Norma niemarnowania żywności, która, jak dowodziłem, ma status podobny do reguły tradycyjnej gościnności, jest również istotnym elementem kształtującym stosunki społeczne poza gospodarstwem domowym. Stanowi ona część debat dotyczących pomocy społecznej („lepiej oddać żywność biednym niż ją marnować”), organizacji na-stawionych na zysk (problem wyrzucanej żywności przez supermar-kety i negocjowanie zakazu marnowania żywności z imperatywem zysku pieniężnego) oraz polityk państwowych (regulacje prawne dotyczące utylizacji odpadków organicznych). Reguła tradycyjnej gościnności, pomimo obniżonego statusu względem czasów prze-szłych, także stanowi ważny punkt odniesienia do wchodzenia ze sobą w relacje w kontekstach pozadomowych. Jeżeli potraktujemy tradycyjny model gościnności jako metaforę, pewien ogólny wzór stosunków społecznych i wzajemnego traktowania siebie nawza-jem, niedotyczących tylko i wyłącznie przestrzeni gospodarstwa domowego i relacji rodzinnych czy przyjacielskich, to dostrzeżemy jego wielowymiarowe próby adaptacji, służące ramowaniu innych, jakościowo odległych problemów społecznych. Każda osoba podle-ga socjalizacji: już we wczesnych latach obserwuje i uczy się na czym polega bycie gościem i gospodarzem. Użycie tej wcześnie nabywa-nej ramy (Goffman 2006b), rozumianabywa-nej przez wszystkich członków
167 Utracona gościnność? Reguła tradycyjnej gościnności
społeczeństwa, może służyć jako instrument komercyjny i politycz-ny. Kod tradycyjnej gościnności może być łatwo odczytany, dzię-ki czemu jest możliwe zrozumienie skomplikowanych i odległych kontekstów społecznych.
Ramy gościnności używa się m.in. do reklamy różnego typu
usług komercyjnych. Niektóre organizacje w ten sposób starają
się reklamować swoje produkty. Przykładowo linie lotnicze LOT w 2017 roku przeprowadziły kampanię „Bądź Gościem naszych naj-lepszych pilotów” (Golianek 2019). Również w branży hotelarskiej zwraca się uwagę na znacznie gościnności: „W naszej kulturze za gościnność się nie płaci. Wynika z etykiety dobrego wychowania i sympatii. Skoro w codziennych stosunkach społecznych gościn-ność jest przyjętym kodem kulturowym to tym bardziej w sytuacji, kiedy ktoś za nią płaci, spodziewa się i powinien otrzymać to czego oczekuje. Co najmniej! Dlatego gość zdecydowanie musi otrzymać od nas przekaz, że jego potrzeby są najważniejsze. Trywialne. Jed-nak jakże ważne. Nie oczekuje produktu, którego dotknie, obejrzy i ewentualnie zareklamuje. Oczekuje trudnego do uchwycenia i su-biektywnego wrażenia, od którego uzależnia ocenę naszego miejsca. Gościnność nie może być ukierunkowana na zysk i liczby. Jeśli od tego wychodzimy, na starcie stoimy na przegranej pozycji. Nato-miast dopiero szczera gościnność zbliża nas do wykonania wyzna-czonych budżetów” (hotelarstwo.net 2019).
Przysłowiu „gość w dom, Bóg w dom” w tym przypadku odwiada „klient/gość jest naszym panem”. Z tej ramy gościnności po-zostaje przede wszystkim służebna rola gospodarza. Podstawowa różnica polega na tym, że taka służebność nie jest za darmo. To me-taforyczny gość/klient płaci za określone usługi. Zasady etyki tury-stycznej stosuje się też w przypadku pobytów za granicą. Tak samo jak w domu gospodarza, gość (turysta) powinien szanować lokalne zwyczaje, infrastrukturę i przyrodę. W tym kontekście nie podkreśla się znaczenia roli gospodarza usług komercyjnych, ale rolę odpowie-dzialnego gościa/turysty/konsumenta. „Otwartość zawsze powinna być poparta szacunkiem okazywanym zarówno poprzez podmioto-we traktowanie miejscowych osób, jak i poprzez przestrzeganie reguł
168 Ariel Modrzyk
i zwyczajów miejscowych wspólnot. Nie jesteśmy u siebie – jesteśmy gośćmi u innych. Traktujmy więc ich jak równych sobie i podporząd-kowujmy się lokalnym prawom. Nigdy nie reagujmy agresją. Kon-flikty starajmy się rozwiązywać szybko i dyskretnie z pomocą pilota lub przewodnika. Szanujmy także środowisko naturalne: nie niszcz-my go (np. poprzez zakup wyrobów wykonanych z roślin lub zwie-rząt objętych ochroną) i nie zanieczyszczajmy (ograniczając wymianę pościeli w hotelowym łóżku, zmniejszając ustawienia klimatyzatora, redukując zużycie wody itp.)” (Ex Oriente Lux 2019).
Turyści w wielu miejscach nie przestrzegają jednak zasad, po-nieważ są traktowani wyjątkowo – jako ci, którzy przynoszą ze sobą pieniądze. Dlatego ich występki często traktuje się z przymruże-niem oka. W przypadku komercyjnego kontekstu warto wspomnieć o Euro 2012 w Polsce. Wówczas z dużą pieczołowitością pilnowano, aby potwierdził się autostereotyp polskiej gościnności, np. poprzez kampanię medialną „Polacy 2012. Wszyscy jesteśmy gospodarza-mi” (Wirtualna Polska 2012), a media śledziły odbiór Euro 2012 za granicą i oceny jej organizacji. „W badanym okresie media podej-mowały temat polskiej gościnności aż 2,5 tys. razy – 70 proc. mate-riałów opublikowano w internecie, 23 proc. w prasie, nieco ponad 6 proc. w radiu i telewizji” (Senior.pl 2012).
W naszym kraju istnieje duże przyzwolenie społeczne na tak duże i kosztowne imprezy. W tym przypadku oprócz pewnych argumen-tów ekonomicznych, decydujący wydaje się interes symboliczny – po-kazanie się jednocześnie jako dobry organizator i gościnny gospodarz.
Gościnność może być również używana wobec zwierząt. Mówi o tym jedna z respondentek.
No nie. No bo ja do kogoś idę jako gość, tak? Głupi przykład, ale jak idziemy do lasu, to ja z przedszkola jeszcze pamiętam, że pani mówiła, że jesteśmy gośćmi u zwierząt. No, bo to jest dom zwierząt, tak? Więc nie możemy krzyczeć. Nie możemy rzucać papierów. Pan też by nie chciał, jakby ktoś do pana przyszedł i rzucił papierem. Ja to z przed-szkola tak gdzieś mam z tyłu głowy. […] ja do tej pory pamiętam to porównanie, jak pani nam wtedy powiedziała. (K24wyższe)
169 Utracona gościnność? Reguła tradycyjnej gościnności
W lesie powinniśmy czuć się nie jako gospodarze, ale jako goście, czyli nie jako właściciele zasobów, którymi możemy dowolnie go-spodarować, ale jako osoby przestrzegające reguł kogoś, kto tam już mieszka, czyli zwierząt. Czasami zdarza się, że zwierzę jest również traktowane jako gospodarz w gospodarstwie domowym. Niektórzy respondenci zwracali uwagę na to, że w ich domu pies jest ważnym wskaźnikiem tego, kim jest gość. Pies ich zdaniem wyczuwa emocje. Jedna z respondentek przyznawała, że nie toleruje gości, którzy nie szanują jej zwierząt. Pies w takiej sytuacji nie jest przeszkodą, aby mile spędzić czas razem, ale równoprawnym partnerem interakcji. Warto zaznaczyć, że perspektywa ludzi jako gości w lesie pozwala na krytykę takich praktyk jak pozostawianie śmieci, niszczenie sie-dlisk zwierząt, polowania, degradacja terenów zielonych. Zgodnie z tradycyjnym modelem gościnności gospodarz, a więc w tym przy-padku las, przyroda, zwierzęta, czasowo udostępniają nam swoje zasoby, a my w zamian powinniśmy respektować otoczenie, to, że ktoś tam żyje i jest to kogoś „dom”. Tak zastosowana metafora go-ścinności może być dobrym instrumentem kampanii ekologicznych.
Kolejnym kontekstem, w którym można użyć ramy gościnno-ści, są polityczne debaty na temat tego, co robić z ofiarami wojny,
uchodźcami, ludźmi bez obywatelstwa, prześladowanymi grupami
społecznymi z innych krajów. Patrząc na debatę w Polsce na temat uchodźców, można uznać, że metafora gościnności, pomimo że nie zawsze jest otwarcie zwerbalizowana, odgrywa decydującą rolę. Głosy przeciwników wskazujące na to, że „w Polsce będą powsta-wać meczety”, że nikt „w naszym kraju nie będzie nam mówił, jak mamy żyć”, że „uchodźcy nie będą szanować kobiet”, odnoszą się do restrykcyjnie definiowanego tradycyjnego ujęcia gościnności, w którym zakłada się władzę gospodarza, władzę do ustalania reguł wzajemnych relacji (por. tekst Marty Skowrońskiej w tym tomie). Jest to restrykcyjne ujęcie, ponieważ zakłada, że „gość”/uchodźca nie ma jakiegokolwiek prawa negocjować norm zbiorowego życia. Oddaje to sytuację gościa, który nie ściąga butów, w domu, w któ-rym się tego wymaga. Sytuacja taka od razu powoduje pewne na-pięcie i zdefiniowanie kogoś jako innego, z kim trudno wspólnie
170 Ariel Modrzyk
spędzić czas. Metafora surowego gospodarza jest przykładem in-strumentalizowania powszechnie obowiązującej normy średniego zasięgu do kwestii światopoglądowych, dzielących społeczeństwo. Innymi słowy jest to ideologiczne użycie znanej wszystkim reguły z życia codziennego.
W odpowiedzi na argumenty przeciwników przyjmowania uchodźców w naszym kraju, zwolennicy takiego rozwiązania rów-nież odwołują się do ramy gościnności.
W Polsce jaki jest stosunek do uchodźców. Mnie to przeraża. Ja znam Syrię i Syryjczyków. Pracowałam z nimi. Ubolewam nad tym bardzo, co się dzieje. Ja poznałam wielu obcokrajowców, to są wszyscy ludzie. Ubolewam nad tą taką gościnnością. (K52wyższe)
Dobry i otwarty gospodarz rewanżuje się, gdy wcześniej ktoś go dobrze ugości, tak jak to miało miejsce w przypadku emigra-cji Polaków do Iranu w czasach II wojny światowej. Zwolennicy otwartości często odwołują się do mitu polskiej tolerancji z czasów Reformacji (tolerancja dla osób innej wiary, w tym Żydów i prote-stantów) (www.tolerancja.pl 2019). Można powiedzieć, że jest to
rama otwartego gospodarza, w swych źródłach odnosząca się do
autostereotypu polskiej gościnności. Czy rama gościnności w przy-padku uchodźców ma jakieś ograniczenia? Na pewno podstawowa różnica to kwestia skali. Gospodarzem w tym przypadku jest całe społeczeństwo, a nie rodzina. W warunkach pluralizmu poglądów trudno o zgodę dotyczącą tego, czy gościć i na jakich zasadach. Do-datkowo rama goszczenia zakłada pewną czasowość (nikogo nie gości się na zawsze), a taką możliwość przyjmuje się w przypadku uchodźców. Goszczenie też zakłada, że gospodarz będzie miał do spełnienia pewną rolę służebną, przez co pojawia się ryzyko trakto-wania uchodźców jako „pasożytów”. Wreszcie problematyczna jest sama relacja gospodarz – gość, która zakłada współzależność oraz hierarchiczność, asymetrię władzy na pewnych płaszczyznach oraz to, że najbardziej komfortowo realizuje się ją w środowisku osób po-dobnych do siebie. Pomimo tych ograniczeń użycia ramy
goszcze-171 Utracona gościnność? Reguła tradycyjnej gościnności
nia wobec tematyki uchodźców, sądzę, że jest to jeden z najpopular-niejszych sposobów rozumienia tego problemu. Normy dotyczące gościnności jako powszechnie znane i uniwersalne mogą bowiem obejmować różne sytuacje bycia razem, niekoniecznie ograniczone do przestrzeni gospodarstwa domowego.
Reguła tradycyjnej gościnności jest podobna do figury Pana i Słu-gi opisywanej przez Georga Hegla. Zakładał on, że relacje asyme-tryczne reprezentowane przez figurę Pana i Sługi kończą się „walką o uznanie”, która nakłada na uczestników interakcji wzajemność (Hegel 2012: 130-135, Siemek 1992: 37, Modrzyk 2013). Podmiot, któ-ry ma władzę i przywileje, potrzebuje również uznania podlegają-cego władzy. Może je uzyskać poprzez odwzajemnienie i szacunek wobec drugiego. Mechanizm ten można zinterpretować jako proces demokratyzacji hierarchicznych stosunków społecznych. Można go wykorzystać do opisu sytuacji gościnności. Gościnność nie zakłada „walki”. Najgorszą rzeczą dla respondentów jest konflikt podczas gościny. Stąd różne mechanizmy wykluczania takich niezręcznych tematów jak polityka. Gościnność jednak zakłada wzajemne uzna-nie uczestników takiego spotkania. Nie ma w tym przypadku jasne-go podziału na „Pana” i „Sługę”. Każda ze stron stosunku jest jed-nocześnie „Sługą” i „Panem”. Gość respektując zasady gospodarza („Sługa”), jednocześnie korzysta z jego usług („Pan”). Gospodarz służąc gościowi („Sługa”), jednocześnie ma prawo ustalać zasady wspólnego spotkania („Pan”). Używając tej koncepcji do opisu sytu-acji uchodźców, można stwierdzić, że większa część społeczeństwa polskiego chce utrzymania przywileju bycia „Panem”, który decy-duje o tym kogo wpuszczać do własnego „domu”/państwa. Odmo-wa przyjmoOdmo-wania uchodźców w takiej sytuacji to niechęć do wejścia w dwoistą relację Pana/Sługi, jaką narzuca tradycyjny model go-ścinności. Innymi słowy jest to niechęć do wejścia w stosunek wza-jemnego uznania, który mógłby mieć potencjał demokratyzacyjny. Można zatem uznać, że norma tradycyjnej gościnności jest jedno-cześnie barierą utrudniającą przyjmowanie uchodźców (trzymanie się roli restrykcyjnego gospodarza), ale również zawiera pewien ła-dunek emancypacyjny, poprzez nieuchronne wejście w relację
wza-172 Ariel Modrzyk
jemnej zależności – symultaniczne bycie „Sługą” i „Panem” przez gościa i gospodarza.
Norma tradycyjnej gościnności jest częścią wspólnego świata ży-cia współczesnego, pluralistycznego społeczeństwa polskiego. Z jed-nej strony jest ona powszechnie obowiązująca, z drugiej podatna na negocjacje z innymi wartościami i normami społecznymi, czego naj-lepszym przykładem są alternatywne formy goszczenia. Można ją realizować, zmieniać, naginać, negocjować i jednocześnie być sobą, kultywować swój własny styl życia, realizować indywidualny pro-jekt tożsamościowy. Normy takie są realizowane nie tylko w zaci-szu gospodarstw domowych i sfery prywatnej. Aktorzy wyposażeni w bagaż socjalizacyjny używają tego schematu również w innych dziedzinach życia publicznego. Więziotwórcza uniwersalność tej normy nie tylko dotyczy ludzi, ale obejmuje również aktorów nie-ludzkich takich jak psy, które stają się ważnymi uczestnikami sytu-acji gościnności. Dalsze badania wymagałyby zweryfikowania tego, czy takich norm jest więcej oraz czy rzeczywiście stanowią ważne kulturowe centrum integracji dzisiejszego społeczeństwa polskiego.
Bibliografia
Berger, P., Luckmann, T. (1983), Społeczne tworzenie rzeczywistości, Warsza-wa: PIW.
Douglas, M. (2007), Czystość i zmaza, Warszawa: PIW.
Ex Oriente Lux, Odpowiedzialna turystyka (2019), https://exorientelux.pl/o-nas/odpowiedzialna-turystyka/ [dostęp: 20.01.2019].
Goffman, E. (2006), Rytuał interakcyjny, Warszawa: PWN.
Goffman, E. (2006), Pierwotne ramy interpretacji, [w:] Jasińska Kania, A., Nija-kowski, L.M., Szacki, J., ZiółNija-kowski, M. (red.), Współczesne teorie socjolo-giczne T. 1, Warszawa: Scholar, 336-348.
Golianek, P. Nowa reklama LOT-u, https://www.pasazer.com/news/36468/ nowa, reklama, lot, u.html [dostęp: 20.01.2019].
Hegel, G.W.F. (2002), Fenomenologia ducha, Warszawa: Fundacja Aletheia. Hotelarstwo.net, Gość nie klient! Dlaczego to rozróżnienie jest istotne?, https://
hotelarstwo.net/gosc-nie-klient-dlaczego-to-rozroznienie-jest-istotne/ [dostęp: 21.01.2019].
Modrzyk, A. (2013), Pomiędzy normatywizmem a realizmem. Od teorii uzna-nia Axela Honnetha do radykalnie refleksyjnej krytyki społecznej, Kraków: Ha!art.
Modrzyk, A. (2017), Społeczeństwo marnotrawców? Funkcje i status normy nie-marnowania żywności, niepublikowana rozprawa doktorska.
Mouffe, Ch. (2005), Paradoks demokracji, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP.
Pawłowska, D. (2016), Dzień psa. Psów w polskich domach jest więcej, ale koty szybko skracają dystans, http://biqdata.wyborcza.pl/biqdata/7, 159116, 22128013, dzien-psa-psow-w-polskich-domach-jest-wiecej-ale-koty-szyb-ko.html (dostęp 20.01.2019).
Senior.pl (2012), Gościnność polskich miast podczas Euro 2012, http://www. zycie.senior.pl/147, 0, Goscinnosc-polskich-miast-podczas-Euro-2012, 14876.html [dostęp: 20.01.2019].
Siemek, M. (1992), Ku krytyce „nie-instrumentalnego rozumu”, [w:] Kozakie-wicz H., Mokrzycki E., Siemek, M. (red.), Racjonalność współczesności: między filozofią a socjologią, Warszawa: PWN, 30-39.
TNS Polska (2014), Zwierzęta w Polskich domach.
Tolerancja.pl, https://www.tolerancja.pl/?polska-jako-kraj-azylu, 303 [dostęp: 20.01.2019].
Wirtualna Polska (2012), Ruszyła kampania przed Euro 2012 - „Wszyscy je-steśmy gospodarzami”, https://wiadomosci.wp.pl/ruszyla-kampania--przed-euro-2012-wszyscy-jestesmy-gospodarzami-6037133447894145a [dostęp: 20.01.2019].
175