Stolica Apostolska a ochrona rodziny

Instytucja rodziny zajmuje poczesne miejsce w nauczaniu praktycznie wszystkich papie¿y epoki nowo¿ytnej. Pisze o rodzinie na przyk³ad papie¿

Leon XIII w encyklice Rerum novarum z 15 maja 1891 r. W punkcie 9 i 10 encykliki, poœwiêconym wolnoœci cz³owieka, papie¿ zwraca uwagê na spo³ecz-n¹ autonomiê rodziny (spo³ecznoœci domowej), jako spo³ecznoœæ ma³ej, ale prawdziwej i uprzedniej wobec ka¿dej spo³ecznoœci⁷. W punkcie 11 encykliki, zauwa¿aj¹c, ¿e jakkolwiek rodzina jest czêœci¹ spo³eczeñstwa, Leon XIII nazywa „b³êdem” próby interweniowania pañstwa w rodzinê⁸. W encyklice papie¿a Piusa XI Divini illius Magistri z 31 grudnia 1929 r., poœwiêconej edukacji chrzeœcijañskiej m³odzie¿y, obowi¹zek ochrony praw rodziny zostaje rozpoznany jako obowi¹zek Koœcio³a⁹. Papie¿ porusza w encyklice szereg wa¿nych kwestii dotycz¹cych rodziny – np. edukacji seksualnej, przestrzega przed tzw. naturalizmem pedagogicznym, wykluczaj¹cym mo¿liwoœæ edukacji chrzeœcijañskiej m³odzie¿y, oraz akcentuje prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z w³asnymi przekonaniami¹⁰. Innym wa¿nym dokumentem Piusa XI jest encyklika Casti connubii o ma³¿eñstwie chrzeœcijañskim, na-wi¹zuj¹ca do encykliki papie¿a Leona XIII Arcanum Divinae Sapientiae z 11 lutego 1880 r.¹¹ W encyklice, wœród dóbr ma³¿eñstwa, Pius XI wymienia

5 Codex Iuris Canonici Pii X Pontificis Maximi iussu digestus Benedicti papae XV auctoritate promulgatus, Typis Polyglotis Vaticanis 1917.

6 Za: G. Dzier¿on, Ewolucja znaczenia terminu „osoba moralna” w kanonicznym po-rz¹dku prawnym, „Prawo Kanoniczne” 57 (2014) nr 1, s. 20.

7 Leon XIII, Lettera Enciclica Rerum novarum, 15.05.1891, AAS 23 (1890-1891) 649--662.

8 Ibidem.

9 Pius XI, Divini illius Magistri, 31.12.1929, AAS 22 (1930) 49-86.

10 Ibidem.

11 Pius XI, Casti connubii, 31.12.1930, AAS 22 (1930) 541-565; Leon XIII, Arcanum Divinae Sapientiae, 10.2.1880, AAS 12 (1979/80) 388-391.

zrodzenie potomstwa, wiernoœæ ma³¿eñsk¹ i nierozerwalnoœæ sakramentaln¹;

ponadto piêtnuje aborcjê, pozama³¿eñskie wspó³¿ycie i sztuczn¹ kontrolê urodzeñ jako zagra¿aj¹ce ma³¿eñstwu i rodzinie, a przez to m.in. niezgodne z doktryn¹ Koœcio³a¹². Pomijaj¹c wiele innych, zas³uguj¹cych na uwagê dokumentów, wyró¿niæ nale¿y encyklikê Humanae vitae papie¿a Paw³a VI z 25 lipca 1968 r., któr¹ mo¿na uznaæ za swoiste kontinuum encykliki Casti connubii. Pamiêtaæ nale¿y, ¿e Humanae vitae powsta³a kilka lat po Soborze Watykañskim II, w czasach tzw. rewolucji obyczajowej lat 60-tych, kontestu-j¹cej tradycyjne nauczanie Koœcio³a w dziedzinie tzw. etyki seksualnej. Wiele

œrodowisk liczy³o wiêc na zmianê pozycji Koœcio³a, w kwestiach takich jak tzw. ma³¿eñstwa jednop³ciowe, czy kwestia antykoncepcji. Encyklika, która broni³a tradycyjnego modelu rodziny i podobnie jak Casti connubi nie do-puszcza³a metod sztucznej kontroli urodzeñ, zosta³a przez wielu skrytykowa-na. To w³aœnie od lat 60., gdy tradycyjna wizja ma³¿eñstwa i rodziny zaczê³a ulegaæ erozji, postulat ochrony tradycyjnej rodziny i jej praw przesta³ byæ powszechnie podzielany. Dziœ, jakkolwiek postulat ustawowego usankcjono-wania tzw. zwi¹zków partnerskich czy tzw. ma³¿eñstw jednop³ciowych, uzna-wany jest w wielu krajach za synonim postêpu cywilizacyjnego i uczyni³ g³os obroñców tradycyjnej rodziny mniej s³yszalnym, Koœció³ nie ustaje w swoich wysi³kach na tym polu.

Intensyfikacja dzia³añ dotycz¹cych ochrony rodziny i jej praw nast¹pi³a za pontyfikatu Jana Paw³a II, którego nazwano „architektem przysz³oœci rodziny”¹³. Pierwszy zwo³any przez niego w dniach od 26 wrzeœnia do 25 paŸdziernika 1980 r. Synod Biskupów by³ poœwiêcony rodzinie (Zadania chrzeœcijañskiej rodziny we wspó³czesnym œwiecie). Ojcowie Soborowi zachê-cali rodziny chrzeœcijañskie, aby dawa³y pozytywne œwiadectwo w obrêbie w³asnej kultury. Dyskutowano równie¿ nad problemem ubóstwa materialne-go, które powstrzymuje m³odych ludzi od zawarcia zwi¹zku ma³¿eñskiego oraz nad problemem bogatych spo³eczeñstw, jakim jest pustka wartoœci du-chowych. W zwi¹zku z tym, ¿e nie s¹ szanowane prawa rodziny odnoœnie do wolnoœci religijnej, odpowiedzialnego rodzicielstwa i wychowania, Synod Bi-skupów stanowczo domaga³ siê zredagowania „Karty praw rodziny”, która w ca³ym œwiecie ustali i zabezpieczy jej podstawowe prawa. Ojcowie Soboro-wi zrozumieli, ¿e Koœció³ ma oboSoboro-wi¹zek dodawania odwagi i wsparcia

ma³-¿onków i rodzin, poprzez: „przygotowanie do ma³¿eñstwa; pomoc niesion¹ ma³¿eñstwom we wszystkich okresach ich ma³¿eñskiego ¿ycia; inicjatywy katechetyczne i liturgiczne skierowane do rodzin; opiekê nad mal¿eñstwami bezdzietnymi, rodzinami niepe³nymi z powodu braku jednego z rodziców;

nad porzuconymi matkami, wdowami, nad osobami ¿yj¹cymi w separacji lub rozwiedzionymi, a szczególnie nad rodzinami i ma³¿eñstwami cierpi¹cymi

12 Ibidem.

13 K. Lubowicki, Wstêp, [w:] Posoborowe dokumenty Koœcio³a Katolickiego o ma³¿eñ-stwie i rodzinie, t. 1, Kraków 1999, s. 11.

z powodu ubóstwa, napieæ uczuciowych lub psychicznych, upoœledzeñ fizycz-nych lub umys³owych, alkoholizmu i narkomanii lub borykaj¹cymi sie z problemami zwi¹zanymi z wielorak¹ migracj¹ i innymi okolicznoœciami zagra¿aj¹cymi sta³oœci rodziny”¹⁴.

Po tym Synodzie Biskupów Jan Pawe³ II w 1981 r. og³osi³ adhortacjê apostolsk¹ Familiaris consortio, w której zwróci³ siê przede wszystkim do ma³¿onków, rodzin, ludzi m³odych, aby pomóc odkryæ im piêkno oraz wiel-koœæ powo³ania do mi³oœci i s³u¿by ¿yciu. Rodzina stanowi cenny dar, który w dzisiejszych czasach spotyka siê z wieloma atakami z zewn¹trz. Przemia-ny gospodarcze, spo³eczne i kulturowe powoduj¹ coraz czêœciej wypaczenie obrazu rodziny. W wielu krajach europejskich s³yszy siê o tzw. ma³¿eñstwach homoseksualnych adoptuj¹cych dzieci, o refundacji leków antykoncepcyjnych czy metodzie in vitro. Rzadziej natomiast mówi siê o rodzinie wielopokolenio-wej, naturalnych metodach planowania czy obronie ¿ycia nienarodzonych.

Jan Pawe³ II w adhortacji przypomnia³ naukê chrzeœcijañsk¹ o ma³¿eñstwie jako zwi¹zku monogamicznym zawieranym na ca³e ¿ycie oraz przypomina³ zadania rodziny chrzeœcijañskiej w czterech aspektach: „tworzenie wspólnoty osób; s³u¿ba ¿yciu; udzia³ w rozwoju spo³eczeñstwa; uczestnictwo w ¿yciu i pos³annictwie Koœcio³a”. Koœció³ potêpia, jako ciê¿k¹ obrazê godnoœci ludz-kiej, wszystkie te poczynania rz¹dów czy innych przedstawicieli w³adzy, któ-re zmierzaj¹ do ograniczania w jakikolwiek sposób wolnoœci ma³¿onków w podejmowaniu decyzji w kwestii posiadania i liczby potomstwa. St¹d te¿

wszelki nacisk wywierany przez te w³adze na rzecz stosowania œrodków antykoncepcyjnych, a nawet sterylizacji i aborcji, winien byæ bezwzglêdnie potêpiony i odrzucony. Podobnie nale¿y uznaæ za niesprawiedliwe to, ¿e w kontaktach miêdzynarodowych pomoc gospodarcza udzielana na rzecz roz-woju ludzkoœci uzale¿niana jest czêsto od programów antykoncepcji, steryli-zacji czy aborcji¹⁵. Do zadañ spo³ecznych rodziny nale¿y wyra¿anie opinii.

Rodziny powinny wiêc zabiegaæ o to, aby pañstwo i jego prawo nie tylko nie narusza³y praw i obowi¹zków rodziny, ale by je popiera³y i pozytywnie ich broni³y. W tym sensie rodziny powinny coraz lepiej sobie uœwiadamiaæ w³a-sn¹ rolê przy tworzeniu polityki prorodzinnej. Na zakoñczenie Familiaris consortio Jan Pawe³ II apelowa³, aby „ka¿dy cz³owiek dobrej woli zaanga¿o-wa³ siê w sprawê ratowania i popierania wartoœci i potrzeb rodziny”¹⁶.

Jan Pawe³ II powo³a³ wiele prorodzinnych instytucji¹⁷, w tym m.in. Pa-piesk¹ Radê ds. Rodziny. Pontificium Consilium pro Familia zosta³a

ustano-14 Synod Biskupów, Orêdzie do rodzin chrzeœcijañskich w œwiecie wspó³czesnym (25.10.1980), t³um. Biuro Prasowe Episkopatu Polski, [w:] http://www.kns.gower.pl/synod/

synod.htm (dostêp: 22.8.2015 r.).

15 Por. M. Kubala, Obiezione di coscienza e rivendicaiozne abortista in Europa, Roma 2013, s. 92–100.

16 AAS 74 (1982) 81-190.

17 Np. Papieski Instytut Jana Paw³a II dla Studiów nad Ma³¿eñstwem i Rodzin¹, spe-cjalizuj¹cy siê w zagadnieniach dotycz¹cych ma³¿eñstwa i rodziny; Papieska Akademia Pro Vita doradzaj¹ca w sprawach bioetyki i œwiêtoœci ludzkiego ¿ycia.

wiona na podstawie motu proprio Familia a Deo Instituta z 9 maja 1981 r.¹⁸. Jej strukturê oraz kompetencjê okreœla Konstytucja apostolska Jana Paw³a II Pastor bonus z 28 czerwca 1998 r., a dok³adnie art. 139-141¹⁹. Rada sprawuje opiekê duszpastersk¹ nad rodzin¹. W jej sk³ad wchodz¹ z zasady wierni

œwieccy z ró¿nych stron œwiata, zw³aszcza ¿yj¹cy w ma³¿eñstwach²⁰. Rada zajmuje siê w szczególnoœci katechez¹ rodziny, duchowoœci¹ ma³¿eñsk¹ i rodzinn¹, prawami rodziny i dziecka, formacj¹ œwieckich odpowiedzialnych za duszpasterstwo rodzin oraz kursami przedma³¿eñskimi. Do dokumentów przygotowanych przez Papiesk¹ Radê ds. Rodziny nale¿y: Karta Praw Rodzi-ny (1983), W s³u¿bie ¿ycia (1992), Ludzka p³ciowoœæ: prawda i znaczenie.

Wskazania dla wychowania w rodzinie (1995), Przygotowanie do sakramen-tu ma³¿eñstwa (1996), Vademecum dla spowiedników. O niektórych zagad-nieniach moralnych dotycz¹cych ¿ycia ma³¿eñskiego (1997), Deklaracja w sprawie redukcji embrionów (2000).

Do dziœ jednym z wa¿niejszych dokumentów dotycz¹cych rodziny jest wydana 22 listopada 1983 r. Karta Praw Rodziny (dalej: Karta). Dokument, który powsta³ na ¿yczenie wyra¿one przez Synod Biskupów w 1980 r., nie stanowi wyk³adu teologii dogmatycznej czy moralnej na temat ma³¿eñstwa i rodziny. Nie jest to tak¿e kodeks postêpowania przeznaczony dla wybra-nych osób czy instytucji. Celem Karty jest przedstawienie podstawowych praw w³aœciwych rodzinie, wszystkim ludziom, rz¹dom i instytucjom zainte-resowanym misj¹ rodziny w œwiecie. Karta zawiera treœci moralnie wi¹¿¹ce katolików, jak równie¿ postulaty i zasady odnosz¹ce siê zarówno do prawo-dawstwa, jakie winno byæ stworzone, jak i do rozwoju polityki rodzinnej.

Postulaty wyra¿one w Karcie, takie jak np. wydatna pomoc z okazji urodze-nia dziecka, ochrona macierzyñstwa, pomoc dla rodzin z dzieæmi niepe³no-sprawnymi, udzia³ pañstwa w wydatkach szkolnych, zosta³y zrealizowane wobec rodzin zamieszkuj¹cych Pañstwo Watykañskie²¹.

Nauczanie papie¿y zawiera szereg wskazañ, dotycz¹cych polityki proro-dzinnej czy instytucjonalnej wspó³pracy w tej dziedzinie. Wspieraæ rodzinê i wartoœci rodzinne powinno nie tylko pañstwo na szczeblu rz¹dowym, ale równie¿ samorz¹dy wszystkich szczebli, koœcio³y i inne zwi¹zki wyznaniowe, organizacje pozarz¹dowe oraz osoby prywatne. Wa¿ny jest tak¿e aktywny udzia³ samych rodzin, a nie tylko ich bierne oczekiwanie. Celem polityki prorodzinnej powinno byæ tworzenie takich warunków, w których rodziny mog³yby powstawaæ, rozwijaæ siê i samodzielnie decydowaæ o swoim kszta³-cie. Wa¿ne jest, by myœlenie o rodzinie nie zaczyna³o siê dopiero wówczas, gdy dzieje siê z ni¹ coœ z³ego, gdy dochodzi do kryzysu czy wrêcz patologii.

18 AAS 73 (1981) 441-444.

19 AAS 80 (1988) 841-930.

20 F. Lempa, Kompetencje, uprawnienia i obowi¹zki w Koœciele Katolickim, Bia³ystok 2013, s. 111–112.

21 http://www.vatican.va/roman_curia/pontifical_councils/family/documents/rc_pc_fami-ly_doc_19831022_family-rights_it.html (dostêp: 25.07.2015 r.).

Rodzinê nale¿y otoczyæ trosk¹ na co dzieñ²². Wa¿n¹ rolê odgrywa tu pañ-stwo. Proklamowane przez Sobór Watykañski II w Konstytucji duszpaster-skiej o Koœciele w œwiecie wspó³czesnym „Gaudium et spes” (nr 76) zasady relacji miêdzy Koœcio³em i pañstwem maj¹ charakter powszechnych postula-tów. Wspó³dzia³anie oznacza wspólne dzia³anie instytucji od siebie niezale¿-nych, realizowane na zasadach partnerskich. Koniecznoœæ wspó³dzia³ania wynika z pomocniczej roli Koœcio³a i pañstwa wzglêdem tych samych ludzi, którzy jednoczeœnie s¹ cz³onkami obu tych spo³ecznoœci²³.

W Polsce konstytucyjne okreœlenie wzajemnych relacji organów i insty-tucji pañstwowych oraz koœcielnych dope³nia art. 11 Konkordatu polskiego z 28 lipca 1993 r., gdzie wpisana zosta³a zasada wspó³dzia³ania na rzecz dobra ma³¿eñstwa i rodziny²⁴. Troska o te dobra motywuje zarówno Koœció³, jak i pañstwo do szukania bardziej skutecznych sposobów postêpowania, wœród których znajduje siê podejmowanie wspó³pracy w dzia³alnoœci prowa-dz¹cej do osi¹gniêcia tych celów o charakterze uniwersalnym. Warunkiem wspó³pracy jest porozumienie zainteresowanych podmiotów odnoœnie do p³aszczyzny wspó³dzia³ania (najczêœciej dotyczy ona dzia³añ opiekuñczo-wy-chowawczych, charytatywnych i humanitarnych). Podejmuj¹c wspó³pracê za-równo pañstwo, jak i Koœció³ katolicki zachowuj¹ swoj¹ niezale¿noœæ, dzia³a-j¹c na zasadach partnerstwa. Ich zaanga¿owanie mo¿e polegaæ na wspól-nym, skoordynowanym d¹¿eniu do osi¹gniêcia tych samych celów, albo na wsparciu przez jeden podmiot uznanej dzia³alnoœci podejmowanej przez dru-gi²⁵. Dobro rodziny jest elementem dobra wspólnego, o którym mowa w art. 25 ust. 3 Konstytucji RP²⁶. Pierwsz¹ p³aszczyzn¹, w której powinna uwidacz-niaæ siê wspó³praca Koœcio³a i pañstwa powinna byæ ochrona ¿ycia ludzkiego oraz troska o prawid³owe wychowanie dzieci i m³odzie¿y. W interesie tych dwóch autonomicznych podmiotów znajduje siê troska o to, aby rodzina powstaj¹ca na fundamencie ma³¿eñstwa mog³a w jak najlepszy sposób wy-pe³niaæ powierzone jej funkcje.

22 R. Sztychmiler, Czy trzeba wspieraæ rodzinê?, ”Biuletyn” nr 2 (rok II), listopad 1999, s. 17–19; J. Krzywkowska, M. Krzywkowska, Atrakcyjne formy wspierania wartoœci rodzin-nych wspólnym zadaniem instytucji koœcielrodzin-nych i pañstwowych, [w:] Atrakcyjnoœæ: potrzeba czy zasada?, red. A. Bartoszewska, K. Przysucha, K. Bejmert, G. Dêbski, Warszawa 2013, s. 51–59; Z. Jankowski, Polityka prorodzinna, „Biuletyn” nr 1 (rok I), wrzesieñ 1999, s. 22.

23 B. Ulijasz, Prawne formy wspó³dzia³ania Pañstwa i Koœcio³a Katolickiego w zakresie pomocy spo³ecznej, [w:] Funkcje publiczne zwi¹zków wyznaniowych. Materia³y III Ogólno-polskiego Sympozjum Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny, 16–18 maja 2006), red.

A. Mezglewski, Lublin 2007, s. 161–189.

24 Dz.U. z 1998 r., Nr 51, poz. 318.

25 J. Krukowski, Podstawy wspó³dzia³ania Koœcio³a i pañstwa, „Koœció³ i Prawo” t. 8, Lublin 1992, s. 19–32; Ten¿e, Podstawy wspó³dzia³ania miêdzy Koœcio³em i pañstwem, [w:] Wspó³dzia³anie Koœcio³a i Pañstwa na rzecz ma³¿eñstwa i rodziny. Materia³y z ogólno-polskiej konferencji naukowej zorganizowanej przez Stowarzyszenie Kanonistów Polskich, Wydzia³ Nauk Prawnych TN KUL i Diecezjê £om¿yñsk¹, £om¿a 6–7 wrzeœnia 2004, red.

J. Krukowski, T. Œliwowski, £om¿a 2005, s. 13–32.

26 Dz.U. z 1997 r., Nr 78, poz. 483 ze zm.