Wykorzystanie socjologii historycznej do badań nad stosunkami mię-dzynarodowymi proponowali Stanley Hoff mann w latach pięćdziesiątych i Martin Wight w następnej dekadzie, jednak publikacje z zakresu socjolo-gii historycznej dotyczące zagadnień międzynarodowych zaczęły się poja-wiać dopiero na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Ambi-cję uporządkowania wielorakich powiązań między socjologią historyczną a internacjologią można dostrzec w artykule wprowadzającym Johna M. Hobsona do zbioru tekstów z 2002 roku pt. Historical Sociology of
Inter-national Relations (Socjologia historyczna stosunków międzynarodowych
– R. W.)65. Książka miała dwojaki cel: z jednej strony stanowiła manifest so-cjologii historycznej, mający ją przybliżyć badaczom stosunków międzyna-rodowych i wskazać jej zastosowania w ich obszarze badawczym, z drugiej – manifest stosunków międzynarodowych, mający unaocznić użyteczność niektórych odmian teorii stosunków międzynarodowych dla wzmocnienia badań w obrębie socjologii historycznej.
Hobson wskazał na siedem podstawowych ujęć stosunków międzyna-rodowych w ramach socjologii historycznej; dwa najważniejsze to podejście neoweberowskie i konstruktywistyczne. Neoweberowska socjologia histo-ryczna w pierwszej fali przyjęła neorealistyczny i redukcjonistyczny ogląd teorii państwa i stosunków międzynarodowych (Th eda Skocpol, Randall Collins, Charles Tilly), w drugiej fali natomiast zaakceptowała perspekty-wę opartą na Giddensowskim podejściu agency-structure (zakładającym, że struktury międzynarodowe i wewnętrzne są współtworzone i fundamen-talnie osadzone w relacjach społecznych). Konstruktywistyczna socjologia historyczna podkreśla natomiast pierwszeństwo czynników ideacyjnych, zakotwiczenie interesów podmiotów sprawczych w procesach konstrukcji tożsamości zachodzących w trakcie interakcji społecznej oraz rolę proce-sów komunikacyjnych. Pozostałe podejścia to: krytyczne materialistyczne, krytyczne, postmodernistyczne, strukturalno-realistyczne, socjologia hi-storyczna systemów międzynarodowych.
65 J. M. Hobson, What’s at Stake in ‘Bringing Historical Sociology Back into Internation-al Relations’? Transcending ‘Chronofetishism’ and ‘Tempocentrism’ in InternationInternation-al Relations, [w:] Historical Sociology of International Relations, red. S. Hobden, J. M. Hobson, Cambridge 2000, s. 3–41.
Według autorów książki naukę o stosunkach międzynarodowych ce-chuje „obsesyjne dążenie do naukowej pewności”, „celebrowanie pozyty-wizmu” oraz „poszukiwanie w polityce międzynarodowej ogólnych praw”. Tymczasem socjologia historyczna uwypukla ciągłe rekonstruowanie te-raźniejszości za pośrednictwem procesów zakotwiczonych historycznie oraz pozwala lepiej ukazywać różnice między niegdysiejszymi a obecnymi systemami i instytucjami międzynarodowymi. Oferuje ona nauce o stosun-kach międzynarodowych wyzwolenie z pułapki problematyzowania „po-dobnych elementów” (państw) działających w warunkach anarchii, gdyż ukazuje funkcjonalne zróżnicowanie państw. Socjologia historyczna po-kazuje również, że wyodrębnianie obszaru polityki międzynarodowej jest bezzasadne, gdyż – jak twierdzi Michael Mann – społeczeństwa i społecz-ności międzynarodowe są konstytuowane przez rozliczne zachodzące na siebie i przecinające się społeczno-przestrzenne sieci władzy.
Z tezą, że socjologia historyczna może się stać ratunkiem dla pogrą-żającej się w miałkich sporach teoretycznych i metodologicznych nauce o stosunkach międzynarodowych, zgadza się autor innego tekstu ze wspo-mnianego zbioru. Stephen Hobden w artykule Historical Sociology: Back
to the Future of International Relations (Socjologia historyczna: powrót do
przyszłości stosunków międzynarodowych – R. W.) podkreśla, że dla in-ternacjologii myślenie historyczne i socjologiczne nie jest niczym nowym, jednak chcąc otworzyć przed nią nowe horyzonty, trzeba się zastanowić, co wchodzi w skład badań nad stosunkami międzynarodowymi, czym jest socjologia historyczna, jak te dwie dziedziny wpływają na siebie nawza-jem oraz jakie elementy powinien zawierać program badawczy globalnej socjologii historycznej66. Należy zacząć od zerwania z klasycznym zalece-niem Hansa Morgenthaua, by traktować stosunki międzynarodowe jako odrębną dziedzinę rzeczywistości i odrębną dyscyplinę naukową, i zająć się promowaniem ich interdyscyplinarnego charakteru, uznając, że podział na sferę zewnętrzną (politykę międzynarodową) i wewnętrzną (badania nad społeczeństwem) jest problematyczny. „Wydziały stosunków międzynaro-dowych to oczywiste lokum dla tych, którzy uważają, że nie sposób zrozu-mieć świata społecznego bez zrozumienia procesów globalnych. Ci, którzy dążą do zrozumienia dynamiki globalnej zmiany społecznej, nierówności
66 S. Hobden, Historical Sociology: Back to the Future of International Relations, [w:] Historical Sociology, s. 42–62.
między różnymi częściami świata, społecznej niesprawiedliwości i możli-wości progresywnej zmiany społecznej często odkrywali, że niezbędna jest perspektywa globalna”67.
Argumentom tym wtóruje George Lawson w artykule zatytułowanym
Th e Promise of Historical Sociology in International Relations (Obietnica
socjologii dla stosunków międzynarodowych – R. W.) z 2006 roku68. Jego zdaniem socjologia historyczna oferuje nauce o stosunkach międzynaro-dowych korzyści czworakiego rodzaju. Po pierwsze, pozwala na bardziej złożone ujmowanie przyczynowości i rozwoju. Odrzuca kategorie uniwer-salne i ponadczasowe na rzecz ujęć wielowątkowych, uwzględniających rolę przypadku i niezamierzonych rezultatów w obrębie szerokich ograniczeń strukturalnych. Uwalnia więc od wymogów klasycznej koncepcji racjonal-ności opierającej się na funkcjach systemu, oczekiwanej użyteczracjonal-ności oraz zdolnościach materialnych. Po drugie, socjologia historyczna podkreśla znaczenie czasu i miejsca, wskazując, że procesy zmiany są zakotwiczone w historycznych trajektoriach. Po trzecie, umożliwia demaskowanie przyj-mowanych na ślepo założeń kluczowych koncepcji i mitów dotyczących genezy nauki o stosunkach międzynarodowych. Ogólnikowe abstrakcje zastępuje koncepcjami społecznej historii światowego rozwoju, korzeni współczesnego systemu międzynarodowego, wschodnich korzeni zachod-niej cywilizacji. Po czwarte, socjologia historyczna wprowadza do nauki o stosunkach międzynarodowych odmienne rozumienie pojęcia instytucji, odrzucające wąskie ujęcie racjonalizmu, ograniczoną koncepcję struktury społecznej, lepiej natomiast uwypuklające dynamikę procesu.
Lawson podkreślił, że niektórzy neoklasyczni realiści, liberałowie, kon-struktywiści i teoretycy Szkoły Angielskiej w badaniach nad tworzeniem i rozwojem powojennych układów, sojuszy, imperiów, norm globalnych oraz systemów międzynarodowych stosują wybrane cechy rozumowania charakterystyczne dla socjologii historycznej. „Socjologia historyczna chce przyczynić się do renesansu badań nad stosunkami międzynarodowymi, proponując badania świadome empirycznie, rygorystyczne pod względem teoretycznym i skrupulatne pod względem metodologicznym, dzięki
cze-67 Ibidem, s. 57.
68 G. Lawson, Th e Promise of Historical Sociology in International Relations, „Interna-tional Studies Review”, 2006, nr 8, s. 397–423.
mu owa nauka będzie mogła wrócić do normalności”69. Innymi słowy, so-cjologia historyczna składa nauce o stosunkach międzynarodowych bogatą ofertę, z której ta ostatnia powinna czym prędzej skorzystać, jeśli chce się wyrwać z teoretycznego marazmu.