Dość powszechnie przyjmuje się za Krasnerem, że na strukturę reżimów międzynarodowych składają się cztery elementy: zasady, normy, reguły, procedury decyzyjne57. Zasady charaktery zuje duży poziom ogólności: określają zjawiska i wartości, do których państwa mają dążyć, służą inter-pretacji rzeczywistości, zawierają cele działania oraz opisują, jak powinna wyglądać rzeczywistość w wyniku funkcjono wania reżimu. Normy są pod-stawowym elementem reżimów: wytyczają ogólne kierunki postępowania stron reżimu, a więc pewne standardy zachowań, ujęte w kategoriach praw i obowiązków; nie muszą być prawnie wiążące, chociaż są zwykle powią-zane z konkretnymi wielostronnymi umowami. Reguły są ściśle powiąza-ne z normami, jednak bardziej szczegółowo określają prawa i obowiązki państw członkowskich: konkretyzo wane w różnego rodzaju przepisach
57 K. D. Wolf, M. Zürn, op.cit., s. 204; H. Müller, op.cit., s. 39–40; R. O. Keohane, Aft er Hegemony, s. 58–59.
i zakazach, tworzą ściśle sformalizowany obszar reżimu, a od ich precy-zji może zależeć jego efektywność. Wreszcie procedury decyzyjne ustalają sposoby postępowania w ramach reżimu: zazwyczaj stanowią je technicz-ne procedury podejmo wania decyzji, dotyczących na przykład możliwości zmiany reżimu, przyjmowania nowych członków, obiegu informacji.
W każdym z traktowanych tu jako przykładowe międzynarodowych reżimach „ekologicznych” i „wojskowych” zasady, normy, reguły i proce-dury decyzyjne są znacząco zróżnicowane. Należy podkreślić, że zwłaszcza reguły reżimów – w mniejszym zaś stopniu zasady, normy i procedury de-cyzyjne – mogą być konstrukcjami dynamicznymi, podlegającymi ewolu-cji. Jest to szczególnie widoczne w przypadku reżimów „ekologicznych”; można nawet powiedzieć, że stanowi o ich specyfi ce. Podstawy normatyw-ne wielu tych reżimów tworzą ramowe konwencje dotyczące współpracy w zakresie wybranego problemu ekologicznego, nazywane metaforycznie konwencjami „bez zębów”, a więc nienakładającymi na państwa-strony zo-bowiązań, które są często precyzowane w negocjowanych w późniejszym terminie protokołach do konwencji ramowych. Rozwiązania takie nie są stosowane w reżimach wojskowych.
U podstaw międzynarodowego reżimu ochrony powietrza w Europie leży prawnomiędzynarodowa regulacja w postaci Konwencji w sprawie transgranicznych zanieczyszczeń powietrza na dalekie odległości. Została ona wyłożona do podpisania 13 listopada 1979 r. i weszła w życie w 1983 r. Do początku września 2011 r. przystąpiło do niej pięćdziesiąt jeden państw należących do Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ, Stany Zjedno-czone i Kanada oraz Unia Europejska. Konwencja została poprzedzona kilkuletnimi badaniami, które dostarczyły naukowych dowodów potwier-dzających transgraniczny charakter zanieczyszczeń powietrza i ich różno-rodnych skutków, np. w postaci kwaśnych deszczów. Swoistej politycznej legitymizacji transgranicznych zanieczyszczeń powietrza jako ważnego problemu międzynarodowego, którego rozwiązanie wymaga zinstytucjo-nalizowanej i skoordynowanej współpracy państw, dokonała zorganizowa-na pod patrozorganizowa-natem ONZ w 1972 r. w Sztokholmie konferencja zorganizowa-na temat środowiska człowieka. Stymulowała ona jednocześnie rozwój badań na-ukowych i działania na rzecz ochrony środowiska prowadzone kanałami dyplomatycznymi. W latach 1972–1977 zrealizowano, między innymi pod auspicjami OECD, kilka programów badawczych, które potwierdziły
hi-potezę, że zanieczyszczenia powietrza mogą przemieszczać się nawet kilka tysięcy kilometrów, zanim opadną, powodując różnorodne szkody.
Negocjacje nad utworzeniem analizowanego międzynarodowego reżi-mu ekologicznego podjęto w 1977 r. U podstaw stanowisk poszczególnych państw legły złożone uwarunkowania, przede wszystkim: dotkliwość szkód ekologicznych; wewnętrzne interesy gospodarcze i rola lobby przemysłowe-go; wewnętrzna presja polityczna – zwłaszcza ze strony organizacji pozarzą-dowych – na podjęcie działań; koszty redukcji zanieczyszczeń i możliwości gospodarcze. Zasadnicze znaczenie miał bilans „eksportu” i „importu” za-nieczyszczeń powietrza oraz koszty ich redukcji w po wiązaniu z sytuacją ekonomiczną poszczególnych państw. W latach siedemdziesiątych i w po-czątkach osiemdziesiątych w Europie głęboko przeciwstawne były interesy państw skandynaw skich, będących netto „importerami” zanieczyszczeń, oraz kilku silnych gospodarczo państw zachodnioeuropej skich (Francji, RFN, Wielkiej Brytanii) i kilku państw wschodnioeuro pejskich (Czecho-słowacji, NRD, Polski, Rumunii), będących ich „eksporterami”. Państwa będące „ofi arą” za nieczyszczeń domagały się uregulowania tego problemu, państwa „spra wcy” zaś nie były tym zbytnio zainteresowane ze względów fi nansowych i w praktyce przenosiły koszty oczyszczania powietrza na państwa poszkodowane, które żądały od „sprawców” zmiany postępowa-nia. Przedmiotem konfl iktu stało się zredukowanie zanieczyszczeń powie-trza, a dokładniej bardziej sprawiedliwe rozłożenie kosztów tego procesu. Dążenie to stanowiło podstawową przesłankę budowy międzynarodowego reżimu ochrony powietrza w Europie. Jego efektem była konwencja, któ-ra tworzyła pierwsze w historii ludzkości pktó-rawne i instytucjonalne któ-ramy wielostronnej współpracy w zakresie ograniczania transgranicznych zanie-czyszczeń powietrza w Europie i w Ameryce Północnej. Cena osiągniętego kompromisu była jednak wysoka. Wynegocjowana konwencja była „do-kumentem bez zębów”, gdyż nie nakładała na państwa-strony ograniczeń emisji zanieczyszczeń, nie wymagała ich redukcji. Mówiła jedynie o kon-sultacjach i wymianie między państwami informacji na temat stosowanych technologii ochrony powietrza, rozwoju badań naukowych w tym zakresie, wspieraniu ogólnoeuropejskiego systemu monitoringu zanieczyszczeń. Mimo tych słabości zaletą konwencji był jej ramowy charakter. Umożliwił on „przyprawianie konwencji zębów” w postaci protokołów nakładających na państwa-strony konkretne zobowiązania. Do połowy 2004 r.
wynego-cjowano osiem takich protokołów, łącznie tworzących reguły międzynaro-dowego reżimu ochrony powietrza w Europie.
U podstaw całego reżimu, wszystkich składających się nań regulacji, leży dwudziesta pierwsza zasada Deklaracji zasad przyjętej w czasie kon-ferencji sztokholmskiej w 1972 r. Mówi ona o suwerennym prawie państw do eksploatacji własnych zasobów naturalnych, ale bez szkód dla innych państw. Ponadto zarówno Konwencja z 1979 r., jak i powiązane z nią pro-tokoły odwołują się do zasady ochrony człowieka i jego śro dowiska przed zanieczyszczeniem powietrza oraz do zasady dążenia do ograniczania, stopniowego zmniejszania oraz zapobiegania zanieczysz czeniu powietrza, włączając w to zanieczyszczenia transgraniczne (art. 2). „Protokół siarkowy” z 1994 r. dodatkowo odwołuje się do zasady ostrożności, a więc podejmo-wania działań ochronnych nawet w sytuacji braku jed noznacznych dowo-dów naukowych. Respektowana jest również zasada stosowania przez pań-stwa-strony najlepszych dostępnych i możliwych z ekonomicznego punktu widzenia technologii ochrony powietrza.
Normy nie są najlepiej rozwiniętym elementem reżimu, chociaż stop-niowo – w kolejnych protokołach – następuje ich pozytywna ewolucja. Konwencja z 1979 r. nakłada na strony obowiązek wymiany informacji oraz dokonywania przeglądu polityki, dzia łalności naukowej i środków tech-nicznych mających na celu zwalczanie emisji za nieczyszczeń (art. 4). Zo-bowiązuje też państwa-strony do współpracy w prowadzeniu badań nauko-wych nad technologią zmniejszania zanieczyszczeń powietrza, aparaturą kontrolno-pomiarową i wpływem zanieczyszczeń na zdrowie ludzi i śrowisko (art. 7). Obowiązkiem państw jest ponadto wymiana informacji do-tyczących emisji zanieczyszczeń, działań, które mogą prowadzić do zmian w trans granicznych zanieczyszczeniach powietrza, stosowania technolo-gii zmniejszających za nieczyszczenia oraz procesów meteorolo gicznych i fi zykochemicz nych zachodzących podczas przenoszenia zanieczyszczeń (art. 8). Zarówno „Protokół siarkowy” z 1994 r., jak i Konwencja z 1979 r. w celu wykonania przyjętych regulacji nakładają na państwa obowiązek przygotowania własnych narodowych strategii i programów działań; do-datkowo protokół zobowiązuje strony do ułatwiania wymiany technologii, włącznie z oszczędzaniem energii i jej odnawialnych źródeł (art. 3).
Najbardziej dynamicznie rozwijającym się elementem reżimu są re-guły, które, chociaż powiązane z normami, bardziej szczegółowo opisują
prawa i obowiązki państw. Tak rozumiane reguły jeszcze nie występowa ły w Konwencji z 1979 r. Zostały rozwinięte w wynegocjowanych później pro-tokołach, będąc elementem „przyprawiania konwencji zębów”. W latach 1984–1999 zawarto osiem protokołów58:
Protokół w sprawie fi nansowania programu monitoringu i oceny –
transgranicznych zanieczyszczeń powietrza w Europie (EMEP), podpisany w 1984 r. Program ten jest istotnym elementem weryfi ka-cji przyjętych regulaka-cji i będzie szerzej omawiany przy analizie me-chanizmów kontroli reżimu.
Protokół w sprawie trzydziestoprocentowej redukcji emisji związ-–
ków siarki do atmosfery, podpisany w Helsinkach w 1985 r. Wszedł w życie w 1987 r., Do września 2011 r. przystąpiły do niego dwadzie-ścia cztery państwa i Unia Europejska. Nałożył na państwa-strony obowiązek redukcji emisji dwutlenku siarki o 30% do końca 1993 r., przyjmując za podstawę obliczania wielkość emisji w 1980 roku. Protokół w sprawie redukcji emisji tlenków azotu, podpisany –
w 1988 r. w Sofi i. Wszedł w życie w 1991 r. Do września 2011 r. przy-stąpiły do niego trzydzieści trzy państwa i Unia Europejska. Nałożył na państwa-strony obowiązek podjęcia działań na rzecz osiągnięcia na koniec 1994 r. stabilizacji emisji tlenków azotu na poziomie emisji z 1987 r.
Protokół w sprawie kontroli emisji lotnych związków organicznych, –
podpisany w Genewie w 1991 r. Wszedł w życie we wrześniu 1997 r. Do września 2011 r. przystąpiły do niego dwadzieścia cztery strony. Jest specyfi czny w tym sensie, że przedstawia państwom-stronom do wyboru trzy sposoby redukcji lotnych związków organicznych: po pierwsze – trzydziestoprocentowe zmniejszenie emisji tych związ-ków do 1999 r., przyjmując za podstawę obliczeń wielkość emisji w latach 1984–1990; po drugie – taką samą redukcję, ale w odnie-sieniu do ozonu troposferycznego (TOMA) i przy założeniu, że w 1999 r. wielkość emisji poszczególnych państw nie przekroczy poziomu z 1988 r.; po trzecie – państwa, w których wielkość emisji w 1988 r. nie przekroczyła określonego poziomu, mogą zdecydować się na stabilizację emisji na tym poziomie do 1999 roku.
Protokół w sprawie dalszej redukcji związków siarki, podpisany –
w Oslo w 1994 r. Wszedł w życie 5 sierpnia 1998 r. Do września 2011 r. przystąpiło do niego dwadzieścia osiem państw i Unia Europejska. Dokument wymienia konkretne zróżnicowane dla poszczególnych państw – wielkości redukcji emisji związków siarki do atmosfery eta-powo: do roku 2000, 2005 i 2010, przyjmując za podstawę obliczeń wielkość emisji w 1980 r. Wielkość redukcji do 2000 r. wyniosła dla Polski 37%, dla Austrii 80%, dla Niemiec 83%, dla Chorwacji 11%, dla Grecji 0%; do 2005 r. odpowiednio: 47%, 0%, 87%, 17%, 3%; do 2010 r. odpowiednio: 66%, 0%, 0%, 22%, 4%.
Protokół w sprawie metali ciężkich, przyjęty w Aarhus w 1998 r. Do –
września 2011 r. podpisało go trzydzieści pięć państw i Unia Euro-pejska, ratyfi kowało zaś trzydzieści państw i UE. Wszedł w życie 29 grudnia 2003 r. Protokół nakłada na strony obowiązek redukcji emisji metali ciężkich, zwłaszcza kadmu, ołowiu i rtęci, do poziomu z roku 1990 lub innego w okresie 1985–1995. Zobowiązuje też do zakazu stosowania benzyny ołowiowej.
Protokół w sprawie trwałych związków organicznych, przyjęty –
w Aarhus w 1998 r. Został podpisany przez trzydzieści pięć stron, w tym Unię Europejską, i wszedł w życie 23 października 2003 r. Do września 2011 r. ratyfi kowało go dwadzieścia dziewięć państw i Unia Europejska. Protokół koncentruje się na liście szesnastu sub-stancji zaliczonych do trwałych związków organicznych. Celem re-gulacji jest zaprzestanie emisji tych związków, przy czym produkcja i stosowanie niektórych substancji zostały zakazane natychmiast po wejściu protokołu w życie; eliminacja innych, np. DDT, jest przewi-dywana w późniejszym terminie.
Protokół w sprawie przeciwdziałania zakwaszeniu, eutrofi kacji –
i przygruntowemu ozonowi, wyłożony do podpisania w Göteborgu w 1999 r. Wszedł w życie 17 maja 2005 r. Podpisało go do września 2011 r. trzydzieści państw i Unia Europejska, ratyfi kowało dwadzie-ścia pięć państw i UE. Do jego najistotniejszych postanowień należy określenie limitów emisji czterech związków zanieczyszczających powietrze: siarki, tlenków azotu, lotnych związków organicznych i amoniaku do 2010 r. Limity te ustalono na podstawie naukowej oceny skutków zanieczyszczeń i dostępnych sposobów
przeciwdzia-łania im, z uwzględnieniem gospodarczych możliwości stron, czyli indywidualnie dla poszczególnych państw. Przyjęto generalną zasa-dę, że państw, w których cztery wymienione związki powodują do-tkliwe konsekwencje dla środowiska i zdrowia ludzi, a ograniczenie emisji wiąże się ze względnie niskimi kosztami, obniżą poziom przy-znanych limitów. Ustalono też, że pełna realizacja postanowień pro-tokołu ma prowadzić do zmniejszenia emisji związków siarki o co najmniej 63%, tlenków azotu o 41%, lotnych związków organicznych o 63% i amoniaku o 17% w porównaniu z wielkością emisji w 1990 r. Określono ponadto ścisłe limity zanieczyszczeń dla poszczególnych ich źródeł w postaci spalarni, elektrowni, samochodów osobowych, ciężarówek itd., z wymogiem stosowania najlepszych z dostępnych technologii.
Procedury, wśród których szczególna rola przypada mechanizmom weryfi kacji wspólnie ustalonych norm, a zwłaszcza reguł, należą do do-brze rozbudowanych elementów reżimu. Składają się na nie: stałe struk-tury, służące administrowaniu procesem wykony wania postanowień konwencji i protokołów; struktury monitoringu zanieczyszczeń i kontro-li wykonania przyjętych regulacji; inne procedury, dotyczące rozstrzyga-nia sporów, zgłaszarozstrzyga-nia poprawek itp., które w swej treści nie odbiegają znacząco od stosowanych w innych międzynarodowych reżimach eko-logicznych.
U podstaw reżimu CFE leżą regulacje prawnomiędzynarodowe w po-staci Traktatu o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie (CFE). Zo-stał on podpisany 19 listopada 1990 r. i wszedł w życie 17 lipca 1992 r.59
Przyjęcie traktatu zostało poprzedzone negocjacjami prowadzonymi w la-tach 1989–1990 z udziałem ówczesnych państw członkowskich NATO i byłego Układu Warszawskiego. Państwa te w liczbie trzydziestu, wraz z powstałymi po rozpadzie ZSRR, stały się stronami traktatu, przy czym 14 lipca 2007 r. Rosja notyfi kowała zawieszenie wykonywania jego posta-nowień (w czasie szczytu OBWE w Istambule w listopadzie 1999 r. przyjęto tzw. zaadaptowany traktat o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie, nie wszedł on jednak w życie).
59 Zob. H. Ognik, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, [w:] Europej-skie struktury współpracy, red. S. Parzymies, Warszawa 1995, s. 79.
Istotny wpływ na przedtraktatowe negocjacje miał klimat polityczny końca zimnej wojny i ówczesnych radykalnych zmian na świecie60. O jego znaczeniu dla osiągniętego porozumienia niech świadczą prowadzone w Wiedniu od 1973 r. rokowania w sprawie wzajemnej redukcji sił zbroj-nych i zbrojeń w Europie Środkowej, które nie przyniosły żadzbroj-nych ustaleń – strony nie były w stanie zgodzić się nawet co do liczby uzbrojenia na obszarze redukcji61.
Na strukturę reżimu składają się zespoły zasad, norm, reguł oraz pro-cedur weryfi kacji i propro-cedur decyzyjnych. Do zasad traktatu CFE należą: zasada powstrzymywania się we wzajemnych stosunkach od groźby użycia siły lub użycia siły przeciwko integralności terytorialnej i niepodległości jakiegokolwiek państwa; zasada ustanowienia bezpiecznej i stabilnej rów-nowagi konwencjonalnych sił zbrojnych i eliminowania nierówrów-nowagi w tym zakresie; zasada zapobiegania konfl iktom zbrojnym; zasada elimi-nowania zdolności do niespodziewanego ataku i działań ofensywnych na dużą skalę w Europie; zasada kooperacyjnych zachowań w dziedzinie bez-pieczeństwa62. Jak widać, reżim CFE generalnie odwołuje się do powszech-nie akceptowanych zasad stosunków międzynarodowych, wynikających chociażby z Karty Narodów Zjednoczonych oraz Aktu Końcowego KBWE w Helsinkach. Odmienny, bardziej partykularny charakter ma z punktu widzenia celu reżimu CFE zasada czwarta; zasada piąta zaś odzwierciedla nowe, kooperacyjne myślenie na temat bezpieczeństwa w pozimnowojen-nej Europie.
Główna norma reżimu CFE jest zawarta w art. IV ust. 1. Zgodnie z nią państwa-strony traktatu CFE są zobowiązane do ograniczenia, a jeśli to konieczne – do zredukowania kategorii uzbrojenia, określonych w art. I ust. 1, obejmującego czołgi, bojowe wozy opancerzone, artylerię, samolo-ty bojowe i śmigłowce uderzeniowe, czyli sprzętu wojskowego służącego przede wszystkim do działań ofensywnych. Zawarty w normach reżimu nakaz zniszczenia tego sprzętu do uzgodnionych pułapów był jednocześnie wyrazem dążenia do ograniczenia, na ile pozwalały na to uwarunkowania,
60 Z. Lachowski, Th e Adapted CFE Treaty and the Admission of the Baltic States to NATO, http://www.ciaonet.org/wps/laz01/index.html.
61 Zob. S. Dąbrowa, Wiedeńskie rokowania rozbrojeniowe, [w:] Détente a rozbrojenie, red. W. Multan, Warszawa 1980, s. 123 i n.
możliwości przeprowadzenia niespodziewanego ataku jednego państwa europejskiego na inne.
Limity redukcji każdej z tych pięciu kategorii uzbrojenia były określo-ne dla państw NATO i państw byłego Układu Warszawskiego w jednako-wej wielkości, aby po jednako-wejściu traktatu w życie ich zasoby nie przekraczały: 20 tys. czołgów, 30 tys. wozów opancerzonych, 20 tys. środków artyleryj-skich, 6,8 tys. samolotów, 2 tys. śmigłowców uderzeniowych. Uzgodnienia te nawiązywały do tzw. grupowej struktury limitów. Tym samym w posta-nowieniach traktatu CFE znalazł odzwierciedlenie blokowy podział Eu-ropy, który stopniowo, lecz nieuchronnie stawał się zjawiskiem historycz-nym. W konsekwencji reżim CFE już w momencie tworzenia był obciążony istotną wadą, polegającą na niepełnym uwzględnianiu realiów politycznych w Europie na początku lat dziewięćdziesiątych. Kładła się ona cieniem na funkcjonowaniu reżimu w całej dekadzie i wymagała uruchomienia proce-sów adaptacyjnych.
Potwierdzeniem blokowego myślenia jest także mechanizm określa-nia pułapów narodowych. Zostały one wynegocjowane dla poszczególnych państw w ramach limitów ustalonych osobno dla państw członkowskich NATO i osobno dla państw członkowskich byłego Układu Warszawskiego. Przy ich ustalaniu dodatkowo odwołano się do zawartej w art. VI tzw. nor-my wystarczalności. Zgodnie z nią każde państwo strona nie może posia-dać więcej niż jedną trzecią limitu uzbrojenia określonego dla jego grupy.
Zawarte w traktacie normy przyznawały także prawa. Zgodnie z art. VII ust. 3 każde państwo-strona otrzymało prawo zmiany maksymalnych pu-łapów swoich stanów posiadania uzbrojenia konwencjonalnego. Wymaga ona jednak notyfi kacji wszystkich państw-stron i odpowiedniego zmniej-szenia limitów przyznanych państwom w danej grupie.
Artykuł VIII ust. 4 przewiduje, że redukcje zostaną przeprowadzone w trzech fazach. Pierwsza faza zakończy się nie później niż szesnaście mie-sięcy po wejściu traktatu w życie, a państwa-strony zredukują nie mniej niż 25% swoich całkowitych zobowiązań. Druga faza będzie trwać nie dłużej niż dwadzieścia osiem miesięcy, w tym czasie państwa wypełnią co naj-mniej 60% swoich zobowiązań redukcyjnych. Trzecia faza, trwająca nie dłużej niż czterdzieści miesięcy, zakończy się całkowitym wykonaniem zobowiązań. Indywidualne tzw. pułapy redukcyjne każdego z dwudziestu dwóch państw-stron kształtują się następująco: na przykład dla Polski,
Nie-miec i Ukrainy oraz poszczególnych rodzajów uzbrojenia wynosiły odpo-wiednio: czołgi – 1730, 4166, 4080; wozy opancerzone – 2150, 3446, 5050; artyleria – 1610, 2705, 4040; samoloty – 460, 900, 1090; śmigłowce – 130, 306, 330.
Niezwykle ważnym i rozbudowanym elementem reżimu CFE są proce-dury kontroli przestrzegania przez państwa-strony przyjętych zobowiązań, zarówno w formie norm, jak i reguł. Zostały one określone w artykułach VIII, XIII, XIV, XV, XVI oraz XXI. Ich celem jest zapewnienie wzajemnej przejrzystości aktywności wojskowej w dziedzinie uzbrojenia konwencjo-nalnego, a także utrzymania państw w przekonaniu, że wszystkie zachowu-ją się w sposób kooperacyjny i wykonuzachowu-ją przyjęte na siebie zobowiązania redukcyjne.
Procedury weryfi kacji są zróżnicowane i obejmują kilka elementów. Pierwszym z nich jest obowiązek wymiany między stronami informacji o rozbrojeniu konwencjonalnym i stanie uzbrojenia. Zasady wykonywania tego obowiązku zostały skonkretyzowane w odrębnym Protokole w sprawie notyfi kacji i wymiany informacji, powiązanym z traktatem CFE. Zgodnie z tym dokumentem państwa zobowiązały się do wzajemnej wymiany infor-macji dotyczących ich uzbrojenia konwencjonalnego, a w celu gromadze-nia i weryfi kacji tych informacji został utworzony bank danych.
Drugim elementem są inspekcje na miejscu. Zgodnie z art. XIV poz. 1 każde państwo-strona ma prawo do przeprowadzania i obowiązek przyj-mowania uzgodnionej liczby inspekcji. Sposób ich odbywania jest regulo-wany odrębnym Protokołem o inspekcjach63. Każda strona traktatu CFE ma prawo do przeprowadzenia co najmniej jednej inspekcji na terytorium innego państwa i obowiązek przyjęcia na swoim terytorium co najmniej jednej inspekcji w ciągu roku.
Trzeci element stanowią narodowe lub międzynarodowe techniczne środki kontroli, stosowane na podstawie art. XV ust. 1. Państwa są zobo-wiązane do niezakłócania ich działania i do nieużywania środków masku-jących, które mogłyby utrudniać sprawdzanie przestrzegania postanowień traktatu.
Czwartym jest charakterystyczny dla międzynarodowych reżimów stały organ – Wspólna Grupa Konsultacyjna (Joint Consultative Group),
63 Protocol on Inspection, http://www.osce.org/docs/english/1990-1999cfe/cfetreate. htm#Anchor-PROTOCO-35557.
powiązana z OBWE. Podstawy funkcjonowania Grupy tworzy art. XVI ust. 1 traktatu CFE. Działa ona od 1990 r. Jej kompetencje są dość sze-rokie i zróżnicowane, obejmują między innymi: rozwiązywanie wszelkich