Wolnoœæ tworzenia zwi¹zków zawodowych w systemie ochrony praw cz³owieka

Organizacji Narodów Zjednoczonych

S³owa kluczowe: wolnoœæ zrzeszania siê, zwi¹zki zawodowe, Organizacja Narodów Zjednoczo-nych, Powszechna Deklaracja Praw Cz³owieka, Miêdzynarodowe Pakty Praw Cz³owieka

Wprowadzenie

W XIX w. zaczê³a siê na dobre internacjonalizacja praw jednostki, st¹d zaobserwowaæ mo¿na rozwój instrumentów s³u¿¹cych ich ochronie w prawie miêdzynarodowym. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e w prawie miêdzynarodowym przez d³ugi czas nie wystêpowa³y normy wi¹¿¹ce poszczególne pañstwa w sferze ich stosunków z w³asnymi obywatelami. Zapewnia³o ono takie prawa jedynie obywatelom pañstw obcych, co mia³o na wzglêdzie przede wszystkim ochronê interesów pañstwa, a nie praw jednostki. Znamienne by³o w tym przypadku to, ¿e pañstwa gwarantowa³y z regu³y okreœlone prawa cudzoziemcom tylko na zasadzie wzajemnoœci¹. Prawa osobiste oraz prawa polityczne by³y po-cz¹tkowo uzasadniane na gruncie prawa natury i teorii umowy spo³ecznej.

W wieku XIX koncepcja ta zosta³a podwa¿ona przez szko³ê historyczno-prawn¹, poszukuj¹c¹ zakresu praw jednostki w osobliwoœciach rozwoju dzie-jowego spo³eczeñstw, a nie w niezmiennoœci natury ludzkiej. W II po³owie XIX w., czyli w okresie panowania pozytywizmu prawniczego, prawa jednost-ki traktowano jako publiczne prawa podmiotowe, czyli ich Ÿród³a upatrywa-no w wiêzach prawnych, które ³¹cz¹ obywatela z pañstwem².

Na prze³omie XIX i XX w. nast¹pi³o umiêdzynarodowienie ochrony praw jednostki, zw³aszcza w sytuacjach konfliktów zbrojnych, jak równie¿ w za-kresie szeroko pojêtych praw socjalnych (na przyk³ad konwencja o zaka-zie nocnej pracy zarobkowej kobiet z 1906 r., konwencje dotycz¹ce ochrony

1 A. Michalska, Prawa cz³owieka w systemie norm miêdzynarodowych, Warszawa–Po-znañ 1982, s. 18.

2 W. Skrzyd³o, Konstytucyjny katalog wolnoœci i praw jednostki, [w:] Konstytucyjne wolnoœci i prawa w Polsce, t. 1, Zasady ogólne, red. M. Chmaj, L. Leszczyñski, W. Skrzy-d³o, J. Z. Sobczak, A. Wróbel, Kraków 2002, s. 40.

dzieci i m³odocianych w stosunkach pracy podpisane w ramach Miêdzynaro-dowej Organizacji Pracy)³. Jednak¿e nie stworzono spójnego katalogu praw jednostki chronionych w prawie miêdzynarodowym, ani te¿ nie wykszta³ci³y siê ¿adne narzêdzia prawne s³u¿¹ce kompleksowej ochronie wolnoœci i praw jednostki.

Niewystarczaj¹cy i nieskuteczny system ochrony wolnoœci i praw jed-nostki uwidoczni³y okrucieñstwa II wojny œwiatowej, które uœwiadomi³y

spo-³ecznoœci miêdzynarodowej koniecznoœæ opracowania wspólnej oraz spójnej ochrony praw cz³owieka⁴. Jak podkreœla M. Chmaj, zbrodnie totalitaryzmu, ludobójstwo i eksterminacja ludzkoœci w czasie wojny bezpoœrednio przyczy-ni³y siê do powszechnego uznania koniecznoœci instytucjonalizacji praw cz³o-wieka w prawodawstwie miêdzynarodowym⁵. Celnie okreœli³ to M. Piecho-wiak, który wspomniane akty prawa miêdzynarodowego uzna³ za „wyraz doœwiadczeñ wspó³czesnego cz³owieka skonfrontowanego z okrucieñstwami i niesprawiedliwoœciami XX wieku, dokonywanymi niekiedy w majestacie prawa stanowionego; doœwiadczenia cz³owieka poszukuj¹cego przyczyn tych nieszczêœæ i poszukuj¹cego œrodków chroni¹cych przed ich powtórzeniem”⁶.

Pierwszym aktem opisuj¹cym w sposób kompleksowy prawa jednostki by³a, uchwalona w 1948 r. przez Organizacjê Narodów Zjednoczonych, Po-wszechna Deklaracja Praw Cz³owieka. By³a to rezolucja Zgromadzenia Ogól-nego, a nie umowa miêdzynarodowa, st¹d te¿ wspó³czesna doktryna traktuje j¹ jako zbiór ogólnych zasad prawa⁷. Zakres i sposób stosowania rezolucji pañstwa cz³onkowskie mog¹ okreœlaæ w sposób swobodny⁸. Jednak¿e Po-wszechna Deklaracja Praw Cz³owieka sta³a siê fundamentalnym elementem miêdzynarodowego prawa zwyczajowego i wi¹¿e wszystkie pañstwa, a nie tylko cz³onków Organizacji Narodów Zjednoczonych⁹.

Geneza normatywnej internacjonalizacji wolnoœci i praw cz³owieka przedstawia proces pozytywizacji praw cz³owieka, który poprzedzony by³, jak

3 Pod pojêciem praw socjalnych rozumiano prawa jednostki do okreœlonych œwiadczeñ publicznych. Celem ich by³o zapewnienie jednostce minimalnego poziomu egzystencji. Zob.

B. Zawadzka, Prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne, Warszawa 1996, s. 5.

4 Podejœcie to pojawi³o siê ju¿ w Karcie Atlantyckiej z 1941 r. oraz waszyngtoñskiej Deklaracji Narodów Zjednoczonych z 1942 r., która stwierdza³a miêdzy innymi, ¿e „zupe³ne zwyciêstwo nad wrogami jest nieodzowne dla obrony ¿ycia, wolnoœci, niepodleg³oœci i swo-body religijnej oraz dla zachowania praw cz³owieka i sprawiedliwoœci”. Cytat za: Encyklo-pedia prawa miêdzynarodowego i stosunków miêdzynarodowych, Warszawa 1976, s. 56.

5 M. Chmaj, Pojêcie i geneza wolnoœci i praw cz³owieka, [w:] Konstytucyjne wolnoœci i prawa..., s. 18.

6 M. Piechowiak, Pojêcie praw cz³owieka, [w:] Podstawowe prawa jednostki i ich s¹do-wa ochrona, red. L. Wiœniewski, Warszas¹do-wa 1997, s. 9.

7 Niektórzy prawnicy stoj¹ na stanowisku, i¿ sta³a siê prawem zwyczajowym, sk¹d wnioskuj¹ jej powszechne obowi¹zywanie. Stanowi wiêc cel, do którego ka¿dy kraj cz³on-kowski powinien d¹¿yæ. Dyrektywa ta zosta³a sprecyzowana w Miêdzynarodowych Pak-tach Praw Cz³owieka.

8 Z. Ho³da, Ochrona praw cz³owieka, Lublin 1996, s. 20.

9 L. Sohn, The New International Law; Protection of Rights of IndividualRather than States, „American University Law Review” 1982, nr 1, s. 17.

to wskazuje T. Jasudowicz, ich idealizacj¹ i konceptualizacj¹¹⁰. Istot¹ proce-su pozytywizacji by³o „przeniesienie na grunt prawa pozytywnego, a wiêc obowi¹zuj¹cego w danym miejscu i czasie, owych wczeœniej zracjonalizowa-nych praw cz³owieka, nadanie im kszta³tu norm prawzracjonalizowa-nych, zagwarantowa-nie ich prawnej ochrony”¹¹. Dokona³o siê to zarówno na poziomie prawa krajowego¹², jak i prawa miêdzynarodowego, co doprowadzi³o do umiêdzyna-rodowienia wolnoœci i praw cz³owieka. Swoista konstytucjonalizacja trakta-tów miêdzynarodowych chroni¹cych wolnoœci i prawa cz³owieka, która by³a integralnym sk³adnikiem procesu pozytywizacji, skutkowa³a, jak pisze C. Mik, dalszym umacnianiem ich szczególnej natury normatywnej i zapew-nieniem „pierwszeñstwa w stosunku do innych zobowi¹zañ miêdzynarodo-wych zaci¹gniêtych przez pañstwo – strony czy te¿ sam¹ organizacjê miêdzy-narodow¹”¹³.

Zdaniem E. H. Morawskiej¹⁴, w uniwersalnym systemie ochrony praw cz³owieka traktatem konstytucyjnym, w sensie formalnym, jest Karta Naro-dów Zjednoczonych¹⁵, zaœ w sensie materialnym Powszechna Deklaracja Praw Cz³owieka¹⁶, w systemie europejskim odpowiednio Statut Rady Euro-py¹⁷ oraz Europejska Konwencja o Ochronie Praw Cz³owieka i Podstawo-wych Wolnoœci¹⁸, która zdaniem M. A. Nowickiego jest „prawdziw¹ konstytu-cyjn¹ kart¹ podstawowych, cywilnych i politycznych praw i wolnoœci dla krajów skupionych w Radzie Europy”¹⁹.

10 T. Jasudowicz, Zagadnienia wstêpne, [w:] Prawa cz³owieka i ich ochrona, red.

B. Gronowska, T. Jasudowicz, M. Balcerzak, M. Lubiszewski, R. Mizerski, Toruñ 2005, s. 22.

11 Ibidem, s. 24.

12 Na poziomie prawodawstwa krajowego powoduje to partycypacjê praw cz³owieka w zasadzie prymatu konstytucji w systemie Ÿróde³ prawa, która implikuje normatywn¹ funkcjê konstytucji. Zob. M. Wyrzykowski, Zasada demokratycznego pañstwa prawnego, [w:] Zasady podstawowe polskiej konstytucji, red. W. Sokolewicz, Warszawa 1998, s. 70–71;

A. Kubiak, Pañstwo prawne – idea, postulaty, dylematy, „Pañstwo i Prawo” 1991, nr 7, s. 25; K. Dzia³ocha, Pañstwo prawne w warunkach zmian zasadniczych systemu prawa Rzeczpospolitej Polskiej, „Pañstwo i Prawo” 1992, nr 1, s. 1; W. Sokolewicz, Rzeczpospolita Polska – demokratyczne pañstwo prawne (Uwagi na tle ustawy z 29 grudnia 1989 r.

o zmianie Konstytucji), „Studia Konstytucyjne” 1990, t. 8, s. 39; J. Zakrzewska, Nowa Konstytucja Rzeczypospolitej, „Pañstwo i Prawo” 1990, nr 4, s. 10.

13 C. Mik, Ochrona praw cz³owieka w œwietle Ÿróde³ wspó³czesnego prawa miêdzynaro-dowego (wspó³czesne tendencje orzecznicze), [w:] Prawa cz³owieka w XXI w. – wyzwania dla ochrony prawnej. Ogólnopolska Konferencja Prawnicza, Radziejowice, 21–22 czerwca 2004 r., red. C. Mik, Toruñ 2005, s. 16.

14 E. H. Morawska, Prawa konstytucyjne cz³owieka i obywatela w Rzeczypospolitej Pol-skiej a prawa podstawowe Unii EuropejPol-skiej. Analiza porównawcza, „Przegl¹d Sejmowy”

2009, nr 1, s. 34. Tekst deklaracji znajduje siê [w:] Prawo konstytucyjne. ród³a, orzecznic-two, literatura, red. A. Preisner, Wroc³aw 2001, s. 73–76.

15 Dz. U. z 1947 r., Nr 23, poz. 90.

16 Zob. Prawa cz³owieka. Dokumenty miêdzynarodowe, przek³ad i opracowanie B. Gro-nowska, T. Jasudowicz, C. Mik, „Biblioteka Jurysty”, Toruñ 1993, s. 16–24.

17 Dz. U. z 1994 r., Nr 118, poz. 565.

18 Dz. U. z 1993 r,. Nr 61, poz. 284.

19 M.A. Nowicki, Wokó³ Konwencji Europejskiej. Krótki komentarz do Europejskiej Kon-wencji Praw Cz³owieka, Kraków 2002, s. 17.

Wolnoœæ zrzeszania siê w zwi¹zki zawodowe oraz inne wolnoœci zwi¹zko-we s¹ mocno utrwalone w prawodawstwie miêdzynarodowym, zarówno w aktach prawnych o charakterze uniwersalnym, jak i regionalnym. Ju¿

artyku³em 427 traktatu wersalskiego ustanowiono explicite prawo zrzesza-nia siê pracowników. W odniesieniu do zwi¹zków zawodowych zyska³o ono nastêpnie potwierdzenia w art. 23 pkt 4 Powszechnej Deklaracji Praw Cz³o-wieka²⁰, gdzie przyjêto, i¿ ka¿dy ma prawo tworzenia i przystêpowania do zwi¹zków zawodowych dla ochrony swych interesów. By³ to pierwszy przepis w umowach miêdzynarodowych, nadaj¹cy expressis verbis pracownikom pra-wo zrzeszania siê. Ta nader ogólna dyrektywa zosta³a nastêpnie sprecyzowa-na w Miêdzysprecyzowa-narodowych Paktach Praw Cz³owieka uchwalonych 16 grudnia 1966 r.