W literaturze zajmującej się opisem periodyzacji prawidłowości rozwoju mowy oraz utrudnień i odstępstw od przyjętej normy rozwojowej brak jest ogólnie przyjętych definicji opóźnienia, zakłócenia i zaburzenia rozwoju mowy. Terminy, które funkcjonują, mają szerokie zastosowanie zarówno w teorii, jak i praktyce logopedycznej. G. Jastrzębowska podkreśla, że każde z takich pojęć jak: zaburzenie rozwoju mowy, opóźniony rozwój mowy, opóźnienie rozwoju mowy „ma tak szeroki zakres znaczeniowy, że ich war-tość jako narzędzi opisu i interpretacji zjawisk staje się wątpliwa”6. Ponadto, podkreśla dalej Jastrzębowska, „polska logopedia nie wypracowała w pełni jednolitego i jednoznacznego nazewnictwa. Nadmiar pojęć, wielość synoni-mów – wynikająca z interdyscyplinarnego charakteru logopedii – utrudniają proces dydaktyczny i opis skomplikowanych zjawisk”7. Sytuacja ta prowa-dzi do dezorientacji specjalistów – osób pracujących z prowa-dzieckiem z utrudnie-niami w rozwoju, niemożności jednoznacznego zdefiniowania przez nich trudności dziecka i w konsekwencji sformułowania wyraźnych (znormalizo-wanych) wskazówek dla jego opiekunów odnośnie wspierania rozwoju mo-wy, niwelowania trudności, i/ lub zapobiegania piętrzeniu się ich.
Tabela 1. Zestawienie pojęć: opóźnienie, zakłócenie, utrudnienie, zaburzenie rozwoju mowy – porównanie K. Kuszak
Pojęcie Wybrane definicje
Opóźnienia w rozwoju mowy
„spowolnienie tempa i rytmu rozwoju, które polega na nieosiąganiu przez jednostkę poziomu charakterystycznego i typowego dla po-szczególnych okresów życia dziecka i przesunięciu w czasie ich ujawniania się”8.
„polega nie tylko na późniejszym pojawieniu się języka, lecz także na wolniejszym od przeciętnego tempie jego rozwoju od chwili po-jawienia się do do momentu pełnego opanowania”9.
„proces kształtowania i rozwoju mowy we wszystkich bądź w nie-których jej aspektach (fonetycznym, gramatycznym,
syntaktycz-________________
6 G. Jastrzębowska, Kilka refleksji o polskiej terminologii logopedycznej (dyslalia; opóźnienie roz-woju mowy – opóźniony rozwój mowy), [w:] Język. Człowiek. Społeczeństwo, red. J. Panasiuk, T. Woźniak, UMCS, Lublin 2013, s. 386.
7 Tamże, s. 387.
8 M. Kupisiewicz, Słownik pedagogiki specjalnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013, s. 313.
9 L.B. Leonard, SLI – Specyficzne zaburzenia rozwoju językowego, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2006, s. 50.
Pojęcie Wybrane definicje nym, leksykalnym, ekspresyjnym) ulega opóźnieniu i przebiega niezgodnie z normą przewidzianą dla danej grupy wiekowej”10.
„specyficzny deficyt rozwoju językowego dotyczący recepcji lub ekspresji lub obu tych aspektów przy braku innych deficytów w obrębie narządów słuchu, czy obwodowego aparatu artykulacyj-nego, a także po wykluczeniu niedorozwoju umysłowego, zaburzeń psychicznych czy urazów mózgu”11.
„może wynikać z różnych czynników: z braku sposobności mówie-nia, upośledzenia słuchu, niskiego poziomu inteligencji, opóźnione-go dojrzewania układu nerwoweopóźnione-go, uszkodzenia mózgu, zaburzeń psychicznych, dysfunkcji ruchowych oraz uszkodzeń obwodowego narządu mowy. Niesprzyjającymi czynnikami są również nieodpo-wiednie warunki środowiskowe i zaburzenia emocjonalne”12. Zakłócenia
rozwoju mowy „termin wskazuje na nieprawidłowy rozwój mowy, lecz nie sugeru-je znamion patologii […] Zmiany, do których prowadzą, najczęściej są jedynie niewielkimi odchyleniami od normy rozwoju, a jeżeli nawet odchylenia te statystycznie są dość znaczące – to mają cha-rakter przejściowy i wyrównują się samoistnie do 5. roku życia13”.
„zakłócenie to zjawisko ustępujące”14, „zakłócona jest jedynie eks-presja, a nieprawidłowości mogą przejawiać się opóźnieniem roz-woju różnych aspektów mowy”15.
„najważniejszym objawem zakłóceń jest samoistne opóźnienie roz-woju mowy, wynikające z wolniejszego tempa i rytmu rozroz-woju, z wolniejszego tempa dojrzewania układu nerwowego. Opóźnienie to wyrównuje się samoistnie do trzeciego roku życia bez konieczno-ści interwencji specjalistycznej”16.
Zaburzenia
rozwoju mowy „Mogą dotyczyć poszczególnych procesów wchodzących w skład złożonych funkcji mowy, mogą jednak również obejmować cało-kształt jej rozwoju”17. Niektóre zaburzenia mają charakter izolowa-ny, pewne ich formy natomiast wiążą się z innymi zaburzeniami rozwoju.
________________
10 G. Jastrzębowska, Podstawy logopedii dla studentów logopedii, pedagogiki, psychologii, filolo-gii, Uniwersytet Opolski, Opole 1995, s. 49.
11 G. Krasowicz-Kupis, SLI i inne zaburzenia językowe Od badań mózgu do praktyki psycholo-gicznej, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2012, s. 22.
12 E. Dilling-Ostrowska, Rozwój i zaburzenia mowy u dzieci w zależności od stopnia dojrzałości układu nerwowego, [w:] Zaburzenia mowy u dzieci, red. J. Szumska, PZWL, Warszawa 1982, s. 19.
13 G. Jastrzębowska, Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej, Uniwersytet Opolski, Opole 1998, s. 119–120.
14 Z. Dołęga, Promowanie rozwoju mowy w okresie dzieciństwa – prawidłowości rozwoju, diagno-zowanie i profilaktyka, Uniwersytet Śląski, Katowice 2003, s. 21.
15 G. Jastrzębowska, Wprowadzenie. Problemy terminologiczne i definicyjne, [w:] Logopedia. Pyta-nia i odpowiedzi, t. 2, red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, Uniwersytet Opolski, Opole 2003, s. 22.
16 Tamże, s. 31.
17 H. Spionek, Niektóre zaburzenia rozwoju mowy, [w:] Psychologia rozwojowa dzieci i młodzie-ży, red. M. Żebrowska, PWN, Warszawa 1975, s. 806; tenże, Zaburzenia rozwoju uczniów a nie-powodzenia szkolne, PWN, Warszawa 1985, s. 156
Poradnictwo i wsparcie rodziców dzieci z utrudnieniami w rozwoju mowy 135
Pojęcie Wybrane definicje
„Jednym z ważniejszych, choć nie jedynym, objawem zaburzeń jest niesamoistne opóźnienie rozwoju mowy. Opóźnienie to nie wyrów-nuje się samo. Zaburzenia rozwoju mowy mogą przejawiać się róż-norodnie i różne mogą być ich przyczyny. Najogólniej można je podzielić na zaburzenia o trudnej do ustalenia lub niejednoznacznej etiologii oraz zaburzenia bezpośrednio lub pośrednio związane z różnymi zaburzeniami rozwoju psychomotorycznego”18. Zaburzenia
w rozwoju języka
„Obejmują deficyty obserwowane od początku okresu rozwojowego i należy je odróżnić od nabytych zaburzeń językowych”19.
„Mogą dotyczyć zarówno kompetencji czysto językowych, jak i ko-munikacyjnych. Mogą one powstać w drodze rozwoju człowieka lub wiązać się z urazami ośrodków mowy u osoby dorosłej”20. Zaburzenia
rozwoju mowy i języka
„To wszelkie klinicznie znaczące zaburzenia, które przejawiają się opóźnieniem przejawiania co najmniej jednego aspektu mowy, oraz obejmuje deficyt percepcji i (lub) ekspresji, a także deficyty po-szczególnych subsystemów. Są one wywołane przez różne czynniki poprzedzające i działające w okresie rozwoju mowy, ale pozostają powiązane z mechanizmami nabywania mowy i języka”21. Deficyty
w rozwoju mowy
„Zaburzenia lub/i opóźnienia rozwoju związane z wolniejszym tempem, nieprawidłowym rytmem i zakresem rozwoju niektórych funkcji”22.
Trudności (utrudnienia) w rozwoju mowy
Trudności mogą mieć charakter obiektywny lub subiektywny i sta-nowią przeszkodę w opanowaniu sprawności językowej i komuni-kacyjnej prowadząc do zahamowania lub opóźnienia zmian rozwo-jowych.
Pojęcie trudności (utrudnień) w literaturze przedmiotu ujmowane jest w kategoriach obiektywnej lub subiektywnej przeszkody na drodze do osią-gnięcia celu, realizacji zadania. T. Tomaszewski wyróżnia dwa rodzaje trud-ności:
1) podmiotowe, wynikające z właściwości jednostki, jej aktualnych pro-cesów psychicznych, braku doświadczenia;
2) przedmiotowe, mające swoje źródło w samej sytuacji23.
Jak pisze wspomniany powyżej autor, trudności stwarzają prawie zaw-sze sytuację wyboru między pokonywaniem trudności a zaprzestaniem
________________
18 G. Jastrzębowska, Wprowadzenie. Problemy…, s. 31.
19 G. Krasowicz-Kupis Od badań mózgu do praktyki…, s. 21.
20 J. Gładyszewska-Cylulko, Psychologiczne aspekty języka i mowy, [w:] Dzieci o specjalnych potrzebach komunikacyjnych. Diagnoza-edukacja–terapia, red. B. Winczura, Impuls, Kraków 2013, s. 28.
21 G. Krasowicz-Kupis Od badań mózgu do praktyki…, s. 58.
22 M. Kupisiewicz, dz. cyt., s. 63.
23 T. Tomaszewski, Psychologia, WSiP, Warszawa 1990, s. 716.
działania albo między różnymi sposobami przezwyciężania trudności24. W moim przekonaniu trudności nie są tożsame z zaburzeniami. Zaburzenia mogą być efektem istnienia trudności i utrudnień na drodze rozwojowej jednostki. Trudności nie muszą prowadzić do wystąpienia zaburzeń, powo-dują jednak czasowe zahamowanie i (lub) opóźnienie tempa rozwoju, nie-równomierność procesu rozwoju. Warto dodać, że pojęcie trudności (utrud-nień) w rozwoju mowy nie zostało w sposób jednoznaczny zdefiniowane, choć często jest używane w pracach logopedycznych w kontekście omawia-nia przyczyn i nieprawidłowości rozwojowych. M. Kurowska pisze na przykład: „wydaje się, że trudności w przyswajaniu języka mogą mieć cha-rakter wyizolowany lub dominujący”25. K. Błachnio pisze z kolei, że „w pro-filaktyce wszelkich nieprawidłowości mowy i innych zaburzeń ogromne znaczenie ma wczesne wykrywanie zagrożeń rozwojowych”26. Obok pojęcia
„utrudnień”, stosowane jest zatem określenie „zagrożeń rozwojowych”. Po-nadto uważa się, że trudności mogą być dostrzegane przez osobę ich do-świadczającą, i/ lub przez jej otoczenie. Można też zauważyć, że opisując trudności w rozwoju mowy, zwraca się uwagę na specyficzny obraz nie-prawidłowości – na przykład U. Mirecka27. K. Błachnio zauważa na przy-kład, iż znaczącą rolę w zakresie wykrywalności objawów, oprócz rodziców i opiekunów dziecka, odgrywają nauczycielki w przedszkolach, które dzięki odpowiedniemu przygotowaniu specjalistycznemu wcześnie dostrzegają nieprawidłowości i utrudnienia, posiadają też umiejętności „podejmowania kontaktu informacyjnego z rodzicami oraz dalszej współpracy z nimi w toku ewentualnej terapii”28. Wśród przyczyn utrudnień w rozwoju mowy wy-mienia się następujące:
− zmiany anatomiczne układu artykulacyjnego,
− nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy,
− nieprawidłowa budowa i funkcjonowania narządu słuchu,
− nieprawidłowe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego,
− nieprawidłowe funkcjonowanie emocjonalnego jednostki,
− niedostateczne stymulowania rozwoju mowy przez otoczenie,
________________
24 Tamże, s. 717.
25 M. Kurowska, Rozwijanie aktywności werbalnej jako działanie diagnostyczno-usprawniające, [w:] Interwencja logopedyczna. Zagadnienia ogólne i praktyka, red. J. Porayski-Pomsta, M. Przy-bysz-Piwko, Elipsa, Warszawa 2012, s. 102.
26 K. Błachnio, Wprowadzenie do zagadnień logopedii wieku rozwojowego, Wyższa Szkoła Hu-manistyczno-Menedżerska „Milenium”, Gniezno 2011, s. 53.
27 U. Mirecka, Obraz trudności w komunikacji językowej, ustnej i pisemnej w przypadkach specy-ficznych zaburzeń rozwoju mowy i języka [w:] Logopedia u progu XXI wieku, red. M. Młynarska, T. Smereka, MKwadrat, Wrocław 2010, s. 94 i dalsze.
28 K. Błachnio, dz. cyt., s. 53–54.
Poradnictwo i wsparcie rodziców dzieci z utrudnieniami w rozwoju mowy 137
− nagłe lub długotrwałe choroby, na przykład wymagające hospitaliza-cji, alergie itp.
− sytuacje nagłe, traumatyczne, stresogenne, krótkotrwała lub dłuższa deprywacja potrzeb jednostki.
Kiedy opisuje się trudności (utrudnienia), za kluczowy uważa się mo-ment ich pojawienia się na drodze rozwojowej jednostki, czas oddziaływa-nia na jednostkę oraz możliwość podjęcia działań związanych z usunięciem
„przeszkody” czy „blokady” i uruchomieniem działań stymulujących za-chodzenie zmian rozwojowych lub kompensujących. Utrudnienia mogą prowadzić do opóźnień w rozwoju mowy. Do przeszkód w prawidłowym rozwoju mowy we wczesnym etapie życia dziecka można zaliczyć:
− pierwsze karmienie sztuczne,
− wczesny katar,
− stwierdzenie przeszkody w obrębie górnych dróg oddechowych, utrudniające oddychanie przez nos,
− obniżony odruch ssania, słaby mięsień okrężny ust, wygórowany od-ruch wypychania, upodobanie do smoczków,
− stale rozchylone wargi, nadmierne ślinienie, pochrapywanie, wybie-ranie jednej pozycji w czasie snu,
− skrócone wędzidełko podjęzykowe29.
W ich efekcie możemy mieć do czynienia z sytuacją, na którą wskazuje T.J. Kania, podkreślając, iż „pierwsze wyrazy pojawiają się w końcu drugie-go, a nawet trzeciego roku życia lub też do tego czasu dziecko posługuje się zaledwie kilkoma lub kilkunastoma wyrazami o prostej budowie fonetycz-nej”30. Zdaniem T. Zaleskiego „półroczne różnice nie wywołują niepokoju, gdy natomiast minie trzeci rok życia, a dziecko wypowiada tylko kilka słów, jest to sygnał ostrzegawczy, który powinien spowodować badanie fonia-tryczne lub logopedyczne”31. Wiadomo też, że „dzieci z trudnościami w za-kresie komunikacji werbalnej mają utrudniony kontakt z nauczycielem i pracownikami przedszkola, gdyż ich wypowiedzi są ubogie pod wzglę-dem treści, zdominowane przez komunikat pozawerbalny, którego znacze-nia osoba nieznająca zwyczajów i gestów obowiązujących w domu rodzin-nym dziecka nie potrafi właściwie zinterpretować”32.
________________
29 E. Stecko, Zapiski z pracy logopedy, Wydawnictwo Dr Stecko, Warszawa 2012, s. 68.
30 Za: E. Wojnarowska, Zaburzenia mowy. Słownik, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1983, s. 78.
31 T. Zaleski, Opóźnienia w rozwoju mowy, PZWL, Warszawa 2002, s. 20.
32 H. Krauze-Sikorska, K. Kuszak, Wspomaganie i wspieranie rozwoju kompetencji językowych małego dziecka jako warunek jego efektywnego funkcjonowania w grupie przedszkolnej, [w:] Logopedia u progu XXI wieku…, s. 82.