym, osi¹gniêcie warunków, w któ-rych (m.in. prawa rodziny z pkt 16) mog³yby byæ skutecznie urzeczywistnia-ne. Jest to wiêc model zobowi¹zania typowy dla sfery praw cz³owieka drugiej generacji, obejmuj¹cy w przysz³oci pe³ne urzeczywistnienie danego prawa (a wiêc, jakby zobowi¹zanie rezultatu), a dzisiaj od zaraz podejmowane w dobrej wierze jak najpe³niejsze kroki wiod¹ce ku owemu pe³nemu urzeczy-wistnieniu (a wiêc niejako zobowi¹zanie nale¿ytej starannoci).11
9 Wszystkie teksty [w:] Miêdzynarodowa ochrona praw cz³owieka. Wybór róde³, oprac. M. Balcerzak, Toruñ 2007, II-A/9-12.
10 Tekst wed³ug: Prawa cz³owieka. Dokumenty miêdzynarodowe, oprac. B. Gronowska.
T. Jasudowicz, C. Mik, Toruñ 1993, s. 22 i n. Identycznie w pkt 16 cz. I Zrewidowanej EKS z 1996 r.
11 Por. T. Jasudowicz, [w:] Prawa cz³owieka. Podrêcznik, s. 117123, zw³. s. 121122.
O tym, ¿e mamy tu do czynienia ze zobowi¹zaniami miêdzynarodowymi sensu stricto, powiadcza dodatkowo postanowienie art. 22 Karty, przewidu-j¹ce obowi¹zek przedk³adania przez pañstwastrony sprawozdañ nie tylko co do postanowieñ ratyfikowanych, ale te¿ sprawozdañ dotycz¹cych postano-wieñ czêci II Karty, których one nie przyjê³y przy swej ratyfikacji lub za-twierdzeniu albo w póniejszej notyfikacji.12 Podobny porednio jakby dowartociowuj¹cy zobowi¹zania w rozumieniu cz. I wniosek wynika z art. 31 Karty z 1961 r., który istotny mechanizm limitacji korzystania z praw cz³o-wieka w Karcie odnosi, poza ich skuteczn¹ realizacj¹ przewidzian¹ w czêci II, tak¿e do praw i zasad ustalonych w czêci I, na ile s¹ one skutecznie realizowane. Dotyczy to, oczywicie, tak¿e prawa do ochrony rodziny, które jest odpowiednio wymagalne tak¿e wtedy, gdy dane pañstwo nie objê³o za-kresem swej ratyfikacji art. 16 cz. II Karty.
Artyku³ ten, opatrzony wymownym tytu³em Prawo rodziny do ochrony socjalnej, prawnej i gospodarczej, wykazuje o wiele wiêksz¹ precyzjê i szcze-gó³owoæ w porównaniu z treci¹ pkt 16 cz. I Karty, stanowi bowiem: W celu zapewnienia warunków koniecznych dla pe³nego rozwoju rodziny, która sta-nowi podstawow¹ komórkê spo³eczeñstwa, Umawiaj¹ce siê Strony zobowi¹-zuj¹ siê popieraæ gospodarcz¹, prawn¹ i socjaln¹ ochronê ¿ycia rodzinnego, takimi rodkami, jak zasi³ki socjalne i rodzinne, ulgi podatkowe, zabezpie-czenie budownictwa rodzinnego, zasi³ki dla nowo¿eñców oraz inne w³aciwe
rodki.13
Jak widaæ, treæ art. 16 cz. II Karty obejmuje w charakterze jakby swej czêci ogólnej, to. co siê zawiera w pkt 16 jej cz. I, tyle, ¿e z perspekty-wy konkretnego sformu³owania w miejsce socjalnej, prawnej i gospodarczej ochrony rodziny pojawia siê gospodarcza, prawna i socjalna ochrona ¿ycia rodzinnego. A¿ dziw bierze, ¿e ani w doktrynie, ani w orzecznictwie Euro-pejskiego Komitetu Praw Socjalnych nie wi¹¿e siê z t¹ przemian¹ sformu³o-wania ¿adnych dalej id¹cych konsekwencji prawnych. Nie chodzi przecie¿
chyba o jakie przejêzyczenie. Czy wystarczaj¹cym wyjanieniem i uzasad-nieniem jest nawi¹zanie do koncepcji respect for... family life w art. 8 Euro-pejskiej Konwencji Praw Cz³owieka?!
Tê czêæ ogóln¹ treci art. 16 cz. II Karty uzupe³nia jej czêæ szczegó³o-wa, wymieniaj¹ca wród rodków ochrony owego ¿ycia rodzinnego: zasi³ki socjalne i rodzinne, ulgi podatkowe, zabezpieczenie budownictwa rodzinnego, zasi³ki dla nowo¿eñców, jak równie¿ inne w³aciwe rodki. Jak mo¿na
12 Zgodnie z postanowieniem art. 20 ust. 1.b., art. 16 zalicza siê do wyró¿nionych w cz. II Karty zobowi¹zañ fundamentalnych; co prawda, zgodnie z tym postanowieniem, mo¿e siê zdarzyæ, ¿e art. 16 zostanie w sferze ratyfikacji pominiêty, co nie bêdzie jednak oznaczaæ, ze pañstwostrona jest wolne od jakichkolwiek w tej sferze zobowi¹zañ; pe³nego znaczenia nabieraj¹ wtedy w³anie zobowi¹zania w rozumieniu cz. I Karty, kontroli wykonania któ-rych s³u¿y postanowienie art. 20 ust. 1 .b.
13 Por. identycznie: art. 16 ZEKS z 1996 r. W Karcie Zrewidowanej z 1996 r. postano-wienia te s¹ po prostu powtórzone, nie wprowadza siê wiêc ¿adnych zmian w ich treci.
s¹dziæ, ta formu³a specjalnie ma charakter otwarty, by nie stwarzaæ prze-szkód dla przyjmowania coraz to bogatszej skali owych rodków, uzasadnia-nej potrzebami zapewnienia warunków koniecznych dla pe³nego rozwoju rodziny.
By nie dublowaæ swoich ustaleñ, ograniczê siê w tym miejscu do tych ogólnikowych stwierdzeñ, zapowiadaj¹c g³êbsz¹ analizê tytu³u rodziny do ochrony na podstawie art. 16 EKS/ZEKS po wskazaniu mechanizmu interak-cji tego artyku³u z innymi postanowieniami Karty, uwzglêdniaj¹cymi w spo-sób wyrany b¹d dorozumiany ich wymiar rodzinny.14
I tak, w art. 4 ust. 1 ustanawia siê prawo wszystkich pracowników
nie tylko wybranych, ale ka¿dego i jakiegokolwiek pracownika do s³usz-nego wynagrodzenia, wystarczaj¹cego dla gods³usz-nego standardu ¿ycia dla nich samych oraz ich rodzin.15 Nie tylko wiêc sam pracownik, ale te¿ jego rodzi-na jawi siê tu jako podmiot uprawniony.
Z kolei, w art. 13 Karty mimo ograniczenia prima facie zakresu prawa do pomocy socjalnej i medycznej jedynie do ka¿dej osoby, która nie posiada odpowiednich zasobów i która nie jest zdolna zabezpieczyæ takich zasobów czy to przez swoje w³asne wysi³ki, czy z innych róde³, w szczególnoci za porednictwem korzyci z systemu zabezpieczenia spo³ecznego w ust. 3 in fine uwzglêdnia siê sytuacjê niedostatku rodzinnego jako aktualizuj¹c¹ obowi¹zki pañstwa dla zapobie¿enia, wyeliminowania lub zmniejszenia ta-kiego niedostatku. W zwi¹zku z postanowieniem art. 13 ust. 4, wymagaj¹-cym stosowania tego artyku³u na równej stopie z ich obywatelami wobec obywateli innych Umawiaj¹cych siê Stron legalnie przebywaj¹cych na ich terytoriach, mo¿na stwierdziæ, ¿e wy¿ej wspomniane obowi¹zki stosuj¹ siê nie tylko do rodzin ubogich obywateli w³asnych pañstwastrony, ale te¿ do rodzin ubogich cudzoziemców, obywateli innych pañstwstron na terytorium danego pañstwa.16
Wreszcie art. 19 ju¿ w swoim tytule wyranie zapowiada Prawo pracow-ników migrantów oraz ich rodzin do ochrony i pomocy. Oznacza to, ¿e nie tylko pracownicymigranci jako jednostki, ale tak¿e ich rodziny uzyskuj¹ moc¹ tego artyku³u tytu³ do ochrony i pomocy. S¹ wiêc podmiotami upraw-nionymi wszystkich bogatych uprawnieñ przewidzianych w pkt 110,
nieza-14 R. Mizerski w interesuj¹cy sposób z takim wymiarem rodzinnym uto¿samia kate-goriê rodzinnoci por. R. Mizerski, Aspekt podmiotowy rodzinnoci prawa do pracy,
Toruñski Rocznik Praw Cz³owieka i Pokoju 1996, z. 4, s. 81 i n.
15 Polska karygodnie wyeliminowa³a w³anie ten fundamentalny ust. 1 z zakresu raty-fikacji art. 4 Karty. chocia¿ jego dalsze ustêpy trac¹ sens w braku ratyraty-fikacji tego w³anie ustêpu. Co wiêcej, przeciwko takiej amputacji zobowi¹zañ z art. 4 przemawia³ fakt, ze Polska by³a od 1977 r. stron¹ Miêdzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych, którego art. 7.a.ii. ustanawia identyczny standard, którym Polska bez za-strze¿eñ siê zwi¹za³a i który by³a (i jest!) zobowi¹zana urzeczywistniaæ.
16 Istotne jest uwzglêdnienie w tym kontekcie w treci art. 13 ust. 4 Karty zobowi¹-zañ pañstwstron wynikaj¹cych z paryskiej Konwencji o pomocy socjalnej i medycznej z 11 grudnia 1953 r.
le¿nie od tego, czy w danym punkcie rodzina jest wyranie wymieniona.
A tak siê zdarza zarówno w pkt 2, gdzie obowi¹zek podejmowania w³aci-wych rodków dla u³atwiania wyjazdu, podró¿y i przyjmowania oraz zapew-niania w³aciwej s³u¿by zdrowia, opieki medycznej i dobrych warunków higienicznych odnosi siê do takich pracowników oraz ich rodzin.17 W szczególnoci dotyczy to obowi¹zku u³atwiania, na ile to mo¿liwe, po³¹-czenia rodziny pracownikacudzoziemca, który uzyska³ pozwolenie na osie-dlenie siê na danym terytorium.18 Warto dodaæ ¿e we wzbogaconym art. 19 ZEKS wprowadza siê obowi¹zek pomocy w zakresie nauczania jêzyka pañ-stwa przyjmuj¹cego nie tylko samych pracownikówmigrantów, ale te¿
cz³onków ich rodzin.19
W ZEKS wagi nabieraj¹ zawarte w pkt 27 jej cz. I ogólne gwarancje na rzecz osób maj¹cych obowi¹zki rodzinne, szczegó³owo doprecyzowane w art. 27 cz. II ZEKS Prawo pracowników maj¹cych obowi¹zki rodzinne do równoci szans i równego traktowania, a obejmuj¹ce m.in. zapewnienie ka¿demu rodzicowi w okresie po urlopie macierzyñskim mo¿liwoci uzyska-nia urlopu rodzicielskiego w celu zajêcia siê dzieckiem, jak te¿ zapewnie-nie, by obowi¹zki rodzinne nie stawa³y siê same w sobie uzasadnionym powodem dla zwolnienia z pracy.20 Na zasadzie równoci p³ci mog¹ z tych mo¿liwoci korzystaæ tak matka, jak i ojciec, niemniej to w³anie rodzina na tym korzysta, jej interes stoi u pod³o¿a gwarantowanej tu ochrony, to ona jawi siê w tym kontekcie jako podmiot uprawniony.
Wreszcie moc¹ art. 30 ZEKS, obowi¹zki pañstwstron w zakresie ochro-ny przed ubóstwem i wykluczeniem spo³eczochro-nym obejmuj¹ wypracowanie i realizowanie wszechstronnego i skoordynowanego podejcia do zapewnia-nia rzeczywistego dostêpu osób oraz ich rodzin do zatrudniezapewnia-nia, mieszkazapewnia-nia, szkoleñ, kszta³cenia, kultury, pomocy spo³ecznej i medycznej. Mo¿na to po-strzegaæ jako odpowiednik owego niedostatku rodzinnego objêtego zobowi¹-zaniami pañstwstron w art. 13 ust. 3 EKS/ZEKS.21
Moim zdaniem, nawet tam, gdzie konkretne postanowienia Karty nie mówi¹ expressis verbis o rodzinie, mo¿na i trzeba dopatrywaæ siê wymiaru rodzinnego zawartych w tych postanowieniach gwarancji ochronnych. Bêdzie tak w kontekcie art. 2 i 3 Karty, jeli chodzi o warunki pracy w przedsiê-biorstwach rodzinnych, w szczególnoci na farmach, i ochronê przed wystê-puj¹cymi w rodzinach nadu¿yciami, a w szczególnoci aktualizowaæ siê to bêdzie w kontekcie pracy dziecka i gwarancji ochronnych z art. 7 Karty,
17 Jak z tego wynika, obowi¹zki w tym zakresie rozk³adaj¹ siê tak na pañstwa emi-gracji (w zwi¹zku z wyjazdami ich obywateli w poszukiwaniu pracy za granicê), jak i w szczególnoci na pañstwa imigracji, do których tacy obywatele w poszukiwaniu pracy docieraj¹.
18 Por. art. 19 pkt 6 EKS/ZEKS.
19 Por. art. 19 pkt 11 ZEKS.
20 Art. 27 ZEKS, ust. 2 i 3, odpowiednio.
21 Por. wy¿ej, s. 5.
zw³aszcza co do kryterium lekkiej pracy w sferze pracy rodzinnej czy domowej, czasu takiej pracy dziecka objêtego obowi¹zkowym nauczaniem, czy te¿ fizycznych i moralnych zagro¿eñ pochodzenia rodzinnego.22
Gdy przypomnimy dodatkowo rodzinny wymiar standardu s³usznego wy-nagrodzenia oraz gwarancje umo¿liwiaj¹ce godzenie pracy z obowi¹zkami rodzinnymi, mo¿emy z pewnoci¹ stwierdziæ, ¿e praca wykazuje siê niew¹t-pliwym wymiarem rodzinnym, jako ¿e ma gwarantowaæ rodzinie godny po-ziom ¿ycia, podobnie jak ma umo¿liwiaæ rodzicom skuteczne wype³nianie ich obowi¹zków rodzinnych. W szczególnoci, nie da siê zakwestionowaæ rodzin-nego wymiaru gwarancji z art. 8 EKS/ZEKS, gdy¿ prawo kobiet pracuj¹cych do ochrony, zawê¿one w ZEKS do ochrony macierzyñstwa,23 tkwi bezpored-nio w sferze gwarancji na rzecz rodziny; chrobezpored-niona jest nie tylko kobieta pracuj¹ca, matka, ale tak¿e jej rodzina.
Zak³adam, ¿e si³¹ rzeczy mo¿na i trzeba mówiæ o wymiarze rodzin-nym prawa do ochrony zdrowia,24 prawa do zabezpieczenia spo³ecznego,25 prawa do korzystania ze wiadczeñ opieki spo³ecznej,26 praw osób niepe³no-sprawnych,27 prawa matek i dzieci do ochrony socjalnej i gospodarczej,28 za
na gruncie Karty Zrewidowanej tak¿e prawa dzieci i m³odzie¿y do ochro-ny,29 praw osób starszych30 czy wreszcie prawa do mieszkania.31 W ka¿dym z tych kontekstów normatywnych chodzi o gwarancje na rzecz jednostki, zazwyczaj bytuj¹cej w³anie w rodzinie, która staje siê podmiotem uprawnio-nym, bo we wszelkich kontekstach normatywnych winna mieæ tytu³ do po-mocy i ochrony ze strony spo³eczeñstwa i pañstwa. To standard niew¹tpli-wy! Przyjrzymy siê póniej owemu wymiarowi rodzinnemu przy okazji szczegó³owego badania orzecznictwa EKPS.
22 Por. art. 7 Karty, pkt 1, 3 i 10, odpowiednio. R. Mizerski, op. cit., s. 85, 99, postrze-ga zapostrze-gadnienie partycypacji poszczególnych cz³onków rodziny w zadaniu dostarczenia przez pracê rodków niezbêdnych dla jej istnienia, a na gruncie katolickiej nauki spo³ecz-nej stwierdza, ¿e istniej¹ca zasada przyczyniania siê wszystkich domowników w miarê swoich si³ do utrzymania rodziny dopuszcza prace dzieci.
23 Swoj¹ drog¹, pominiêcie w ZEKS dotychczasowych gwarancji zawartych w art. 8 ust. 4 EKS z 1961 r. ma, moim zdaniem, swój negatywny wymiar rodzinny, mo¿e bowiem w konkretnych warunkach oznaczaæ np. utracenie przez kobietê pracuj¹c¹ zdolnoci do rodzenia dzieci, co byæ mo¿e nie przeszkadza wojuj¹cym feministkom, ale co niew¹tpli-wie przeszkadza kobietom w ogóle, które chc¹ byæ matkami i którym zale¿y jak najbar-dziej na zachowaniu ich naturalnej zdolnoci macierzyñstwa, nie przekrelanej negatywny-mi dowiadczenianegatywny-mi z ich zatrudnienia.
24 Por. art. 11 EKS/ZEKS.
25 Por. art. 12 EKS/ZEKS.
26 Por. art. 14 EKS/ZEKS.
27 Por. art. 15 EKS/ZEKS.
28 Por. art. 17 EKS.
29 Por. art. 17 ZEKS.
30 Por. art. 23 ZEKS.
31 Por. art. 31 ZEKS.