Stereotypy grupowe i zawodowe

Co to jest stereotyp? Samo słowo pochodzi od terminu oznaczającego kopię pierwot-nej maszyny drukarskiej do druku wypukłego� Dziennikarz W� Lippman (1922) użył tego terminu, kiedy opisywał ludzką skłonność do tego, by postrzegać innych ludzi albo przedmioty jako podobne do siebie� U podstaw tego podobieństwa leży wystę-powanie u ludzi i przedmiotów wspólnych cech⁷⁹�

Pojęcie stereotypu jest zjawiskiem ułatwiającym opis, postrzeganie naszego oto-czenia� Każdy z nas na poziomie kontaktów interpersonalnych postrzega drugą osobę na podstawie własnego, subiektywnego widzenia świata wynikającego z obserwacji i indywidualnych doświadczeń�

Można wyróżnić różne rodzaje stereotypów ze względu na wybraną wyróżniają-cą cechę� Stereotypy mogą dotyczyć wszystkich obszarów funkcjonowania człowie-ka� Wyróżniamy stereotypy płci, narodowościowe, regionalne, etniczne i kulturowe,

75 Zob� J� Penc, Zachowania organizacyjne w przedsiębiorstwie. Kreowanie twórczego nastawie-nia i aspiracji, Wolters Kluwer, Warszawa 2011, s� 50�

76 C�K� Oyster, Grupy. Psychologia społeczna, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2002, s� 188–

77 190�Zob� J� Penc, dz� cyt�, s� 164 i nast�

78 P� Hartley, Komunikacja w grupie, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997, s� 87�

79 A� Zakrzewska, Kilka słów o  stereotypach, Życie Kolorado, Englewood, http://www�zycie- -kolorado�com (dostęp 01�2010)�

stereotypy zawodowe, wyznaniowe, orientacji seksualnych, subkultur młodzieżo-wych, rasowe, ekonomiczne, wiekowe, atrakcyjności fizycznej, zwierzęce�

W organizacjach z uwagi na przynależność pracowników do różnych grup zawo-dowych możemy wyróżnić stereotypy grupowe, jak i  zawodowe� I  właśnie takie odmiany zainteresowały autora w kontekście analizy komunikacji w szpitalach�

Ludzie powszechnie błędnie interpretują system wartości i  zachowanie osób wywodzących się z innej kultury, spoglądając na nie przez pryzmat wartości i zacho-wań cenionych w ich własnym społeczeństwie� Nieporozumienia te wynikają z faktu, że sposób kategoryzacji świata przez członków jednej kultury często jest całkowicie odmienny od systemu kategorii uznawanego w innej kulturze⁸⁰�

Stereotypy stają się widoczne wówczas, gdy są negatywne, nadmiernie uogólnione lub fałszywe, gdyż w takich wypadkach wpływają destruktywnie na interakcje� Ste-reotypy mogą mieć szkodliwy wpływ, ponieważ kształtują nasze oczekiwania co do zachowania innych ludzi� Jeśli te oczekiwania są negatywne, zaczynamy się spodzie-wać niepożądanych zachowań ze strony członków obcej grupy� Jeśli do tego są nad-miernie uogólnione, przewidujemy, że większość „obcych” zachowa się tak samo⁸¹�

Stereotypy są zjawiskiem, które dla łatwości kojarzenia jest kategoryzowane�

Możemy postrzegać dwukierunkowo, w układzie góra–dół, jak i dół–góra� Co to zna-czy? Postrzegając osoby stanowiące jakąś grupę, koncentrujemy się na tych cechach, które są wspólne dla nich i wyróżniają tę grupę spośród innych� Może zaistnieć rów-nież sytuacja, w której grupie przypisujemy cechy je charakteryzujące i na zasadzie kalki przypisujemy je także przedstawicielowi tej grupy�

Ludzie często dokonują spontanicznej kategoryzacji na podstawie łatwo dostrze-galnych cech fizycznych⁸²� W szpitalach rozróżnienie zachodzi już na poziomie ubioru pracowników� Personel medyczny nosi białe uniformy odróżniające od pozostałych pracowników, którzy albo zakładają uniformy koloru niebieskiego (personel niższego rzędu), albo – jak pracownicy administracyjni – nie noszą żadnych uniformów�

Funkcjonowanie stereotypów zawodowych polega na postrzeganiu innych grup przez pryzmat charakteryzujących ich cech� W przypadku własnej grupy cecha odbie-rana będzie pozytywnie, w przypadku grupy obcej postrzeganie tej samej cechy będzie miało charakter negatywny� Takie działanie nazywamy etykietowaniem⁸³�

80 R�W� Brislin, Intercultural interactions: A practical guide, Sage Publications, Beverly Hills 1986�

81 W�G� Stephan, C�W� Stephan, Wywieranie wpływu przez grupy. Psychologia relacji, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk 2007, s� 16�

82 Zob� C� Stangor, L� Lynch, L� Duan, B� Glass, Categorization of individuals on the basis of multiple cocial features, „Journal of Personality and Cocial Psychology”, 1992, 62, s� 207–

83 218�W�G� Stephan, C�W� Stephan, dz� cyt�, s� 22�

Grupa własna Grupa obca Pozytywne wyniki Atrybucja wewnętrzna

(np. duże zdolności)

Atrybucja zewnętrzna (np. szczęśliwy traf) Negatywne wyniki Atrybucja zewnętrzna

(np. pech)

Atrybucja wewnętrzna (np. duży brak uzdolnień) Rysunek 3. Krańcowy błąd atrybucji

Źródło: W.G. Stephan, C.W. Stephan, Wywieranie wpływu przez grupy. Psychologia relacji, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk 2007, s. 24

Bardzo ważnym elementem w budowie stereotypów jest ich struktura, na którą składają się tzw� węzły⁸⁴ kilku rodzajów: przede wszystkim cechy definiujące (okre-ślające skład grupy), następnie cechy charakterystyczne (przypisane dla danej grupy) oraz egzemplarze (potwierdzające bądź przeczące stereotypowi)� Przetwarzanie infor-macji w sieci stereotypowej z reguły rozpoczyna się od aktywizacji węzła dla cechy definiującej� Pobudzenie rozszerza się automatycznie na węzeł grupowy i dana osoba zostaje zidentyfikowana jako członek określonej grupy� Na przykład osoba przeby-wająca w kawiarni i ubrana w białą koszulę oraz czarne spodnie może być omyłkowo kojarzona jako kelner itp�

Szczególnie interesujące są emocje związane z etykietą grupy� Jeśli uczucia te są w przeważającej mierze negatywne i prowadzą do nieprzychylnej oceny grupy, można powiedzieć, że dana osoba jest w stosunku do tej grupy uprzedzona�

W szpitalu występują stereotypy na poziomie segmentacyjnym, dla których kryte-rium podziału jest zawód, a właściwie charakter zatrudnienia w instytucji służby zdro-wia⁸⁵� Z tego wynikają dalsze negatywne zjawiska pojawiające się w organizacjach, takie jak podziały pracowników, „mania wyższości”, czy też „kompleks niższości”�

Powołując się na wyniki badań⁸⁶, można sądzić, że w trakcie interakcji intergru-powych cechy emocjonalnie odpowiadające opinii na temat grupy są automatycz-nie pobudzane i dostępne do wykorzystania przy kształtowaniu oczekiwań, postaw, zachowań i kolejnych osądów�

Osoba w złym humorze zwraca uwagę na negatywne zachowania drugiej strony i bardziej je zakoduje, w wyniku czego tworzy się i jest podtrzymywany negatywny stereotyp� W przypadku bycia w dobrym humorze zachodzi reakacja przeciwstawna⁸⁷�

Najgorszą sytuacją w relacjach intergrupowych jest ukształtowanie się negatywne-go stereotypu, stanowiącenegatywne-go potężną siłę pozwalającą utrzymać i wzmacniać stereo-typy w relacjach i postrzeganiu międzygrupowym�

84 Zob� D�E� Rumerlhart, G�E� Hinton, J�L� McClelland, A general framework for parallel distri-buted processing, [w:] D�E� Rumerlhart i  inni (red�), Parallel distridistri-buted processing, MIT Press, Cambridge 1986, s� 45–76�

85 J� Błuszkowski, Stereotypy narodowe w  świadomości Polaków, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2003, s� 11�

86 W�G� Stephan, C�W� Stephan, dz� cyt�, s� 30�

87 Zob� J�P� Forgas, G�H� Bower, Mood effects on person-perception judgments, „Journal of Per-sonality and Cocial Psychology”, 1986, 53, s� 53–60�

Zakłada się, że jakakolwiek rywalizacja zwiększa wrogość, zarówno w relacjach indywidualnych, jak i intergrupowych� Przykładem może być sytuacja w szpitalach, w których cały personel nie jest zadowolony z wynagrodzeń, lecz tylko w przypadku grupy lekarskiej poprawiła się sytuacja płacowa� Rywalizacja między grupami o ogra-niczone i cenne zasoby pociąga za sobą nasilenie wzajemnych uprzedzeń� Współza-wodniczenie o dobra wywołuje wrogość między grupami, a w skrajnych wypadkach kończy się konfliktem, otwartą wojną�

Nie ulega wątpliwości, że wiele rozmaitych grup bezpośrednio konkuruje o dobra społeczne i  materialne⁸⁸� Grupa większościowa definiuje powszechne nierówności w rozdziale dóbr jako słuszne i sprawiedliwe, angażując się w dyskryminujące zacho-wania, aby ochronić swoją uprzywilejowaną pozycję�

Udowodniono, że wzmożonej rywalizacji towarzyszy ustanawianie praw chronią-cych przywileje elit⁸⁹�

Wyróżniamy cztery czynniki wpływające na poziom interakcji interpersonalnej oraz intergrupowej:

– interakcja oparta na współpracy;

– równy status uczestników interakcji;

– kontakt zindywidualizowany;

– oficjalne poparcie dla kontaktu⁹⁰�

Gdyby były spełnione powyższe warunki w kontekście kontaktów przedstawicieli różnych grup w pracy, w szpitalu zaowocowałoby to poprawą relacji intergrupowych�

Z kolei M� Hewstone oraz R� Brown stwierdzili, że potraktowanie członka obcej grupy jako jednostki, a nie jako przedstawiciela grupy, może nie wpłynąć na postrzeganie całej populacji, lecz tylko na pogląd indywidualny� Bardzo ważny w tym wszystkim jest kontekst sytuacyjny bądź otoczenia� Czynniki zwiększające wyrazistość podziału na grupę własną i obcą oraz sprzyjające identyfikowaniu się z grupą własną pobu-dzają tzw� tożsamość grupową� Istnieje również odwrotność opisanej zależności mię-dzy poziomem indywidualnym a grupowym� Każdy z nas koncentruje się na jednym z  nich, jednocześnie uwaga skupiona na innym poziomie się zmniejsza� Człowiek spostrzega innych jako podobnych, jeśli łączy go z nimi ta sama etykieta grupowa, a uważa ich za niepodobnych, jeśli noszą inną etykietę�

Za utrzymanie grupowych stereotypów odpowiedzialnych jest wiele różnych mechanizmów, między innymi zasada najmniejszego wysiłku� Polega ona na tym, że człowiek jest skłonny uparcie wierzyć w swoje pierwsze, proste uogólnienie tak długo, jak to tylko możliwe� Udowodniono to w badaniach G� Allporta⁹¹�

Stereotypy w szpitalach nastręczają największych problemów w funkcjonowaniu oraz realizowaniu zadań przez każdego z pracowników� Nie istnieje taka możliwość, aby to jeden pracownik zrealizował albo bardziej opisowo przeprowadził zadanie

88 R�A� LeVine, D�T� Campbell, Ethnocentrism: Theories of conflict, ethnic attitudes, and group behavior, Wiley, New York 1972�

89 S� Olzak, The dynamics of ethnic competition and conflict, Stanford University Press, Stan-ford 1992�

90 W�G� Stephan, C�W� Stephan, dz� cyt., s� 77�

91 Tamże, s� 125�

z zakresu usługi medycznej od początku do końca� Na przykład, recepcjonistka przyj-muje pacjenta, który następnie ma kontakt z pielęgniarką, później z lekarzem, usłu-ga medyczna jest opisywana i wprowadzana do systemu, a później z tej informacji korzystają inne osoby, zarówno z samego szpitala, jak i w ramach kontroli z otocze-nia zewnętrznego� Postrzegając ten proces na płaszczyźnie pacjenta, można go ocenić jako prawidłowy, jednakże warunki oraz uprzedzenia do osób mogą powodować, że powstają bariery komunikacyjne i tzw� niedrożności w realizacji procesu� Te z kolei powodują, że usługa medyczna nie jest zoptymalizowana�