Podlaski Kwartalnik Kulturalny R. 32 (2019) nr 3

Podlaski

Kwartalnik Kulturalny

3/2019

Powierzam Twej dobroci, Czytelniku miły, książki, których karty oby Ci sprawiły uciechę, jaka dotąd żyje w sercu mojem...

Jan Kasprowicz

Wydawnictwo ukazuje się dzięki pomocy finansowej Prezydenta Miasta Biała Podlaska

Michała Litwiniuka

Redakcja:

Red. naczelny Beata Zacharuk Red.techn. Robert Soldat

Kolegium redakcyjne:

Małgorzata Brodowska, dr Tomasz Demidowicz, Istvan Grabowski, dr Szczepan Kalinowski, Radosław Plandowski, Iwona Warda

Zdjęcie na okładce: Artur Bieńkowski

Adres Redakcji PKK: Miejska Biblioteka Publiczna „Podlaski Kwartalnik Kulturalny”, ul. Warszawska 12 A, 21 - 500 Biała Podlaska, tel. (83) 341 60 11,

e-mail: pkk@mbp.org.pl

Prenumerata na rok 2019 (łącznie z kosztami przesyłki) wynosi 50 zł.

Bank PKO BP nr konta 67 1020 1260 0000 0002 0159 3870

Druk: Poligrafia Miejskiej Biblioteki Publicznej w Białej Podlaskiej

www.mbp.org.pl

Spis treści

SCRIPTA MANENT

Dariusz Sikora

Przyczynek do dziejów Rady Miejskiej i Magistratu Białej Podlaskiej 1918-1939

Marta Potocka

Zbrodnia nazistowska w Hałach ZAKŁADKI PAMIĘCI Tomasz Demidowicz

Anna Aldona Nagórska – pedagog i animatorka życia kulturalno-oświatowego Południowego Podlasia 1920–1930 RZECZ O… SZTUCE

Ewa Bagłaj

Zabawa światłem i horyzontem – rozmowa z janowskim fotografikiem Arturem Bieńkowskim

Istvan Grabowski

Odrodziłem się na nowo – rozmowa z satyrykiem Zenonem Laskowikiem

Szczepan Kalinowski

Laudacja na diamentowy jubileusz twórczości Ryszarda Kornackiego

Beata Zacharuk

Odkurzyć myśli oprószone prochem czasu…

wywiad z Kamilem Jędruchniewiczem DRZAZGI MOJEJ WYOBRAŹNI Faustyna Wojdakowska

Wiersze

5

36

45

53

58

64

66

71

Stsygoń (fragment powieści) ISKRY ŻYCIA

Małgorzata Brodowska

Po rozum do Jakuba, czyli pieszo do Santiago de Compostela – Piotr Żuk

ŚWIAT OCZAMI KOBIETY Małgorzata Brodowska

Ich pasją jest średniowiecze Grupa Rekonstrukcji Historycznej „Fortis”?

Małgorzata Brodowska Wolność i seriale RECENZJE

Beata Zacharuk

Recenzja książki Stsygoń Kamila Jęndruchniewicza KULTURALNE IMPRESJE

ZAKAMARKI BIBLIOTEKI

KRONIKA KULTURALNA NADESŁANO DO REDAKCJI

80

84

88

96

100

104

113

119

122

scripta manent

Dariusz Sikora

(Biała Podlaska)

Przyczynek do dziejów Rady Miejskiej i Magistratu Białej Podlaskiej 1918-1939

Samorząd terytorialny jest jedną z kilku podstawowych instytucji sa- morządowych, wyznaczających w praktyce miejsce idei samorządowej w ustroju prawno-politycznym każdego współczesnego państwa ¹ . Odzyskana przez Polskę w 1918 r., po 123 latach niewoli, niepodległość dała początek budowaniu suwerenności państwowej wyrażającej się najpełniej w trudnym i skomplikowanym pod względem prawno-organizacyjnym procesie tworze- nia organów władzy państwowej zarówno na szczeblu centralnym, jak i lo- kalnym ² . Zaspokojenie potrzeb lokalnych społeczności i grup interesów miały zapewnić różne instytucje samorządowe.

Pisząc o samorządzie miejskim Białej Podlaskiej w okresie międzywo- jennym nie można pominąć uwarunkowań, w jakich organa władzy samorzą- dowej działały. Są to uwarunkowania tak natury ogólnej, jak i szczególnej (lokalnej). Do pierwszych z nich zalicza się sprawy związane z miejscem i rolą samorządu w strukturze i zadaniach państwa. Druga – sytuacja lokalna, w jakiej samorządowi przyszło działać.

Przełom 1918 r. i 1919 r. to okres ustanawiania pierwszych aktów prawnych normujących instytucję samorządu terytorialnego. Początkowo dotyczyły one obszaru byłego Królestwa Polskiego. Jednym z pierwszych aktów prawnych rządu polskiego był dekret z 13 grudnia 1918 r. o wyborach

1 J. Szreniawski, Samorząd terytorialny, [w:] Ustrój polityczny i gospodarczy współ- czesnej Polski, red. W. Skrzydły, Lublin 1996, s. 188-209.

2 Podstawową trudność sprawiał fakt, iż ówczesne terytorium II Rzeczypospolitej, o nieukształtowanych jeszcze ostatecznych granicach, stanowiło zlepek trzech odmien- nych politycznie, gospodarczo oraz kulturowo, a nadal funkcjonujących systemów prawno-administracyjnych byłych państw zaborczych: Prus, Austro-Węgier oraz Rosji.

Różnice wyrażały się w kształcie, organizacji oraz w sposobie funkcjonowania organów

administracji wszystkich szczebli, zarówno rządowej, jak i samorządowej.

do rad miejskich ³ . Zgodnie z nim radni byli wybierani w głosowaniu po- wszechnym, równym, bezpośrednim, tajnym i proporcjonalnym. Czynne pra- wo wyborcze przysługiwało każdemu, bez różnicy płci, kto ukończył 21 rok życia oraz posiadał obywatelstwo polskie. Na radnych mogły być wybierane osoby korzystające z czynnego prawa wyborczego, które ukończyły 25 lat życia oraz umiejący czytać i pisać po polsku ⁴ . Dekret ten wprowadził nowe zasady wyboru organów samorządowych. Głosił on, że w miastach liczących od 5 do 25 tys. mieszkańców, do których należała też Biała Podlaska, Rada Miejska miała składać się z 24 radnych ⁵ . Według Dekretu Rady Miejskiej miały urzędować do czasu uchwalenia nowej ustawy, jednak nie dłużej niż przez 3 lata. W celu dokonania wyborów do Rad Miejskich, 17 grudnia 1918 r. wydany został specjalny regulamin, który dokładnie określał sposób przeprowadzania głosowania. Definiował on zadania komitetów wyborczych, sposób ustalania list uprawnionych do głosowania, przedstawiania kandyda- tów czy też stwierdzania wyników wyborów i ich ogłaszania.

Podstawowym aktem prawnym dotyczącym ustroju samorządu w mia- stach byłego Królestwa Kongresowego aż do roku 1933, był Dekret Naczel- nika Państwa o samorządzie miejskim ⁶ z 4 lutego 1919 r. Akt ten precyzował organizację, sposób powoływania, kompetencje oraz zadania organów gminy miejskiej, tj. rady miejskiej oraz magistratu. Organem uchwałodawczym oraz kontrolnym gminy była rada miejska wybierana na trzyletnią kadencję, zaś organem powołanym do wykonywania uchwał rady był magistrat, w którego skład wchodził burmistrz (w miastach wydzielonych z powiatu – prezydent), jego zastępcy oraz ławnicy. Samorząd miejski posiadał osobowość publiczno- prawną i wykonywał zadania własne oraz poruczone. Do zakresu działań gminy należały sprawy (w ramach zadań własnych) dotyczące przede wszyst- kim utrzymania i zarządzania majątkiem gminy oraz jej przychodami i wy- datkami, działania na rzecz rozwoju i dobrobytu gminy, jak przyjęcie progra- mu inwestycji komunalnych, rozwoju handlu, utrzymywania i rozwoju pla- cówek oświaty publicznej, ochrony zdrowia oraz zakładów dobroczynności dla ubogich mieszkańców gminy ⁷ .

3 Dzienn ik Praw Państwa Polskiego (dalej: Dz.P.P.P.) 1918, nr 20, poz. 58, Dekret o wyborach do Rad Miejskich na terenie b. Królestwa Kongresowego (dalej: Dekret o wyborach…).

4 T. Walichnowski, Miasta polskie. Dokumentacja archiwalna, Warszawa 1981, s. 27.

5 Dz.P.P.P. z 1918 r., nr 20, poz. 58, Dekret o wyborach…, dz. cyt.

6 Dz.P.P.P. z 1919 r., nr 13, poz. 140, Dekret o samorządzie miejskim (dalej: Dekret o samorządzie…).

7 Tamże. W art. 11 zapisano, że do własnych zadań gminy miejskiej należą:

[…] wszystkie sprawy, które dotyczą dobrobytu materialnego, rozwoju duchowego

i zdro wia jego mieszkańców, a w szczególności: 1) zarządzania majątkiem gminy oraz

jego dochodami i wydatkami; 2) zakładanie i utrzymanie miejskich dróg, mostów,

Przełomowym aktem dla instytucjonalnego funkcjonowania samorządu terytorialnego i zarazem kończącym pewien etap budowy niepodległego pań- stwa była ustawa konstytucyjna uchwalona przez Sejm Ustawodawczy 21 marca 1921 r. (zwana Konstytucją marcową). Istotnym elementem ustawy zasadniczej było wprowadzenie w miarę jednolitej koncepcji samorządu tery- torialnego oraz wyznaczenie jego miejsca w państwie. Konstytucja deklaro- wała, iż Rzeczpospolita Polska, opierając swój ustrój na zasadzie szerokiego samorządu terytorialnego, przekaże przedstawicielstwom tego samorządu właściwy zakres ustawodawstwa, zwłaszcza z dziedziny administracji, kultury i gospodarstwa, który zostanie bliżej określony ustawami państwowymi (art. 3) ⁸ . W ten sposób samorząd terytorialny mając moc wydawania ustaw w zakresie ograniczonym prawodawstwem ogólnokrajowym, urastał do roli autonomii terytorialnej. Konstytucja przewidywała podział terytorialny pań- stwa na województwa, powiaty oraz gminy miejskie i wiejskie. Stwierdzając, że będą one jednocześnie jednostkami samorządu terytorialnego oraz, że Jed- nostki samorządowe mogą się łączyć w związki dla przeprowadzenia zadań, wchodzących w zakres samorządu. Związki takie mogą otrzymać charakter publicznoprawny tylko na podstawie osobnej ustawy (art. 65) ⁹ . Ustawa zasad- nicza przewidywała w drodze ustaw rozgraniczenie źródeł dochodów państwa i samorządu (art. 69) ¹⁰ . W kwestii zaś nadzoru nad samorządem stwierdzała, iż ma być on rozdzielony między różne organa. Przede wszystkim nadzór ten należy do państwa, które jednak będzie go sprawowało: […] przez wydziały samorządy wyższego stopnia, ewentualnie również przez sądownictwo admi- nistracyjne (art. 70) ¹¹ . Do samorządu terytorialnego odnosił się przepis art. 109 Konstytucji, przewidywał on zapewnienie mniejszościom narodowym – poprzez odr ębne ustawy – pełny i swobodny rozwój ich właściwości naro-

ulic, placów, ogrodów, skwer ów itd.; 3) zakładanie i utrzymanie miejskich środków komunikacji; 4) piecza nad urządzeniami, służącemi do utrzymania porządku i bez- pieczeństwa publicznego; 5) zakładanie i utrzymanie urządzeń wodociągowych, kana- lizacyj nych oraz służących do zaopatrzenia miasta w światło i sieć elektryczną;

6) opieka nad ubogimi, tworze nie i utrzymanie zakładów dobroczynnych; 7) ochrona zdrowia publicznego, zakładanie i utrzymanie szpitali i urządzeń sanitarnych;

8) zakładanie i utrzymanie rzeźni, hal i targowisk; 9) aprowizacja i dostarczanie ludności zdrowych i tanich mieszkań; 10) popieranie miejscowego handlu, przemysłu i rzemiosł oraz zakładanie instytucji kredytowych; 11) piecza nad oświata publiczną, zakładanie i utrzymanie szkół, bibliotek, muzeów, teatrów itd.; 12) piecza nad oby- czajnością publiczną.

8 Tekst ustawy z 17 marca 1921 r. [w:] Konstytucje polskie w rozwoju dziejowym 1791-1982, M. Adamczyk, S. Pastuszka, Warszawa 1985, s. 218.

9 Tamże, s. 234.

10 Tamże, s. 235.

11 Tamże.

Członkowie zarządu i pracownicy Magistratu 1930 r.

dowościowych przy pomocy autonomicznych związków mniejszości o charak- terze publicznoprawnym w obrębie związków samorządu powszechnego ¹² . Przyjęty model samorządności miał umożliwić samorządowi reprezentowanie poprzez czynniki społeczne i fachowe interesów lokalnej społeczności. Miał sprzyjać kształtowaniu więzi ludności w ramach danej jednostki terytorialnej i identyfikacji z jej działalnością, co było niezwykle istotne, gdyż społeczeństwo nie utożsamiało się wcześniej z polityką władz zaborczych. Przyjęty w konstytu- cji model państwa sprzyjał tworzeniu się społeczeństwa obywatelskiego.

Decydujące znaczenie dla funkcjonowania samorządu terytorialnego miała ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego ¹³

12 Tekst ustawy z 17 marca 1921 r., dz. cyt., s. 243.

13 Dz.U. z 1933 r., nr 35, poz. 294, Ustawa z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej

zmianie ustroju samorządu terytorialnego.

z 23 marca 1933 r., nazywanej w literaturze tematu ustawą scaleniową ¹⁴ . Na podstawie Konstytucji marcowej jednostki samorządu terytorialnego po- krywały się z jednostkami podstawowego podziału administracyjnego państwa.

Jednostkom samorządu terytorialnego przyznano zarówno osobowość cywilno -prawną, jak i osobowość publiczno-prawną. Cechą charakterystyczną ustawy scaleniowej było wprowadzenie jednolitego ustroju samorządu na szczeblu gminy i powiatu. Ustawa przyjęła podział organów samorządu na uchwało- dawcze (rady gminne i miejskie) i wykonawcze (zarządy gminne i miejskie jednoosobowe lub kolegialne) ¹⁵ . Czynne prawo wyborcze przysłu- giwało na mocy ustawy każdemu mieszkańcowi danej jednostki samorządo- wej, w której zamieszkiwał przynajmniej od roku, który posiadał obywatel- stwo polskie oraz ukończył 24 lata. Bierne prawo wyborcze przysługiwało osobom, które ukończyły do dnia zarządzenia wyborów 30 lat, z tym że na szereg funkcji: burmistrza i jego zastępcy, radnego rady miejskiej i powiatowej, ławnika miejskiego oraz członka wydziału powiatowego mogły zostać wybrane wyłącznie osoby, które władają językiem polskim w słowie i piśmie ¹⁶ .

Jeżeli chodzi o organy samorządu miejskiego i jego uprawnienia, usta- wa scaleniowa szczegółowo regulowała sposób ich wyłaniania, funkcje oraz kompetencje. Organem stanowiącym i kontrolującym w miastach była nadal Rada Miejska. Była ona organem przedstawicielskim, pochodziła z wyborów, jej liczebność zależna była od liczby mieszkańców. Organem zarządzającym był Zarząd Miejski (dawna nazwa Magistrat). Członkowie rad miejskich mieli tytuły radnych, członkowie zarządów miejskich – ławników. Nadzór nad sa- morządem miejskim wykonywali w pierwszej instancji – Wydziały Powiato- we, Sejmiki Powiatowe i starostowie, w drugiej – wojewodowie. Natomiast dla miast wydzielonych – odpowiednio wojewoda i Wydział Wojewódzki.

Kadencja wszystkich organów miejskich trwała 5 lat. Zawodowych członków miejskich wybierano na 10 lat. Zarząd miejski składał się z ławników, których liczba nie mogła przekroczyć 10% ustawowej liczby radnych. Kompetencje poszczególnych organów samorządu miejskiego zostały ujednolicone ustawą.

Według niej uprawnienia obejmowały zarówno własny, jak i poruczony (zlecony) zakres działalności. Sprawy gospodarcze, kultura, oświata i zdrowie publiczne składały się na własny zakres działania samorządu. Zakres działań poruczonych określały oddzielnie ustawy. W tym miejscu należy podkreślić, iż zgodnie z ustawą scaleniową Rady Miejskie jak i Zarządy mogły być roz-

14 Jest to trafna nazwa, zwłaszcza z uwagi na osiągnięte przez nią cele: unifikację form ustrojowych, usprawnienie d ziałania administracji lokalnej, przełamanie dotychcza- sowych barier dzielących poszczególne obszary kraju.

15 H. Izdebski, Historia administracji, Warszawa 1980, s. 60.

16 Podniesiony został wiek wyborców z 21 do 24 lat, a kandydatów na radnych

z 25 do 30 l at. Oznaczało to ograniczenie wpływu ludzi młodych na samorząd.

wiązywane przez władze nadzorcze, jeśli dopuszczały się lub tolerowały wśród swoich członków publiczne wystąpienia, uwłaczające ich powadze.

Oznaczało to, że bez trudu można było rozwiązać każdy organ samorządu.

Ustawa ta ograniczała samodzielność Zarządów Miejskich i zwiększała bez- pośrednią ingerencję organów rządowych w ich prace.

Należy dodać, że wraz z ustawą scaleniową weszła w życie nowa ordy- nacja wyborcza, określająca sposób głosowania w poszczególnych częściach Polski. Według niej w miastach został utrzymany system głosowania na nu- mer listy, z tym jednak, że miasta posiadające więcej niż 5 tys. mieszkańców dzielono na okręgi wyborcze.

Wraz z uchwaleniem nowej Ustawy Konstytucyjnej z 23 kwietnia 1935 r., zwanej Konstytucją kwietniową nastąpiło ograniczenie znaczenia samorządu terytorialnego, zarówno z uwagi na rolę jaką spełniał, jak i pozycji jaką zaj- mował pośród organów administracji państwa. Konstytucja stanowiła, iż sa- morząd był powoływany przez państwo i został potraktowany jako przedłuże- nie i uzupełnienie administracji rządowej w zakresie zaspokajania potrzeb lokalnych, bez zachowania uprzedniej zasady domniemania jego właściwości w tym zakresie spraw. W Konstytucji również wyraźnie podkreślono, iż nad- zór nad działalnością organów samorządu spoczywać będzie na organach rządowych lub na organach samorządu wyższego stopnia. Pozbawiano także samorząd prawa stanowienia aktów prawa powszechnie obowiązującego.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości władze kraju przyjęły daw- ny podział administracyjny na województwa, powiaty i gminy. Ziemia byłego Królestwa Polskiego została podzielona na województwa z dniem 2 sierpnia 1919 r. Ustawą Tymczasową ¹⁷ , która między innymi utworzyła województwo lubelskie ¹⁸ . Biała Podlaska stała się siedzibą władz powiatowych ¹⁹ . Pod względem liczebnym miasto należało do miast niewielkich, chociaż w okresie międzywojennym nastąpił znaczny wzrost liczby mieszkańców: od 13 088 ²⁰ w 1921 r. do 20 743 ²¹ w 1938 r. Przyczyną wzrostu liczebnego ludności był

17 Dz.P.P.P. z 1919 r., nr 65, poz. 395, Ustawa tymczasowa z dnia 2 sierpnia 1919 r.

o organizacji władz administracyjnych II instancji.

18 W latach 1918-1939 województwo lubelskie zaliczane by ło do tzw. Polski B, co oznaczało tereny zacofane pod względem gospodarczym, jak i kulturalnym.

19 Usytuowanie siedziby powiatu w Białej Podlaskiej było ważnym wydarzeniem w życiu miasta, gdyż w zasadniczym stopniu przyczyniło się do jego rozwoju. Przy- bywało inteligencji, fachowców, działaczy politycznych i społecznych. W mieście lokalizowano inwestycje. Konieczność przyjazdu mieszkańców powiatu do Białej Podla ski w różnych sprawach wpływała na ożywienie handlu i rzemiosła.

20 H. Mierzwiński, Biała Podlaska w latach 1918-1939 (dalej: Biała Podlaska…), Biała Podlaska 2010, s. 151.

21 Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej: APL), Starostwo Powiatowe Bialskie

(dalej: SPB), Wykaz miejscowości położonych w powiecie bialskim oraz z danymi

między innymi rozwój gospodarczy miasta, Warto jednak podkreślić, że fak- tycznie w mieście na stałe przebywało więcej osób, gdyż w czasie rejestrów i spisów ludności nie uwzględniano skoszarowanego w mieście wojska.

W latach międzywojennych społeczność Białej Podlaskiej nie stanowiła monolitu pod względem narodowościowym i wyznaniowym. Zasadnicze zna- czenie miały przede wszystkim dwie grupy narodowościowe i wyznaniowe tj. ludność polska w zdecydowanej większości wyznania rzymskokatolickiego oraz ludność żydowska wyznająca mozaizm. One też dominowały w sferze ekonomicznej miasta. We wrześniu 1921 r. według danych spisu powszech- nego w mieście zamieszkiwało 6 874 Żydów, którzy stanowili 66% miesz- kańców. Według danych w 1938 r. na terenie miasta mieszkało 6 725 Żydów, tj. 32,4% ogółu mieszkańców. W ciągu 17 lat odsetek Żydów zmniejszył się o 33,6%. Ten poważny liczbowy i procentowy spadek ludności żydowskiej spowodowany był wieloma czynnikami, między innymi ich emigracją do Stanów Zjednoczonych i Palestyny ²² .

Miasto było obszarem zacofanym gospodarczo, ze słabym przemysłem.

Przeważała tutaj produkcja rolniczo-spożywcza ²³ . W okresie II Rzeczypospo- litej największe znaczenie w Białej Podlaskiej miała Podlaska Wytwórnia Samolotów ²⁴ , która była nie tylko jednym z krajowych centrów przemysłu lotniczego, ale także znanym ośrodkiem sportów lotniczych. Największym zakładem przemysłu drzewnego była Fabryka Raabego w Białej Podlaskiej ²⁵ . Produkowała artykuły oparte o mechaniczną obróbkę drewna. Obok zakładów przemysłowych rozwijało się rzemiosło nastawione głównie na potrzeby rol- nictwa. Pracownicy umysłowi pracowali w administracji państwowej, samo-

wg wyznań na dzień 1.VIII.1938 r., sygn. 478, k. 11; Rys historyczny miasta Biała Podlaska 1939 r. (dalej: Rys historyczny....), mps w zbiorach Miejskiej Biblioteki Publicz nej w Białej Podlaskiej, Regionalia MN-70, s. 1.

22 Z. Zaporowski, Ludność żydowska w Białej Podlaskiej w latach 1918-1939, „Studia Podlaskie” 1989, T. II, s. 271.

23 W latach 1918- 1939 w powiecie bialskim, podobnie jak w innych powiatach byłego zaboru rosyjskiego, brakowało wielkiego przemysłu. Dominowały przeważnie drobne zakłady z branży spożywczej, przetwórczej, budowlanej. Zakłady przemysłowe pro- dukowały maszyny i urządzenia niezbędne rolnictwu oraz przetwarzały płody rolni- cze. Wynikało to z rolniczego charakteru regionu. Stopień koncentracji produkcji w tych zakładach był dość niski i wiązał się jednocześnie z niskim stopniem zatrud- nienia (wyjątkiem Podlaska Wytwórnia Samolotów). Ich wyposażenie techniczne też nie było zadowalające. Przeważała w nich praca ręczna, stąd też i wydajność pracy nie była za wysoka.

24 T. Demidowicz, Biała Podlaska jako krajowy ośrodek przemysłu i sportów lotni- czych w okresie międzywojennym, [w:] Biała Podlaska. Szkice z dziejów miasta i okolic, red. J. Flisiński, Biała Podlaska 1999, s. 67-92.

25 P. Burchard, Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990, s. 55.

rządzie terytorialnym, sądownictwie, spółdzielczości, służbach komunalnych.

Innym źródłem utrzymania ludności miejskiej była praca na potrzeby wojska.

Na podstawie dostępnych danych statystycznych wiadomo, że w 1938 r.

podział ludności pod względem zatrudnienia kształtował się następująco:

rzemieślnicy – 26%; robotnicy i wyrobnicy – 23%; przemysłowcy i kupcy – 17%; urzędnicy i emeryci – 12%; rolnicy – 9%; wojskowi – 8%; wolne zawody – 3%; zawody bliżej nieokreślone – 2% ²⁶ . Największą liczbę wszyst- kich zatrudnionych w Białej Podlaskiej skupiało rzemiosło i przemysł. Należy dodać, że do Żydów należało wiele nieruchomości miejskich, większość skle- pów i znaczna część zakładów rzemieślniczych. W rękach żydowskich znaj- dował się drugi co do wielkości zakład przemysłowy miasta, mianowicie Fabryka Raabego, a także plac targowy i szpital przy ul. Janowskiej.

Odzyskanie niepodległości przez Polskę w 1918 r. zaktywizowało bial- skie społeczeństwo, co ujawniło się w wykształceniu stronnictw i geografii politycznej, która ulegała zmianom w II Rzeczypospolitej. Życie polityczne rozwijało się obejmując wszystkie klasy i grupy społeczne. Ujawniły się ru- chy: narodowy, demokratyczny, robotniczy, ludowy i związkowy. Układ sił poli tycznych Białej Podlaskiej w latach 1918-1939 uległ znacznym zmianom.

W latach dwudziestych dominującą siłą była endecja. Od roku 1926, a zwłaszcza od 1930 przeważać zaczął obóz sanacyjny, aktywnie wspierany przez administrację rządową ²⁷ .

Pewne znaczenie w rozwoju miasta miał bialski garnizon, bowiem sta- cjonowały w Białej Podlaskiej, i miały tu swoją siedzibę następujące jednost- ki i urzędy wojskowe: 34 pułk piechoty (34 pp), III dywizjon 9 pułku artylerii lekkiej (9 pal), oficer placu, Komenda Rejonu Uzupełnień, Rejonowy Inspek- torat Koni (na pow. Biała Podlaska, Radzyń Podlaski, Łuków i Włodawa), Obwodowa Komenda Przysposobienia Wojskowego (na pow. Biała Podlaska i Włodawa) oraz kierownictwo Fabrykacji Lotniczej – Ekspozytura nr IV.

Według spisu z 9 grudnia 1931 r. garnizon wojskowy liczył 1 603 osoby.

Wojsko na wielu odcinkach współpracowało z instytucjami cywilnymi ²⁸ . Odzyskanie niepodległości w listopadzie 1918 r. nie było równoznacz- ne z natychmiastowym powołaniem instytucji państwowych w Białej Podla- skiej, w tym również struktur samorządu terytorialnego. Należy pamiętać, że Niemcy opuścili Białą Podlaską 31 grudnia 1918 r., od 1 stycznia 1919 r.

26 B. Górny, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podla- ska 1939, s. 244.

27 Zob.: H. Mierzwiński, Biała Podlaska…, s. 763-834.

28 Obecność garnizonu w mieście powodowała powstawanie trwałych i silnych

związków wojska z miejscowym społeczeństwem, kształtujących się zwłaszcza na

płaszczyźnie ekonomicznej i społeczno-kulturalnej. Zob.: P. Borek, Garnizon bialski

w latach 1922-1939 (cz. 2), „Podlaski Kwartalnik Kulturalny” 2003, nr 2, s. 47.

zarząd nad miastem objęły władze polskie ²⁹ . Na podstawie zachowanego ma- teriału archiwalnego wynika, że 24 lutego 1919 r. Rada Miejska funkcjonowa- ła jako Tymczasowa ³⁰ . Do 1939 r. funkcjonowały w Białej Podlaskiej nastę- pujące Rady Miejskie z wyborów ³¹ :

– Rada Miejska I kadencji, od 14 grudnia 1919 r. do końca czerwca 1923 r.;

– Rada Miejska II kadencji, od 5 sierpnia 1923 r. do końca maja 1927 r.;

– Rada Miejska III kadencji, od 29 czerwca 1927 r. do końca maja 1934 r.;

– Rada Miejska IV kadencji, od 27 maja 1934 r. do maja 1939 r.;

– Rada Miejska V kadencji, od 21 maja 1939 r. do wybuchu II wojny światowej.

Zakres działalności samorządu rozciągał się na sprawy gospodarcze, kulturalne, oświatowe i zdrowia publicznego. Działalność ta w poszczegól- nych kadencjach była różna. Uwarunkowane to było ogólną sytuacją społecz- no-gospodarczą kraju oraz swoim stanem finansowym.

Z uwagi na brak danych z wcześniejszych lat nie sposób odtworzyć składów osobowych rad miejskich w poszczególnych kadencjach ³² . Dopiero rok 1934 pozwala na określenie tego stanu. Z fragmentów informacji zawar- tych w lokalnej prasie wynika, że skład Rady Miejskiej IV kadencji, wybranej 27.05.1934 r. przedstawiał się następująco: Abramowicz Julian, Bonikowski Andrzej, Carnelli Stanisław, Czerwiński Jan, Dutkiewicz Kazimierz, Gru- szecki Józef, Karwan Jan, Kisielewicz Helena, Kisielewski Walenty, Kuła- kowski Jan, Lelito Wojciech, Lewi Icko, Makaruk Jan, Pikulska Stanisława, Pyszyński Tadeusz, Romaniuk Józef, Sakowicz Leon, Stycher Abram, Su- szyński Piotr, Tymoszuk Dymitr, Wajsman Dawid, Wiesiołowski Stanisław, Winograd Berko, Zakrzewski Edward ³³ .

Z fragmentów informacji zachowanych w aktach archiwalnych Archi- wum Państwowego w Lublinie, Oddział w Radzyniu Podlaskim wynika, że w skład Rady Miejskiej V kadencji, wybranej 21.05.1939 r. wchodzili:

29 Po wycofaniu się wojsk niemieckich zaczęto organizować w Białej Podlaskiej wła- dze administracyjne. Już w listopadzie 1918 r. przyjechał do Białej Podlaskiej Józef Matulewicz z instrukcjami od polskich władz centralnych w Warszawie, działając tajnie zaczął organizować w mieście Policję Komunalną. W połowie stycznia 1919 r.

liczyła ona 48 funkcjonariuszy. R. Litwiński, Policja Państwowa w województwie lubelskim w latach 1919-1939, Lublin 2001, s. 42.

30 APL O/R, Akta miasta Biała Podlaska z lat 1833-1950 (dalej: A m BP), A. Zawa- da, Wstęp do inwentarza zespołu akt miasta Białej Podlaskiej z lat 1833- 1950,Łuków 1963, s. 2.

31 APL O/R, A m BP, Chronologiczny spis burmistrzów m. Białej Podlaskiej (dalej:

Chronologiczny spis…), sygn. 28.

32 Nie zachowały się dokumenty, które pozwoliłyby odtworzyć składy osobowe kolejnych rad miejskich i magistratów oprócz ostatniej, przedwojennej kadencji.

33 Wyniki wyborów do Rady Miejskiej w Białej Podlaskiej, Janowie, Terespolu, „Głos

Społeczny” 1934, nr 13, s. 8.

Beranek Tadeusz – przemysłowiec, Cytner Fajwuś – kupiec, Czatyrko Józef – urzędnik, Dalecki Adolf – urzędnik, Finkielsztejn Moszko – kupiec, Gold- farb Lejzor – wolny zawód, Grochmalicki Piotr – nauczyciel, Idiaszczyk Władysław – nauczyciel, Karwan Jan – rzemieślnik, Lubaszewski Władysław – rolnik, Łuć Bazyli – rolnik, Makaruk Jan – nauczyciel, Medwecki Józef – urzędnik, Muszyński Stanisław – urzędnik, emeryt, Miałkowski Bolesław – kupiec, dr Ogłozowa Maria – wolny zawód, Raczyński Stanisław – urzęd- nik, Raczyński Antoni – kolejarz, Romal Edward – urzędnik, Romańczyk Michał – rolnik, Suknow Ela Mordko – rzemieślnik, Suszczyński Piotr – rol- nik, Waśkiewicz Jan – rolnik, Żardecka Zofia – inne ³⁴ .

Jak podaje Henryk Mierzwiński w pracy „Biała Podlaska w latach 1918-1939” pierwszym burmistrzem polskim (był nim także podczas okupacji niemieckiej) został Walenty Klimecki, który na tym stanowisku pozostawał od sierpnia 1915 r. do czerwca 1919 r. ³⁵ Na podstawie dostępnych materiałów archiwalnych wiemy, że burmistrzami Białej Podlaskiej z nominacji byli:

Antoni Zamajski, od czerwca do połowy sierpnia 1919 r.; Stanisław Żukow- ski, od sierpnia do października 1919 r.; Zenobiusz Borkowski, od paździer- nika do grudnia 1919 r.; Florian Kołuszyński, od grudnia 1919 r. do lutego 1920 r. Burmistrzami z wyborów byli: Zenobiusz Borkowski, od lutego 1920 r.

do maja 1925 r.; Roman Kuhajewski, od 1925 r. do 1928 r.; Stanisław Za- krzewski, od 1928 r. do 1934 r.; Aleksander Walawski, od 1934 r. do końca II Rzeczypospolitej i w czasie II wojny światowej (aż do 1944 r.) ³⁶ . Burmi- strzowie Białej Podlaskiej byli postaciami znaczącymi, posiadającymi swoją osobowość i styl administrowania. Każdy z nich miał bogatą przeszłość poli- tyczną i znaczne osiągnięcia zawodowe. Posiadali też wysoką pozycję aktual- nie rządzących układach samorządowych.

Trudno jest ustalić datę pierwszych wyborów Rady Miejskiej Białej Podlaskiej po odzyskaniu niepodległości. Wiadomo jest, że 24 lutego 1919 r.

Rada Miejska występowała jeszcze jako organ tymczasowy. Z dostępnych materiałów i publikacji wynika, że Rada Miejska I kadencji pierwsze swoje posiedzenie odbyła 23 stycznia 1920 r. ³⁷ Do jej kompetencji, pełniącej rolę

34 APL O/R, A m BP, Wykaz Cz łonków Rady Miejskiej m. Białej Podlaskiej, sygn. 306.

35 H. Mierzwiński, Biała Podlaska…, s. 176.

36 APL O/R, A m BP, Chronologiczny spis…, dz. cyt.

37 Jak już wcześniej wspomniano, do własnego zakresu działania gminy miejskiej

należały wszelkie te sprawy, które wiązały się m.in. z zarządzaniem majątkiem gminy

oraz jej dochodami i wydatkami, zakładaniem i utrzymywaniem miejskich dróg, mo-

stów, ulic, placów itp., zakładaniem i utrzymywaniem miejskich środków komunika-

cji, opieką nad ubogimi, ochroną zdrowia publicznego, pieczą nad oświatą, zatem

wszystko to, co dotyczyło – jak to określono – dobrobytu materialnego, rozwoju

duchowego i zdrowia [...] mieszkańców. Dz.P.P.P. z 1919 r., nr 13, poz. 140, Dekret

o samorządzie…

Rada Miejska Białej Podlaskiej 1932 r.

z burmistrzem Stanisławem Zakrzewskim.

organu uchwałodawczego, należało między innymi uchwalanie budżetu rocz- nego i wydatków nieprzewidzianych budżetem, a także dokonywanie w nim zmian, ustanawianie zasad zarządu i sposobu użytkowania majątku gminy, kontrola nad czynnościami całego zarządu miasta oraz wybór prezydium Ra- dy i członków Magistratu.

Istotne miejsce w działalności Rady Miasta stanowiły specjalistyczne komisje. Odpowiadały one różnym kierunkom pracy wydziałów Zarządu Miejskiego. W skład każdej komisji wchodzili kandydaci z Rady oraz kwali- fikowani rzeczoznawcy spoza Rady. Do najważniejszych komisji należały:

finansowa, rewizyjna, skarbowa, kwaterunkowa, budowlana, gospodarcza, zdrowotna i oświatowo-dobroczynna.

Organem zarządzającym i wykonawczym gminy miejskiej Biała Podla-

ska był Magistrat (Zarząd Miejski). Członkami jego byli: burmistrz, wice-

burmistrz i trzej ławnicy, którzy otrzymywali stałe wynagrodzenie i opieko-

wali się aparatem administracyjnym miasta – biurem zarządu, składającym się

z kancelarii Rady i wydziałów. Magistrat w myśl wytycznych Rady zarządzał

majątkiem gminy, układał preliminarze budżetowe i przedkładał je do zaakcep-

towania Radzie, zwalniał i mianował urzędników, uchwalał regulaminy pracy

oraz wykonywał wszelkie czynności poruczone przez władze państwowe, takie między innymi jak sprawy meldunkowe, wojskowe, karno-administracyjne itp.

Warto zwrócić uwagę, że pierwszych miesiącach funkcjonowania I kadencji Rady tworzenie struktur Magistratu nie było łatwym procesem. Trudna sytua- cja gospodarcza miasta, a co najważniejsze – brak specjalistów i ludzi dosta- tecznie przygotowanych do objęcia urzędu samorządowego utrudniał nie- zmiernie pracę organizacyjną. Nie bez znaczenia były również trudności, jakie napotykano przy organizacji Magistratu, a które wypływały z ograniczeń finansowych. Z biegiem czasu struktura organizacyjna Magistratu ulegała daleko idącym przeobrażeniom. Powodem zmian były nabywane doświad- czenia, chęć eliminowania występujących błędów, a przede wszystkim dąże- nie do stworzenia sprawnej działalności administracji miejskiej. W związku z tym liczba referatów się zwiększała lub zmniejszała w zależności od po- trzeb. Zmieniały się ich nazwy i zakres władzy. Do wydziałów, które istniały przez cały okres międzywojenny należały: Ogólny, Finansowo-Podatkowy, (Budżetowy), Administracyjny i Budowlano-Komunikacyjny. Poza tym ist- niały następujące wydziały: Wojskowy, Kultury i Oświaty, Opieki społecznej i Zdrowia . Na podstawie dostępnych materiałów archiwalnych i publikacji wiemy, że w roku 1928 biuro Magistratu dzieliło się na 5 samodzielnych wydziałów: Wydział I ogólny, kierownik wydziału – sekretarz; Wydział II finansowo- budżetowy, kierownik wydziału – referent; Wydział III administra- cyjny, kierownik wydziału – referent; Wydział IV gospodarczy, kierownik – architekt miejski; Wydział V sanitarny, kierownik – lekarz miejski ³⁸ .

Jak wspomniano powyżej, struktura organizacyjna Magistratu ulegała pewnej modyfikacji w celu stworzenia sprawniejszej organizacji administracji miejskiej. Zachował się wykaz pracowników Zarządu Miejskiego z roku 1939, który przedstawiał się następująco: […] 1) Zysk Wacław – Sekretarz Zarządu Miejskiego, pracuje w samorządzie od 1.I.1918 r., w Zarządzie m. Białej Podlaskiej od 1.III.1928 r., 2) Maria Cajgnerówna – maszynistka, pracuje od dnia 19.XI.1935 r., 3) Mgr. Szymon Starzyński – Kierownik Wydziału Finansowo-Podatkowego, pracuje w Zarządzie Miejskim od 15.III.

1929 r., 4) A. Lebenberg – buchalter, pracuje w Zarządzie Miejskim od dnia 15.VII.1926 r., 5) Władysława Kupińska – kasjerka, pracuje w Zarządzie Miejskim od dnia 15.I.1919 r., 6) Konczakowa Józefa – kancelistka, pracuje w Zarządzie Miejskim od dnia 4.VIII.1924 r., 7) Segeń Michał – kancelista, pracuje w Zarządzie Miejskim od dnia 1.XI.1930 r., 8) Iwanicki Władysław kontroler – inkasent Z.O.M., pracuje w Zarządzie Miejskim od dnia 1.X.1938 r., 9) Skolimowski Antoni – Kierownik Wydziału Administracyjnego, pracuje w Zarządzie Miejskim od dnia 1.IV.1928 r., 10) Kowalewski Władysław – Referent O.P.L. i Wojskowy, pracuje w Zarządzie Miejskim od dnia

38 H, Mierzwiński, Biała Podlaska…, s. 178.

1.IV.1938 r., 11) Bilska Leokadia – kancelistka, pracuje w Zarządzie Miasta od dnia 11.X.1920 r., 12) Hildebrandt Stefania – kancelistka, pracuje w Zarzą- dzie Miejskim od dnia 1.IV.1936 r., 13) Chmielowiec Marcin – technik Wydzia- łu Komunikacyjno-Budowlanego, pracuje w Zarządzie od dnia 1.III.1937 r., 14) Gofron Tadeusz – technik Wydziału Kom.-Bud., pracuje w Zarządzie Miej- skim od dnia 1.VI.1938 r., 15) Bilkiewicz Józef – pomoc kancelaryjna, pracuje w Zarządzie Miejskim od dnia 25.V.1935 r., 16) Kopycki Stefan – pomoc kance- laryjna, pracuje w Zarządzie Miejskim od sierpnia 1937 r., 17) Dr. Konstanty Swiątek – lekarz miejski, pracuje od dnia 1.I.1938 r., 18) Dr. Dymitr Hrycków – miejski lek. wet., pracuje w Zarządzie Miejskim od 15.XII.1932 r., 19) Dorosz Władysław – inkasent rzeźni miejskiej, pracuje w Zarządzie Miejskim od 1.XI.1929 r., 20) Tuszyński Wacław – p.o. kontr. sanit., pracuje od dnia 27.V.1935 r., 21) Inż. Kowalewski Tomasz – Dyrektor Elektrowni Miejskiej, pracuje od dnia 12.IV.1930 r., 22) Nowakowski Jan – zastępca Dyr. Elektrowni Miejskiej, pracuje od dnia 8.X.1934 r., 23) Strzelecki Jan – buchalter Elektrow- ni Miejskiej, pracuje od dnia 15.VII.1931 r., 24) Szałkiewicz Bolesław – wywia- dowca, pracuje od dnia 19.VI.1929 r., 25) Węglarski Marian – wywiadowca, pracuje od dnia 19.IX.1929 r., 26) Plecha Jan – dozorca gmachu Zarządu Miejskiego, pracuje od 1921 roku, 27) Romaniuk Adam – goniec Zarządu Miej- skiego, pracuje od 1933 roku ³⁹ . Z biegiem czasu rozbudowano i doskonalono wewnętrzną strukturę organizacyjną.

Zarząd Miejski Białej Podlaskiej mieścił się w centrum miasta, w lokalu własnym przy Placu Wolności. Funkcjonowanie organizacyjne Urzędu było dość dokładnie unormowane uchwałami Rady Miasta i Zarządu Miejskiego oraz sze- regiem zarządzeń wewnętrznych burmistrza. Prowadzono tutaj odpowiednią politykę kadrową. Na podstawie zachowanego materiału archiwalnego wynika, że w okresie międzywojennym Urząd rozbudowywał się kadrowo. I tak w 1936 r.

liczył 19 osób ⁴⁰ . Natomiast w 1938 r. pracowało w nim 27 osób. Tak więc liczba pracujących w tym Urzędzie w ciągu kilku lat zwiększyła się o 8 osób. Należy dodać, że nie bez znaczenia dla zapewnienia odpowiedniego poziomu pracy Ma- gistratu odgrywał lokal urzędu. W latach dwudziestych warunki lokalowe miał on dobre. Większość wydziałów miała odpowiednią liczbę pomieszczeń z dobrymi warunkami do pracy. Sytuacja zaczęła się zmieniać w latach trzydziestych, a głównie po 1933 r., gdy zaczęła obowiązywać ustawa „scaleniowa”. W związku z potrzebami miejskiej administracji warunki lokalowe były już niewystarczające.

Z tego względu burmistrz podejmował wielokierunkowe działania mające na celu zapewnienie pracownikom na stanowiskach biurowych odpowiednich pomiesz- czeń do pracy. Jedną z propozycji władz Magistratu, by usprawnić pracę wszyst- kich wydziałów był zakup nowego gmachu. W swoim przemówieniu z dnia

39 Rys historyczny…, s. 3-4.

40 H. Mierzw iński, Biała Podlaska…, s. 179.

24 stycznia 1939 r. burmistrz miasta A. Walawski pisał: Wiadomą jest rzeczą, że Zarząd Miejski w Białej Podlaskiej ma nieodpowiedni, bo zbyt szczupły i nie nadający się do rozbudowy lokal. Przed paru laty zdarzyła się swego rodzaju jedyna okazja rozwiązania zagadnienia siedziby Z. M. stosunkowo tanim kosztem.

Sąsiadujący z Z. M. dom na rogu Placu Wolności i ul. Piłsudskiego został z tytułu długu w Dyrekcji Lasów Państwowych wystawiony na licytację. Uzyskałem zgodę Dyrekcji na spłatę długu w wysokości 28.000 zł. przez Zarząd Miejski ratami w okresie lat 10-ciu, inni wierzyciele również godzili się na częściową bonifikatę swych długów i rozterminowanie na kilkuletni termin. Na pożyczenie brakującej sumy kilkunastu tysięcy złotych otrzymałem przyrzeczenie Banku Komunalnego i Rada Miejska powzięła prawie jednomyślnie uchwałę nabycia tej nieruchomo- ści. Wydział Powiatowy jednak uznał, że Zarząd Miejski nie będzie posiadał do- statecznych funduszy na przeprowadzenie remontu i uchwały Rady Miejskiej nie zatwierdził. Na skutek interwencji w Urzędzie Wojewódzkim uchwała została zatwierdzona, jednak po niewczasie, bo zanim to nastąpiło inna osoba potrafiła nabyć w Dyrekcji zobowiązania i dom ten przeszedł w prywatne ręce ⁴¹ . Wydaje się, że była to propozycja słuszna, pozwalająca na takie ukształtowanie urzędu, by mógł on realizować swoje zadania właściwie. Działania te prowadzone były w ramach obowiązującego prawa. Istotny okazał się brak środków finansowych.

Należy zaznaczyć, że pomimo nielicznych nieporozumień, istniała na ogół dobra współpraca z wydziałem powiatowym ⁴² . Godnym podkreślenia jest fakt, że Za- rząd postanowił na własny koszt przeprowadzić remont obiektu, tak aby przeby- wający tam urzędnicy mogły cieszyć się dobrymi warunkami lokalowymi ⁴³ .

Podstawowym zagadnieniem w egzystencji każdego organizmu miej- skiego są jego dochody. Władze miejskie Białej Podlaskiej czerpały je z róż- nych źródeł, które w okresie międzywojennym w zasadzie się nie zmieniały, ulegała zmianom jedynie wysokość wpływów. Celem zobrazowania problemu warto prześledzić na przykład wykonanie budżetu z roku 1936/37 ⁴⁴ . I tak

41 APL O/R, A m BP, Przemówienie burmistrza miasta z dnia 24stycznia 1939 r.

(dalej: Przemówienie burmistrza…), sygn. 336, k. 3, 4.

42 Nadzór nad samorządem miejskim sprawował w pierwszej instancji starosta i wy- dział powiatowy, a w drugiej wojewoda. Wydział powiatowy składał się ze starosty jako przewodniczącego i sześciu członków wybranych zwykłą większością przez sejmik spośród mieszkańców powiatu. Starosta miał za zadanie wykonywać uchwały sejmiku i wydziału oraz przygotowywać wnioski na posiedzenia tych organów.

43 B. Górny, Monografia powiatu…, s. 250.

44 Według danych Inwentarza nieruchomości 1936-1937 w posiadaniu Magistratu

miasta Białej Podlaskiej było 13 budowli: 3 domy mieszkalne, stara i nowa elektrow-

nia miejska, rzeźnia miejska, łaźnia, 4 szkoły, remiza, budynek Zarządu Miasta. Mia-

sto było właścicielem sieci energetycznej na terenie Białej Podlaskiej, 5 placów bu-

dowlanych oraz innych gruntów, takich miedzy innymi jak: plac targowy, 2 łąki,

2 pola orne, kort tenisowy, park.

budżet miasta składał się z budżetu administracyjnego oraz budżetu przedsię- biorstw. Finansową podstawą całej działalności gospodarczej władz miejskich stanowił budżet administracyjny ⁴⁵ .

Dochody miasta przedstawiały się w nich następująco:

1. Wpływy z majątku komunalnego 15 527 zł – 4,6%

2. Przedsiębiorstwa komunalne (elektrownia, rzeźnia, beton. itd.), 120 597 zł – 36,0%

3. Zwrot wydatków (od właścicieli nieruchomości za chodnik, od gmin za szkoły) 5 561 zł – 1,7%

4. Opłaty administracyjne 10 732 zł – 3,2%

5. Opłaty za korzystanie z urządzeń i zakładów dobra publicznego 4 100 zł – 1,2%;

6. Udział w podatkach państwowych(państwowy podatek dochodowy, od lokali i specjalny podatek

od wynagrodzenia) 36 505 zł – 4,6%

7. Dodatki do podatków państwowych 92 650 zł – 28%

8. Podatki samoistne 23 311 zł – 7%

9. Różne 46 000 zł – 13,7%

Razem: 334 698 zł Oprócz tego dochody nadzwyczajne: 51 905 zł. (głównie pożyczki).

Struktura rozchodów kształtowała się następująco:

1. Zarząd Ogólny 58 979 zł – 17,8%

2. Majątek komunalny 11 800 zł – 3,6%

3. Spłata długów 68 860 zł – 20,8%

4. Drogi i place publiczne 26 578 zł – 8,0%

5. Pomiary miasta 15 764 zł – 4,8%

6. Oświata 41 858 zł – 12,6%

7. Kultura i sztuka (biblioteka) 1 714 zł – 0,5%

8. Zdrowie publiczne 29 794 zł – 9,0%

9. Opieka społeczna 41 404 zł – 12, 5%

10. Popieranie przemysłu, handlu i rolnictwa 1 000 zł – 0,3%

11. Bezpieczeństwo publiczne 43 367 zł – 13,1%

12. Różne 9 790 zł – 3,0%

Razem: 330 922 zł Oprócz tego wydatki nadzwyczajne na nowe budowle i drogi: 50 204 zł.

45 APL O/R, A m BP, Przemówienie burmistrza…, k. 8, 9.

Należy zauważyć, że w strukturze dochodów budżetu administracyjne- go miasta Białej Podlaskiej stosunkowo wysokie środki do kasy miejskiej wpłynęły z przedsiębiorstw komunalnych (36%). Następną pozycje stanowią dodatki od podatków państwowych, które łącznie z udziałem w podatkach państwowych stanowią 32,6% wpływów budżetowych, natomiast podatki samoistne stanowią tylko 7%. Na podstawie rozchodów możemy stwierdzić, że spłata długów i odsetek stanowiła dość poważne obciążenie dla budżetu miasta (20,8%). Stosunkowo małe kwoty przeznaczono na inwestycje, czyli tworzenie nowych trwałych wartości, podnoszących poziom kulturalny i go- spodarczy miasta. Należy dodać, że budżet Białej Podlaskiej w okresie mię- dzywojennym z każdym rokiem zwiększał się. I tak, w roku 1939/40 uchwa- lony budżet administracyjny wynosił po stronie dochodów 439 647 zł. i wy- datków – 439 647 zł. ⁴⁶ Wydaje się, że ani realny wzrost dochodów miasta, ani zaciągnięte pożyczki nie umożliwiały szybkiego rozwiązania wielu palących problemów z różnych dziedzin miasta. Konieczna była pomoc władz central- nych i wojewódzkich, na którą w ówczesnych warunkach gospodarczych nie można było zbytnio liczyć. Jedynie Sejmik Powiatowy w miarę swoich moż- liwości finansowych lokalizował w mieście inwestycje związane z potrzebami powiatu i przyczyniał się w ten sposób do jego rozwoju.

Jedną z najważniejszych sfer aktywności władz miasta była gospodarka komunalna ⁴⁷ . Działalność ta w poszczególnych okresach była różna. Uwarun- kowane to było ogólną sytuacją gospodarczą kraju. Jak podaje Paweł Tarkow- ski: Na początku 1920 r. odbyło się pierwsze posiedzenie Zarządu Miasta, wybranego przez pierwszą Radę Miejską. W swoim programie rozwojowym za najważniejsze i najpilniejsze Zarząd uznał: przeniesienie elektrowni (znajdo- wała się wówczas na prywatnym placu), uprzemysłowienie miasta, rozbudowę miasta, zaprowadzenie jarmarków i urządzenie targowiska, budowę hal tar- gowych, urządzenie wodociągów i kanalizacji, podniesienie dochodów rzeźni miejskiej, uprzemysłowienie łaźni, umiastowienie szpitala, założenie lombardu miejskiego, należyte wykorzystanie dochodów z majątku miejskiego ⁴⁸ . Dążenie

46 APL O/R, A m BP, Uchwała Magistratu z dnia 12.I.1939 r. prot. Nr 3 i z dn.

20 I 1939 r. prot. Nr 4, sygn. 3014, k. 1.

47 Samorząd w Polsce wyposażony był w osobowość prawną i prawo do posiadania własnego majątku, czyli tzw. mienia komunalnego, co pozwalało mu na prowadzenie gospodarki komunalnej. Było to możliwe dzięki uchwaleniu Konstytucji Rzeczypo- spolitej Polskiej z 17 marca 1921 r., która przyjęła, iż ustrój w Polsce opierać się będzie na zasadzie szerokiego samorządu terytorialnego o autonomicznym charakte- rze w obszarze administracji, gospodarstwa i kultury (Ustawa z 17 marca 1921).

48 P. Tarkowski, Gospodarka komunalna Białej Podlaskiej w latach międzywojen-

nych, „Podlaski Kwartalnik Kulturalny” 2012, nr 3-4, s. 7.

do zmiany oblicza miasta stanowiło jeden z głównych kierunków działalności Rady Miejskiej i Magistratu w Białej Podlaskiej również w latach następnych ⁴⁹ . Bialski Zarząd Miejski prowadził w okresie międzywojennym przed- siębiorstwa miejskie ⁵⁰ takie jak: elektrownię, rzeźnię, betoniarnię, a w latach 1935-1939 także kino.

Duże znaczenia dla finansów miasta miało funkcjonowanie elektrowni.

Ze względu na brak odpowiedniego materiału archiwalnego przedsta- wienie jej osiągnięć gospodarczych i finansowych jest rzeczą skomplikowaną.

Wiemy, że samorząd miejski zdawał sobie sprawę ze znaczenia elektrowni dla gospodarki miasta. Powstała ona jeszcze podczas I wojny światowej i w 1918 r.

została sprzedana władzom miejskim. Magistrat zapłacił wówczas okupantowi 150 000 marek. Wiele przyczyn złożyło się na to, że na początku lat dwudzie- stych elektrownia znajdowała się w rękach dzierżawców, między innymi fir- my Konsorcjum „Elektrownia Podlaska”. Wydaje się, że głównymi przyczy- nami takiej sytuacji były: brak zorganizowanego nad przedsiębiorstwem ko- munalnym sprawnego zarządu oraz małe środki finansowe. Z informacji za- mieszczonych w prasie w 1922 r. i 1923 r. wynika, że hamujący wpływ na elektryfikację w mieście miał dzierżawczy charakter jej własności ⁵¹ . Prawdo-

49 Racjonalne prowadzenie gospodarki utrudniały bardzo małe środki finansowe, ciągły spadek wartości pieniądza, wzrastające stale wydatki przy niewielkich docho- dach, inflacja. Dopiero w 1924 r., po wprowadzeniu nowej waluty – złotego polskie- go – ustały ruchy inflacyjne, a finanse miasta ustabilizowały się.

50 Samorząd gminy jako przedsiębiorca, „Głos Społeczny” 1934, nr 10, s. 1, 2.

51 Zob.: „Gazeta Zarządu m. Białej Podlaskiej”: nr 4/1922, nr 9/1922, nr 2/1923.

podobnie nieopłacalna z punktu widzenia Konsorcjum była przebudowa i modernizacja elektrowni, ponieważ pociągała ona za sobą znaczne nakłady, zysków zaś można było spodziewać się w dalszej perspektywie. Poza tym w 1923 r. dzierżawca wymontował z niej maszyny, a miastu zagroziły prze- rwy w dostawie prądu. Zarząd Miasta musiał więc wystąpić na drogę sądową, aby odzyskać mienie z elektrowni, która mieściła się wówczas w starym bu- dynku po browarze przy ul. Narutowicza. W związku z tą sytuacją za najpil- niejszą sprawę uznano znalezienie takiego rozwiązania, które by zapewniło miastu stałą dostawę prądu. Kolejnym dzierżawcą było Konsorcjum dzier- żawców młyna Ratajewicza. Należy dodać, że w latach następnych elektryfi- kacja nowych obiektów i kolejnych rejonów miasta pociągały za sobą spore wydatki, a środki jakimi dysponował budżet były skromne. Władze miejskie mając na uwadze rozwój gospodarczy miasta podjęły prace modernizacyjne w elektrowni. Przykładowo w dniu 7 lipca 1930 r. odbyła się próba odbiorcza nowego silnika typu Diesel o mocy 240 KW, w który została wyposażona elektrownia ⁵² . Pomimo modernizacji elektrowni, jej moc okazywała się nie- wystarczająca. Wiązało się to między innymi z zaspokojeniem wciąż wzrasta- jącego zapotrzebowania na energię elektryczną. W związku z tym postano- wiono zbudować nową elektrownię. Z informacji zamieszczonych w prasie ⁵³ w 1936 r. wynika, że kamień węgielny pod jej budowę wmurowano i poświę- cono 25 września 1935 r. Budynek został zaprojektowany przez inż. Bolesła- wa Tomczaka. Budowa elektrowni została wykonana w czasie 6 miesięcy i kosztowała 207 000 zł. Była to nowoczesna turbo parowa elektrownia miej- ska. Tak więc w Białej Podlaskiej funkcjonowały już dwie elektrownie, o łącznej wartości 500 000 zł. ⁵⁴ Był to niewątpliwy sukces władz miasta.

W życiu mieszkańców nastąpiła radykalna zmiana. Z mieszkań zniknęły lam- py naftowe, do domów wkroczyły pierwsze urządzenia techniczne. Zastoso- wanie elektryczności w systemie łączności wiodło do nowych środków in- formacji oraz masowego przekazu – radia, kształtujących kulturę masową.

W 1938 r. do sieci elektrycznej podłączonych było 2400 abonentów ⁵⁵ . W tymże roku produkcja tzw. sprzedanych kWh wynosiła ponad milion.

52 Z Elektrowni miejskiej w Białej Podlaskiej, „Podlasiak” 1930, nr 29-30, s. 4-5.

53 Zob.: Uruchomienie nowej elektrowni i otwarcie miejskiej sali widowiskowej,

„Głos Społeczny” 1936, nr 4, s. 2; Poświęcenie nowej elektrowni miejskiej i remizy strażackiej, „Głos Społeczny” 1936, nr 5, s. 4.

54 B. Górny, Monografia powiatu…, s. 249.

55 Według B. Górnego Elektrownia bialska zasila prądem poza mieszkaniami, sklepami

i. t. p. prywatnymi – Podlaską Wytwórnię Samolotów, koleje państwowe, 3 kina, miejsco-

wy garnizon, zakłady przemysłowe i. t. p.. B. Górny, Monografia powiatu…, s. 216.

Do najważniejszych aspektów funkcjonowania miasta należał problem aprowizacji mieszkańców w odpowiednią ilość żywności. Kwestia ta dotyczy- ła zwłaszcza uboju zwierząt.

Władze samorządowe stały na stanowisku, że zbyt na zwierzęta hodow- lane oraz zaopatrzenie ludności w mięso powinna zapewniać rzeźnia miejska.

Znaczącą rolę odgrywały tu czynniki ekonomiczne (dochód z uboju). Oprócz rzeźni miejskiej, było w mieście bardzo wielu prywatnych rzeźników i masa- rzy. Badacz i znawca tego tematu – H. Mierzwiński – podaje że: Na podsta- wie zachowanych źródeł można wnioskować, że ubój i przetwórstwo mięsa w Białej Podlaskiej pomimo wielu braków, szczególnie do czasu wybudowa- nia nowoczesnej rzeźni w 1929 r. były coraz bardziej wzorowo organizowa- ne ⁵⁶ . Wartym podkreślenia jest fakt, że władze miejskie podległą sobie rzeź- nię wydzierżawiały prywatnym przedsiębiorcom. Dbały one między innymi o właściwe sporządzanie umów z dzierżawcami, uchwalały szczegółowy re- gulamin pracy rzeźni, zapewniały dozór weterynaryjny. Prawdopodobnie ze względu na wiek istniejącej starej rzeźni i brak w niej odpowiednich rozwią- zań technicznych, zastąpiono ją nowym obiektem, wzniesionym w roku 1929 ogromnym nakładem kosztów ⁵⁷ . Zgodnie z przyjętymi wówczas zasadami projektowymi, rzeźnię ulokowano na przedmieściach miasta (przy ul. Brze- skiej), w pewnym oddaleniu od zwartej zabudowy. O lokalizacji zdecydowało kilka czynników, z których najważniejsze to bliskość dogodnego połączenia kolejowego oraz s tałego źródła wody z przepływającej obok rzeki Krzny.

W tym też okresie uważano, że odpowiednio zorganizowana Rzeźnia Miejska mogłaby być przedsiębiorstwem dochodowym.

Do 1938 r. nie była ona w pełni wyposażona, gdyż brakowało instalacji szlamiarni i masz yn chłodniczych do produkcji lodu. Mimo to rzeźnia była jak na tamte czasy zakładem bardzo nowoczesnym. Osobnym zagadnieniem było jej utrzymanie. Miasto zatrudniało lekarza weterynarii. W 1931 r. stano- wisko te pełnił Michał Matysiakiewicz. Rzeźnia zatrudniała 15 pracowników.

Spora część mięsa z tej ubojni przeznaczona była na eksport. Niestety, na początku lat trzydziestych utrzymywanie nowej rzeźni stanowiło dla miasta duże obciążenie. Przedsiębiorstwo borykało się z trudnościami finansowymi.

Przykładowo w latach 1931-1932 i 1932-1933 na niekorzystną sytuację finan- sową wpływ miały zarówno spłata długu z tytułu budowy jak również niewy- korzystane moce produkcyjne. Dodać należy, że powoli wzrastała produkcja

56 H. Mierzwiński, Biała Podlaska…, s. 330.

57 Ciągle rosnąca liczba mieszkańców Białej Podlaskiej przyczyniała się do wzrostu

zapotrzebowania na żywność. Coraz więcej osób pracowało w przemyśle, a szczegól-

nie w PWS oraz innych zakładach pracy (w tym w handlu, rzemiośle) czy urzędach,

a procentowy udział rolników w populacji malał. Przydomowe małe ubojnie oraz

2 rzeźnie przestały wystarczać. Pojawiła się potrzeba budowy dużej rzeźni miejskiej.

zwierzęca. Od lat 1937-1938 rzeźnia stała się przedsiębiorstwem dochodo- wym. Ubój roczny w 1938 r. wynosił: 38 buhajów, 6 wołów, 1128 krów, 1357 jałówek, 4534 cieląt, 2483 świń, 2707 owiec i 32 kozy ⁵⁸ .

Istotną część gospodarki ko- munalnej, szczególnie w małym mieście jakim była Biała Podlaska, stanowiła betoniarnia. Wytwarzała ona płyty chodnikowe i krawężniki po niższych cenach niż ceny ryn- kowe. Nadmienić wypada, że okres II Rzeczypospolitej to również czas rozwoju urbanistycznego miasta.

Zaniedbania w zakresie jakości dróg, ulic i placów, odziedziczone po latach niewoli i okresie działań wojen nych były wielkie. Usilnie dążono do zmiany oblicza miasta i polepszenia życia jego mieszkań- ców. Wysiłek, jaki władze miasta podjęły w celu ulepszenia sieci komunikacyjnej w Białej Podla- skiej, obrazują dane statystyczne.

Tak więc w 1930 r. długość wszy- stkich ulic miasta wynosiła 17 100 m, w tym brukowanych 12 840 m, niebrukowanych 4 260 m. Pod koniec 1938 r.

długość dróg wynosiła: […] drogi wojewódzkie brukowane – 2.760 m.b.; dro- gi wojewódzkie szabrowane – 10.615 m.b.; ulice miejskie brukowane – 37.820 m. b.; ulice miejskie niezabrukowane – 37.820 m.b. oraz drogi polne bez nazwy – 17.8000 m. b. ⁵⁹

Zachowały się informacje mówiące, że w roku budżetowym 1936/37 do kasy miejskiej wpłynęła z tytułu działalności gospodarczej betoniarni kwo- ta w wysokości 5 946,93 zł, a w następnym – 7 897,70 zł.

Jednym z podstawowych zadań samorządu była pomoc szkolnictwu powszechnemu. Dekret z 1919 r. wprowadzał bezpłatne i obowiązkowe nau- czanie w zakresie 7 klas, tzw. szkoły powszechnej. Realizacja takiego pro- gramu nie wszędzie była możliwa ⁶⁰ . Chodziło głównie o budowę i utrzymanie

58 B. Górny, Monografia powiatu…, s. 205.

59 Tamże, s. 243.

60 Trudności ogólnokrajowe znajdowały odzwierciedlenie również w Białej Podla-

skiej. Jak wszędzie, brakowało tutaj odpowiednich pomieszczeń, nauczycieli, pod-

ręczników i pomocy naukowych.

budynków szkolnych. Do dziedzin zaniedbanych w mieście należała między innymi oświata, potrzeby tutaj były wielkie. W 1919 r. funkcjonowały w Bia- łej Podlaskiej dwie szkoły powszechne: Szkoła Powszechna im. Marii Ko- nopnickiej przy ul. Zielonej, licząca 7 nauczycieli i Szkoła Powszechna im. ks. St. Brzóski przy ul. Krzywej, licząca 4 nauczycieli. Należy zauważyć, że na nauczycielu, oprócz trudnych zadań dydaktycznych i wychowawczych, spoczywało wiele dodatkowych obowiązków. Zawód ten postrzegany był jako szczególny, wymagający oprócz rzetelnej wiedzy także nienagannej po- stawy moralnej, społecznikostwa i powołania.

Za szybkim przyrostem dzieci w szkołach powszechnych nie nadążał rozwój bazy lokalowej.

Szkoły powszechne pracowały w izbach wynajętych, które nie były przygotowane dla potrzeb szkolnych. O tragicznej wprost sytuacji lokalowej Szkoły Powszechnej im. Marii Konopnickiej pisze jedna z nauczycielek, Jadwiga Krzowska: Dnia 9/VI 1920 roku otrzymałam przeniesienie do szkoły siedmiokla sowej Nr 3 w Białej Podlaskiej […] Warunki lokalowe opłakane.

Klasy rozrzucone w czterech punktach w budynkach nie przystosowanych na sale szkolne. Daleko przy Łomaskiej w domu prywatnym dwie sale dla naj- młodszych klas, w których uczył jeden nauczyciel. Przy Zielonej w szkolnym budynku jedna duża ciepła sala, przy tejże ulicy w prywatnym domu, wynajęte dwie salki. Sytuację ratowała ta okoliczność, że starsze klasy były nieliczne.

Przy Kole jowej dwie duże sale zamienione z dawnych magazynów zbożowych najmniej nadawały się na klasy szkolne. […] Lekcja, nauczyciel zainteresował dzieci, wszyscy zajęci i przejęci. W pewnej chwili: proszę pani ogon szczura, rzeczywiście między deskami sufitu zwisa ogon. Zainteresowanie prysło lekcja nieskończona ⁶¹ . Ok azało się, że szkolnictwo powszechne nie było jeszcze należycie przygotowane do roli wyznaczonej przez władze państwowe. Zwra- cała na to uwagę między innymi prasa lokalna. „Gazeta Zarządu m. Białej”

w numerze 6 z 6 sierpnia 1922 r. donosiła: Jednym z najważniejszych zadań miasta winno być dążenie do szerzenia oświaty i postawienia szkolnictwa powszech nego na wysokości swego zadania oraz najszybszego wprowadzenia przymusu szkolnego, jak to już jest w innych miastach. […] Jeszcze bardziej zasmuca nas brak lokali, których nawet za wysoką cenę dostać nie można ⁶² . W miarę upływu czasu czyniono wielokierunkowe starania w celu poprawy sytuacji szkolnictwa powszechnego. Otwierano nowe placówki ⁶³ , regulowano prawny stan materialny szkół oraz reorganizowano sieć szkolną. Liczba

61 Relacja J. Krzowskiej, orygin ał w posiadaniu H. Król (kserokopia w zbiorach autora), k. 1.

62 Wezwanie do Obywateli m. Białej, „Gazeta Zarządu m. Białej Podlaskiej” 1922, nr 6, s. 1.

63 W 1933 r. zostaje utworzona Powszechna Szkoła nr 5 w budynku Powszechnej Szko-

ły im. Marii Konopnickiej. Szkoła ta w roku szkolnym 1933/1934 liczyła 412 uczniów

oraz 6 nauczycieli.

uczniów ciągle wzrastała, należało więc szukać nowych rozwiązań. Z tego też względu z każdym rokiem wzrastała sieć szkół powszechnych. W 1922 r. dzia- łało 5 szkół powszechnych o ogólnej liczbie 932 uczniów ⁶⁴ . W roku szkolnym 1938/1939 ogólna liczba uczniów uczących się w szkołach powszechnych wy- nosiła 2832, w tym Nr 1 – 709, Nr 2 – 457, Nr 3 – 561, Nr 4 – 456, Nr 5 – 552 i w prywatnej (M. Bratkowskiej) – 97 ⁶⁵ . Liczba uczniów w szkołach powszech- nych wzrastała, ale baza lokalowa była niezadawalająca ⁶⁶ .

Warto odnotować, że samorząd miejski Białej Podlaskiej wkładał wiele wysiłku w realizację powszechnego nauczania, rozwój szkolnictwa po- wszechnego i poprawę materialną szkolnictwa ⁶⁷ . Nakłady na szkolnictwo ulegały stopniowemu zwiększeniu. Przykładowo w roku szkolnym 1934/1935 wynosiły 29 195 zł, a w roku 1938/1939 zwiększyły się do 36 756 zł. Mimo poprawy sytuacji finansowej, nie rozwiązywano wszystkich problemów oświaty. W 1938 r. Zarząd Miejski przystąpił do realizacji uchwały Rady Miejskiej o budowie szkoły – pomnika Marszałka Józefa Piłsudskiego. Budy- nek szkolny, z 10 salami lekcyjnymi, miał być ukończony w ciągu 2 lat.

Ogólny koszt tej inwestycji przewidziany był na kwotę około 150 000 zł.

Drugą szkołę zamierzano wybudować na przedmieściu Wola. Trzeba podkre- ślić, że bialskie szkolnictwo wymagało pomocy nie tylko ze strony samorzą- dowej, ale głównie pomocy finansowej ze strony państwa.

Bardzo ważną sprawą dla samorządu było podniesienie stanu sanitarno - higienicznego oraz zdrowia publicznego Białej Podlaskiej. Chodziło tu o zaopatrzenie miasta w niezbędne urządzenia zapewniające odpowiedni po- ziom higieny ich mieszkańców, przede wszystkim wodociągi, kanalizacja, czy odpowiednia budowa ulic, zapewniająca odpływ nieczystości ⁶⁸ .

Główny ciężar pracy podniesienia poziomu sanitarno-higienicznego miasta w okresie międzywojennym spoczywał na władzach miejskich. Zda- wały sobie one sprawę, że stan zdrowia mieszkańców w dużej mierze uzależ- niony był od należytego stanu sanitarnego miasta. Były też świadome tego, że brak kanalizacji, ustępów, śmietników, prawidłowo zbudowanych studni,

64 H. Mierzwiński, Biała Podlaska…, s. 463.

65 Tamże, s. 470.

66 Zob.: D. Sikora, Szkolnictwo powszechne w powiecie bialskim w przededniu II woj ny światowej, „Podlaski Kwartalnik Kulturalny” 2018, nr 2, s. 5-18.

67 Zob. szersze wiadomości: D. Sikora, Miasto Biała Podlaska w strukturach samorzą- du terytorialnego w świetle ustawy z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustro- ju samorządu terytorialnego, [w:] Tradycje i współczesność samorządu terytorialnego na południowym Podlasiu, red. R. Dmowski i P. Matusak, Siedlce 2002, s. 57-69;

D. Sikora, Samorząd miejski Białej Podlaskiej w przededniu II wojny światowej, „Pod- laski Kwartalnik Kulturalny” 1998, nr 4, s. 24-30.

68 Działania na rzecz podniesienia stanu higienicznego podejmowały także różne

instytucje i stowarzyszenia społeczne.

zdatnej do spożycia wody i nieprzestrzeganie elementarnych zasad higieny, a także niewłaściwe obchodzenie się z produkcją i sprzedażą środków spo- żywczych było przyczyną szerzenia się wielu chorób. Trudna sytuacja sanitar- no-higieniczna miasta zmuszała bialski samorząd do podejmowania działań, zmierzających do jej poprawy. W pierwszych latach niepodległości powołano Komisję sanitarną, która podejmowała różne inicjatywy w zakresie poprawy sytuacji sanitarno-higienicznej miasta. I tak na przykład miasto zostało podzie- lone na kilka rewirów sanitarnych. Władze miasta, za pośrednictwem Komisji sanitarnej, dążyły do tego, aby na bieżąco rozwiązywać problemy związane z utrzymywaniem porządku i czystości w obiektach użyteczności publicznej oraz posesjach prywatnych i lokatorskich ⁶⁹ . Niestety, rezultaty tej akcji były niewielkie, z powodu obojętności do niej ludności miejscowej.

Dużą wagę przywiązywano do warunków higienicznych miejsc w któ- rych przechowywano i sprzedawano artykuły spożywcze ⁷⁰ . W latach trzydzie- stych władze samorządowe, za pośrednictwem Komisji sanitarnej Starostwa Bialskiego i Komisji ochrony zdrowia publicznego, planowały, a następnie przeprowadzały kontrole tych miejsc ⁷¹ . Szczególnie aktywną działalność można było zaobserwować w okresach przedświątecznych. Złe warunki sani- tarne w tej dziedzinie powodowały częste zatrucia, a nawet epidemie. Szcze- gólną uwagę zwracano na czystość hal targowych. Złe warunki sanitarne w tym miejscu szczególnie sprzyjały rozprzestrzenianiu się chorób zakaź- nych. W mieście urządzano różne akcje, podczas których edukowano miesz- kańców z zakresu zapobiegania chorobom zakaźnym.

Władze miasta zwracały uwagę na jakość wody używanej do bezpośred- niego spożycia przez mieszkańców. Większość mieszkańców zaopatrywała się w wodę z przydomowych studni kopanych lub 14 komunalnych studni pompo- wych (1923 r.) ⁷² . Należy dodać, że studnie przydomowe bardzo często znajdo- wały się blisko ustępów, co przyczyniało się do zanieczyszczania wody przez przesączania gruntowe. Woda czerpana była wiadrami przynoszonymi z obej- ścia, które stawiano na zanieczyszczonym podłożu. Studnie nie były zabezpie- czane pokrywą. Sprzyjało to rozpowszechnianiu chorób zakaźnych.

69 Właścicieli różnych zakładów zmuszano do respektowania szeregu przepisów, co z upływem czasu przyczyniło się do wielu pozytywnych zmian w zachowaniach społeczeństwa pod względem higieniczno-sanitarnym.

70 Problem braku higieny występował również w sklepach, gdzie sprzedawano chleb i wyroby cukiernicze. Chleb był często układany na brudnych deskach, a na odkry- tych wyrobach cukierniczych osiadał kurz i kleiły się do nich owady.

71 Zob.: Komisja sanitarna Starostwa Bialskiego , „Głos Społeczny” 1937, nr 14, s. 4;

Wzmożona działalność Komisji Sanitarnej w okresie przedświątecznym, „Głos Spo- łeczny” 1937, nr 24, s. 3.

72 H. Mierzwiński, Biała Podlaska…, s. 445.