Termin spójność jest rozumiany w różny sposób. Zgodnie z jedną z najczę-ściej przyjmowanych defi nicji spójność to zdolność członków sojuszu do
osiągnięcia porozumienia co do celów, strategii, taktyki oraz koordynacji działań zmierzających do uzyskania międzynarodowych efektów pozytyw-nych z punktu widzenia sojuszników34.
Zdecydowana większość znawców przedmiotu zgadza się, że spój-ność sojuszu wzmacnia efektywspój-ność aliansu. Akceptując to dość oczywiste przekonanie, można wskazać siedem czynników kształtujących spójność sojuszu.
Pierwszym z nich jest zagrożenie. Wzrost zagrożenia zewnętrznego wobec sojuszników wzmacnia spójność sojuszu. Ta prawidłowość podlega jednak pewnym modyfi kacjom w praktyce stosunków międzynarodowych. Jeśli na przykład zagrożenie dotyczy jedynie części członków sojuszu lub jeśli odnosi się do podstawowej wartości zapewniającej konsensus grupy, może ono wywołać podziały wewnątrz sojuszu. Niektórzy badacze stwier-dzają również, że zagrożenie zwiększa spójność sojuszu w krótkim okresie, lecz zmniejsza w perspektywie długoterminowej. Wiąże się to z poszuki-waniem przez aktorów alternatywnych wobec istniejącego sojuszu narzędzi przeciwdziałania zagrożeniu.
Czynnik drugi to sposób podejmowania decyzji. Nawet jeśli członko-wie sojuszu zawrą daleko idące porozumienie dotyczące warunków, które uaktywniają sojusz, nie oznacza to jeszcze jego dużej spójności. Konieczne jest stworzenie mechanizmów porozumiewania się i podejmowania decy-zji, ponieważ efektywność takich mechanizmów jest podstawą spójności – i efektywności – sojuszu jako takiego. Porównanie procedur decyzyjnych sojuszu Austro-Węgier i Niemiec z jednej strony oraz Układu Warszaw-skiego ze strony drugiej dostarczy dwóch przeciwnych – ale w obu przy-padkach potwierdzających wskazaną prawidłowość – przykładów.
Trzecim czynnikiem wpływającym na spójność sojuszu jest potencjał i wiarygodność35. Otóż stosunkowo trwały wzrost potencjałów sojuszni-ków wzmacnia spoistość układu. Ów wzrost nie musi być wynikiem istnie-nia sojuszu. Decydenci mają wszelako skłonność do wiązaistnie-nia rosnącego potencjału z członkostwem aliansu i w ten sposób zwiększają swe
zaintere-34 R. N. Rosecrance, Bipolarity, Multipolarity, and the Future, [w:] Alliance in Interna-tional, s. 45–62.
35 Kwestia wiarygodności i jej wpływu na spójność sojuszu jest bardziej złożona i z po-wodów redakcyjnych jej analiza musi tu zostać pominięta.
sowanie jego sprawnym funkcjonowaniem36. Mamy tu do czynienia z pew-nego rodzaju „myśleniem magicznym”. Politycy wiążą ze sobą dwa zjawiska – członkostwo sojuszu i wzrost potencjału państwa – niejako automatycz-nie relacją przyczyny i skutku. Wprawdzie ta relacja automatycz-niekoautomatycz-nieczautomatycz-nie musi zachodzić, ale taka właśnie, a nie inna percepcja rzeczywistości przez decy-dentów zwiększa spójność sojuszu. Czwarty czynnik stanowi odpowiednio długi czas istnienia sojuszu, zwiększający jego legitymizację w opinii lide-rów państw członkowskich oraz wzajemną solidarność37. Sojusze powstają zwykle ze względów praktycznych, w celu osiągnięcia doraźnych korzyści. Jednak z biegiem czasu między sojusznikami rodzi się poczucie wspólnoty, również związane z sojuszem instytucje biurokratyczne zaczynają niejako żyć własnym życiem i dążą do utrzymania sojuszu jako podstawy swego istnienia. Po pewnym czasie układ może się stać na tyle spójny, że nawet ewentualne silne konfl ikty między sojusznikami nie prowadzą do jego roz-padu. Dobrym przykładem jest tu sojusz Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, który utrzymał się mimo napięcia we wzajemnych stosunkach wywołanego między innymi kryzysem sueskim w 1956 roku.
Piątym czynnikiem w istotny sposób determinującym spójność i efek-tywność sojuszu jest liczba jego członków. Im więcej jest partnerów two-rzących sojusz, tym proces podejmowania decyzji okazuje się dłuższy, a możliwe pole kompromisu – mniejsze38. W sojuszu złożonym z dużej liczby państw trudno jest zatem zachować stopień spójności i efektywności wystarczający do jego efektywnego działania. Wydaje się, że przykładem takiego sojuszu jest obecnie NATO.
Atrybuty narodowe stanowią czynnik szósty. Są to specyfi czne za-soby (niekoniecznie, choć najczęściej militarne) pozostające w dyspozy-cji danego sojusznika, którymi nie dysponują inni członkowie sojuszu, a które są istotne dla siły sojuszu jako całości. Zróżnicowany wkład so-juszników do potencjału sojuszu niejako automatycznie zwiększa spój-ność i efektywspój-ność całego związku. Wynika to z większej komplemen-tarności aliansu, a co za tym idzie – z większej zależności łączącej jego wszystkich członków. Im więcej sojuszników dysponuje specyfi cznymi
36 G. Liska, op.cit., s. 89.
37 M. A. Kaplan, System and Process in International Politics, New York 1957, s. 80.
38 J. D. Singer, M. Small, Alliance Aggregation and the Onset of War, [w:] Alliances: Latent War Communities in the Contemporary World, red. F. A. Beer, New York 1970.
walorami, tym większe jest zainteresowanie wszystkich partnerów utrzy-maniem związku. W sojuszu Kuwejtu i Stanów Zjednoczonych wystę-puje względna asymetria zasobów. Stany Zjednoczone dysponują wiary-godnymi siłami zbrojnymi, co jest niezwykle ważne z punktu widzenia Kuwejtu. Z drugiej strony Kuwejt posiada zasoby ropy naft owej, które mają duże znaczenie dla Stanów Zjednoczonych (jakkolwiek mniejsze niż armia amerykańska dla Kuwejtu). Każdy z partnerów ma więc spe-cyfi czny atut, swego rodzaju przynętę atrakcyjną dla drugiego. Każdemu z nich zależy zatem na utrzymaniu wzajemnych związków. W oczywisty sposób wzmacnia to spójność sojuszu.
Ostatnim, siódmym czynnikiem mającym wpływ na spójność i efek-tywność sojuszu jest ideologia. Często odnieść można wrażenie, że wła-śnie ideologia odgrywa decydującą rolę w procesie powstawania i funk-cjonowania sojuszy. Wrażenie to wynika jednak przede wszystkim z tego, że państwa zawierające sojusz w celach propagandowych bardzo chętnie posługują się argumentami ideologicznymi. Czy rzeczywiście solidarność ideologiczna – defi niowana jako tendencja państwa do preferowania soju-szu z krajem o podobnych cechach wewnątrzpolitycznych, a nie z krajem o odmiennej charakterystyce39 – w znacznym stopniu oddziałuje na po-litykę sojuszników? Badania przyniosły trzy obserwacje dotyczące relacji ideologii oraz spójności i efektywności sojuszu. Po pierwsze, związek mię-dzy ideologią a wyborem sojuszników jest bardzo ograniczony. Ideologia nie tylko nie determinuje, ale nawet nie wywiera znaczącego wpływu na stan stosunków między sojusznikami. Po drugie, porozumienia tworzą-ce sojusze bardzo rzadko i w niewielkim zakresie poruszają problematykę ideologiczną. Dzieje się tak bez względu na to, czy sojusz łączy państwa o odmiennych czy zbieżnych ideologiach. Po trzecie, znacznie częściej ideologie sprzeczne utrudniają niż ideologie podobne ułatwiają działanie układu. Nieuprawniony jest jednak pogląd, że ideologia nie odgrywa w so-juszach żadnej roli. Jak stwierdza Stephen M. Walt, jeśli jakieś państwo opiera swoją politykę zagraniczną na przekonaniu, że ideologia determi-nuje zachowania innych państw, to te inne państwa będą się zachowywać właśnie w ten sposób. Mamy tu do czynienia z samospełniającym się pro-roctwem40.
39 A. M. Scott, Th e Functioning of the International Systems, New York 1967. 40 S. M. Walt, Th e Origins of Alliances, s. 184.
Pewne znaczenie dla spójności i efektywności sojuszu ma też nie tyle określony kształt reżimu politycznego w danym kraju (zawsze determino-wany ideologicznie), ile zmiana tego reżimu. Bez względu na to, czy so-jusz tworzą państwa o podobnych czy sprzecznych ideologiach, zmiana wewnętrznego systemu politycznego może zakłócić spójność sojuszu. Elity nowego systemu zwykle obawiają się kontynuowania związków z partne-rami poprzedniego reżimu i mają tendencję do poszukiwania własnych sprzymierzeńców. Czynnik ów nie odgrywa jednak roli na tyle istotnej, by prowadził do rozpadu sojuszu po każdorazowej zmianie systemu politycz-nego w którymś z państw członkowskich41.
Przedstawione ustalenia prowadzą do wniosku, że decydujący wpływ na spójność i efektywność sojuszy ma układ międzynarodowych interesów sojuszników, nie zaś cechy ich systemów politycznych ani inne wyróżniki wewnętrzne. Znaczącym przykładem jest tutaj polityka Stanów Zjednoczo-nych. Gdyby istotnym determinantem sojuszy była solidarność ideologicz-na, Stany Zjednoczone praktycznie nie miałyby sojuszników w niektórych regionach świata, na przykład na Bliskim Wschodzie. Tymczasem USA tworzą trwałe i efektywne związki z państwami o całkowicie odmiennych systemach politycznych.