Spór o kształt instytucjonalny Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej 1950-2005 : między ideą ponadnarodowości a współpracą międzyrządową : analiza politologiczna

Spór o kształt instytucjonalny Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej

1950-2005

<8>

SOCIETAS

seria pod redakcją BOGDANA SZLACHTY

8

Janusz Józef Węc

Spór o kształt instytucjonalny

Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej 1950-2005

Między ideą ponadnarodowości a współpracą międzyrządową

Analiza politologiczna

AKADEMICKA

Kraków 2006

© Janusz Józef Węc, 2006

Recenzent:

prof. zw. dr hab. Jan Barcz

Korekta:

Aneta Tkaczyk

Projekt okładki:

Jan Szczurek

Fotografia na okładce:

Gerrit dc Jong

Skład i łamanie:

Muutta. pl

Publikacja dofinansowana przez

Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych oraz Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych

Uniwersytetu Jagiellońskiego

ISBN 83-7188-908-9

Księgarnia Akademicka sp. z o. o.

ul. św. Anny 6, 31-008 Kraków tel. /faks: 12 43-127-43 akademicka@akademicka. pl

www. akademicka. pl

UWAGI WSTĘPNE

TERMINOLOGIA

Spór o kształt instytucjonalnyintegracji europejskiej majużswoją historię, która jest niemal tak długa jak historiasamej integracji. Przedmiotemtego sporu były dotąd m. in. takiekwestie, jak: miejsce państwa narodowego wprocesie integracji,transfer suwerenności na szczebel wspólnotowy, a następnie unijny, struktury ponadnaro­

dowe, tożsamość narodowa i europejska czy legitymizacja demokratyczna integra­

cji. Jednązpodstawowych osi problemuodpoczątkuprocesu integracji europejskiej byłyrelacje międzysuwerennością narodowąpaństwczłonkowskich a ideą ponadna- rodowości1. Pojęcie ponadnarodowościfunkcjonuje w językufilozofów, prawników i historyków od kilku stuleci, jednak do dnia dzisiejszego nie udało się wypraco­ waćjego jednoznacznej definicji. Pojawiło się ono m. in. w projekcie Wiecznegopo­ koju Immanuela Kanta (1795 r.), który postulował utworzenie państwa narodów, czyli ponadnarodowej organizacji, stanowiącej swojego rodzaju federację wolnych państw2. Na przełomie XIX i XX w.pojęcia ponadnarodowości używano dla wykaza­

niawyższości prawa międzynarodowego (lub prawa natury) nad prawem krajowym3.

Wokresie międzywojennym XX w. idea ponadnarodowości przyświecała działalno­

ści Unii Paneuropejskiej, założonej w 1926 r. przezaustriackiego polityka hrabiego Richarda Coudenhove-Kalergiego4.

1 Na temat wzajemnych relacji między suwerennością a integracją por. J. Barcz, Suwerenność w procesach integracyjnych, [w: ] Suwerenność i integracja europejska, pod red. W. Czaplińskiego, I. Li­

powicz, T. Skocznego i M. Wyrzykowskiego, Warszawa 1999, s. 29-40; T. Stein, Suwerenność, organizacja międzynarodowa i integracja, [w: ] Suwerenność i integracja europejska, op. cit., s. 41-47.

2 Kant wychodził z założenia, że prawo narodów winno się opierać na federalizmie wolnych państw. Jeżeli w sprzyjających okolicznościach j-kiś potężny i oświecony naród ukonstytuuje się jako republika („która ze swej natury samej skłonna jest do wiecznego pokoju”), wtedy utworzy on „centrum federacyjnego zjednoczenia dla innych państw, by mógł)' się przyłączyć i zgodnie z ideą prawa narodów zapewnić ów stan wolności, a przez więcej niż jedno połączenie tego rodzaju coraz dalej powoli sic roz­

szerzać" - por. I. Kant, Wieczny pokój, Toruń 1992, s. 26; I. Kant, O wiecznym pokoju. Zarys filozoficz­

ny, Wrocław 1995, s. 47.

’ J. B a rcz, Organizacja ponadnarodowa, „Sprawy Międzynarodowe”, 1991, nr 7-8, s. 89.

’ Szerzej na ten temat por. K. Łastawski, Od idei do integracji europejskiej. Warszawa 2003,

6 Uwagi wstępne Z prawnego punktu widzenia ponadnarodowość można rozumieć w dwojaki sposób: jako fenomen przekazywania przezpaństwa narodowe ich praw zwierzch­ nich organizacjom lub organom międzynarodowym albo jako właściwość organiza­

cji lub organów międzynarodowych5. Ten ostatni przypadek prowadzinas również nieuchronniedo definicjiorganizacji ponadnarodowej. Choć i wtej kwestiipanuje w doktrynie znaczna rozbieżność poglądów, to jednak większość badaczy zgodnie podkreśla, żeorganizacja ponadnarodowa wyróżniasię na tleinnychorganizacjimię­ dzynarodowych kilkoma istotnymi atrybutami. Sąto:po pierwsze, możliwośćstano­ wienia prawa, wiążącegodlapaństw członkowskich oraz osób fizycznych iprawnych, przy czym normy prawne mogąbyć bezpośrednio skuteczne i mają pierwszeństwo wobec norm prawa krajowego; po drugie, decyzje podejmowane są w trybie więk­

szościgłosówi wiążą również tepaństwa,któresię im sprzeciwiają;potrzecie,zasada autonomii sądowej,polegająca naposiadaniu specjalnej instytucji sądowej,upraw­

nionej do rozstrzygania sporów w sprawiestosowaniaiinterpretacjiprawa stanowio­

nego przez organizacjęponadnarodową, której jurysdykcja jest obowiązkowa i nie może być wyłączona;po czwarte, zasadaautonomiifinansowej,wyrażającasię wtym, że źródłem dochodówbudżetowych organizacji ponadnarodowej są zasobywłasne, a nie składki państwczłonkowskich6. Jan Barcz wskazuje także na dwie dodatkowe cechy organizacjiponadnarodowej, a mianowicie „niezawisłośćpersonelu” zasiada­ jącego w jej ponadnarodowych instytucjach, a także możliwość rozwiązania takiej

organizacji jedynie za zgodąjej własnych organów7.

s. 49-51; A. Marszałek, Suwerenność a integracja europejska w perspektywie historycznej. Spór o istotę suwerenności i integracji, Łódź 2000, s. 149-152 i podana tam literatura.

5 J. Barcz, Organizacja ponadnarodowa, op. cit., s. 91.

6 W. Czapliński, A.Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemo­

we, Warszawa 2004, s. 336-337; W. Czapliński, Zarys prawa europejskiego, Warszawa 2002, s. 13- -14.; J. Barcz, Organizacja ponadnarodowa, op. cit, s. 91; K. Lenaerts, P. van Nuffel, R. Bray, Constitutional Law of the European Union, London 2005, s. 11-18; T. Oppermann, Europarecht. Ein Studienbuch, München 2005, s. 274-276; por. też P. Czubik, B. Kuźniak, Organizacje międzyna­

rodowe, Warszawa 2004, s. 8; V. Bogdan or, The Blackwell Encyclopaedia of Political Science, Oxford 1993, s. 597-598; Encyclopedia of Public International Law, Vol. 3, Amsterdam-New York-Oxford 1983, s. 263.

7 J. Barcz, Organizacja ponadnarodowa, op. cit., s. 91.

“ K. Gawlikowska-Hueckel, A. Zielińska-Głębocka, Integracja europejska. Od jed­

nolitego rynku do unii walutowej, Warszawa 2004, s. 17-18; M. Leonard, Sposób na Europę. Pomiędzy federalizmem a Europą narodów, Warszawa 2000, s. 27-29.

Z punktu widzenia większości teorii stosunków międzynarodowychponadnaro­ dowośćjest natomiast następstwem dynamicznego procesu, który może prowadzić do powstaniaorganizacjiponadnarodowej. Altiero Spinelli, jakoprzedstawiciel teorii tzw. federalizacji skokowej, przewidywał ustanowienie federacji już na samym po­ czątku procesu integracji. Jean Monnet, zwolennik teorii tzw. federalizacjistopnio­

wej, zakładał utworzenie wspólnoty politycznej (federacji) niejako niepostrzeżenie, w następstwie integracji ekonomicznej,a mianowicie przez ukształtowanie się więzi instytucjonalnych między państwami narodowymi najpierw w sferze gospodarczej, anastępnie w obszarach pozaekonomicznych, w tym takżewdziedzinie polityki8.

Idea ponadnarodowości pojawiała się również bezpośrednio lub pośrednio wteo­

riach zajmujących się oceną, systematyzowaniem i uogólnianiem dotychczasowych doświadczeń integracji europejskiej. Były to: funkcjonalizm, neofunkcjonalizm, li­

beralna współpraca międzyrządowa, kooperatywny federalizm oraz neoinstytucjo- nalizm. David Mitrany,główny przedstawiciel funkcjonalizmu,w swym fundamen­

talnym dziele zatytułowanym Działający systempokojowy (1943 r.) wyrażał opinię, że nowoczesnespołeczeństwamogą zrastać się tylkowtedy, gdy integracja wjednej, wyspecjalizowanej dziedziniebędzie się rozgałęziać (ramification) napozostałe ob­ szary gospodarki. Wwyniku takrozumianego procesu integracji miałoby dojść do ukształtowania się sieci instytucjimiędzynarodowych, które następnie umożliwiły­

by„polityczne porozumienie” między rządami państw członkowskich. Ernst Haas, reprezentant neofunkcjonalizmu, w pracach Jednocząc Europę (1958 r.) i Pozapań­ stwem narodowym(1964r.) postrzegał proces integracji jako swojegorodzaju reak­

cję łańcuchową, wwynikuktórej integracja, razpobudzona w sferze gospodarczej, miałaby podlegać mechanizmowi „przelewania się” (spill-over) i przenikaniado in­ nych dziedzin życia, takich jaktechnologia, polityka, kulturaitd. W efekcie proces ten miałby prowadzić do ukształtowania się unii politycznej. Innyczołowyprzed­

stawiciel tej teorii, Leon Lindberg, zakońcowe ogniwo procesu integracji uznawał wspólnotę polityczną, wyposażoną w instytucjeponadnarodowe, uchwalające pra­ wodawstwo nadrzędne wobec prawa krajowego, dzięki czemu elitypolityczne i go­

spodarcze orazgrupy nacisku mogłyby lepiej realizować swoje interesy naszczeblu ponadnarodowym’. Zwolennicyneofunkcjonalizmudokonywali rozróżnienia także między spill-over funkcjonalnym a spill-over politycznym. Oilespill-over funkcjonal­

nymiał odzwierciedlać wzrastające współzależności między gospodarkamipaństw uczestniczących wprocesie integracji, o tylespill-over polityczny był konsekwencją

„rozlewania się” funkcji gospodarczych na politykę i prowadziłdo tworzenia się no­ wych wspólnychinstytucji, które z biegiem czasu mogły przybierać postać instytucji ponadnarodowych1 °.

’ E. C z i o m e r, L. W. Zy b 1 i k i e w i c z, Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych, Kra­

ków 2000, s. 243-245; D. M it rany, A Working Peace System, London 1943 (1966); E. Haas, The Uni­

ting of Europe. Political, Social and Economic Forces 1950-1957, Stanford 1958; idem, Beyond the Nation- State, Stanford 1964.

1(1 A. Zielińska-Głębocka, Dynamika Unii Europejskiej w świetle teorii integracji, „Studia Eu­

ropejskie”, 1999, nr 3, s. 19.

Przeciwnicy tychpoglądów, przedstawiciele teorii liberalnej współpracymiędzy­ rządowej (m.in. Andrew Moravcsik), wychodziliz założenia, że każdy kraj posiada określone preferencje w procesie integracji i sam zabiega o ich zabezpieczenie. Te preferencje są funkcją narodowych interesów, które z kolei sąwynikiemdziałań po­ dejmowanychprzez różne krajowegrupy polityczne i społeczne.Napoziomie mię­ dzynarodowym interesy narodowe są reprezentowane i artykułowane przez rządy w negocjacjach międzynarodowych. W myśl tej teorii współpraca międzynarodo­ wa miałaby polegaćnastałej konfrontacji własnych interesów narodowych z intere­ sami narodowymi innych państw. Dlatego istotnym zadaniem integracji miałobyć

8 Uwagi wstępne tworzenie ram instytucjonalnych ułatwiających koordynację narodowych działań w drodze międzynarodowychprzetargów".Innireprezentancitej teorii, jak na przy­

kładAlan S. Milward w książceEuropejskaobrona państwa narodowego, podważali tezęo sprzeczności występującej międzycelami integracji a interesami narodowymi państwczłonkowskich*12.

" Ibidem, s. 22; A. Mo ravcsik, Preferences and Power in the European Community: A Liberal In- tergovernmentalist Approach, „Journal of Common Market Studies”, 1993, No. 4, s. 473-523; A. Mor a- v c s i k, K. N i c o 1 a i d i s, Explaining the Treaty of Amsterdam. Interests, Influence, Institutions, „Journal of Common Market Studies”, 1999, No. 1, s. 59-85; K. Gawlikowska-Hueckcl, A. Ziclińska- -Głębocka, op. cit., s. 15-17.

12 A. S. M il ward, The European Rescue of the Nation - State, London 1992.

” E. H aas, The Uniting of Europe, op. cit., s. 10-13; A. Zielińska-Głębocka, Dynamika Unii Europejskiej, op. cit., s. 19, 22; S. Ko nop ack i, Neofunkcjonalistyczna teoria integracji politycznej Ernsta Haasa i Leona Lindberga, „Studia Europejskie”, 1998, nr 3, s. 105-115.

Było rzeczą oczywistą, że również zwolennicyrozwiązań ponadnarodowych za­ biegali o ochronę narodowych interesów reprezentowanych przez siebie państw.

W związku z tym rodziło siępytanie, jak pogodzić interesnarodowy danego kraju z koniecznością rezygnacji z niektórych lub nawet większości atrybutówsuweren­

ności? Zwolennicy teorii neofunkcjonalnej zakładali,iż jestto możliwe pod warun­ kiem, żepotencjalne zyski wynikające z uczestnictwa i działalności w instytucjach o charakterzeponadnarodowym będąwiększe niżte wypływające z działań instytu­

cji międzyrządowych(państwowych). Samoograniczaniepraw suwerennychpaństw uczestniczących w procesie integracji musiałoby bowiem prowadzić dowymiernych korzyści w skali wewnątrzregionalnej, a nawet globalnej. W procesieintegracji eko­

nomicznej takimi korzyściami mogłyby być: wzrost wymiany handlowej, liberali­

zacja przepływu towarów, siły roboczej, inwestycji i usług, ułatwienia w tranzycie osób, wzrost stabilności ekonomicznej, mniejsza podatnośćna kryzysyzewnętrzne, a w śladza tym wzrost potencjału gospodarczego i siły przetargowej wnegocjacjach międzynarodowych z największymikonkurentami na świecie.W procesie integracji politycznejnatomiastwymiernekorzyści mogłybywynikać ze współpracy opartej na wspólnychcelach,normach isystemach wartości, a wślad za tymz reprezentowania wspólnego stanowiska na zewnątrzi wzrostu znaczenia danej organizacji integracyj­ nejwsystemiemiędzynarodowym13.

Elementy federalizmu i liberalnej współpracy międzyrządowej próbowali nato­ miast łączyć twórcy i przedstawiciele teorii kooperatywnego federalizmu. Według Wolfganga Wesselsa, który stworzył własnymodel fuzji, sprawa końcowego ogniwa integracji pozostawała otwarta, co oznaczało, że mogła je stanowić niepełna,pełna lub kooperatywna federacja. Europeizacjipodmiotów i instytucji narodowych po­ winnajednak zawsze towarzyszyć realizacja interesów narodowych, sama zaś euro­

peizacja była rozumiana jako logiczny produkt„fundamentalnych wyborów doko­

nywanych przez rządynarodowe”. Także zaproponowany w Białej Księdze Rządzenie Europą (wydanej 25 lipca 2001 r. przez Komisję Europejską) model podejmowa­ nia decyzji, wywodzący się z teorii kooperatywnego federalizmu, łączył współpracę wspólnotową(ponadnarodową) ze współdziałaniem rządów państw członkowskich

Unii Europejskiej. Zgodnie z nim Uniajest ugrupowaniem integracyjnym, w którym dochodzido wzajemnego przenikaniasię rozwiązań federacyjnych i ponadnarodo­

wych zpierwiastkami współpracy międzyrządowej,przy czym ta ostatnia ma służyć zarówno narodowym,jakiwspólnotowym interesom14.

14 European Governance. A White Paper, COM (2001) 428, Brussels, 25 July 2001, http://europa.

eu.int/rapid/ pressReleasesAction.do,s. 1-45;por. teżK. Gawlikowska-Hueckel, A. Zielińska- - Głębocka, op. cit., s. 18-20; W. Wessels, An Ever Closer Fusion? A Dynamic Macropolitical View on Integration Process, „Journal of Common Market Studies”, 1997, No. 2, s. 267-299; idem, Der Am­

sterdamer Vertrag - Durch Stückwerksreformen zu einer effizienteren, erweiterten und föderalen Union?,

„Integration”, 1997, H. 3; M. Szwarc, Biała Księga o europejskim rządzeniu - jak poprawić efektywność prawa Unii Europejskiej? Działania i postulaty Komisji Europejskiej, [w:] Unia Europejska w dobie reform.

Konwent Europejski-Traktat konstytucyjny-Biała Księga w sprawie rządzenia Europą, pod red. C. M i ka, Toruń 2004, op. cit., s. 401-403.

15 Szerzej na ten temat por. R. Trzaskowski, Dynamika reformy systemu podejmowania decyzji w Unii Europejskiej, Warszawa 2005, s. 56-67.

16 A. Makać, Międzynarodowa integracja gospodarcza - podstawowe problemy teoretyczne, [w:] Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, pod red. E. O z i e w i c z, Warszawa 2001, s. 24-25.

Z kolei twórcy i przedstawiciele teorii neoinstytucjonalizmu koncentrowali się zwłaszcza na takichzwiązanych z pojęciem ponadnarodowościkwestiach, jak: dele­ gacja prerogatyw ze szczebla państwowegona ponadnarodowy,sposoby wywierania wpływu naproces decyzyjnyprzez instytucje o charakterze ponadnarodowym czy też transfer lojalności z płaszczyzny narodowej na ponadnarodową. Rozważania te prowadziłyteoretyków neoinstytucjonalizmu dokonstatacji, że autonomia instytucji ocharakterzeponadnarodowym jest uzależniona przedewszystkimodefektywności mechanizmów kontrolnych ustanowionych przez państwa narodowe,jednak instytu­

cjete wywierajązasadniczywpływ naproces decyzyjny, głównie naetapie ustalania agendy. Ponadto neoinstytucjonaliści wyrażali opinię,że ponadnarodowycharakter mogą mieć także niektóre działania instytucji międzyrządowych, w szczególności prezydencji, zawsze stojącej przecież przed wyborem międzyobroną własnych in­ teresów narodowych a troską o efektywność działań Rady Europejskiej czyteż Rady UniiEuropejskiej15.

Ideaponadnarodowości była również przedmiotem badań ekonomicznych teorii integracji. Ponadnarodowa integracjabyłatam postrzegana jakonowy typintegracji występujący we współczesnej gospodarce światowej, opierający się na świadomym i dobrowolnym ograniczeniuprzezpaństwa narodowe swojej suwerenności na rzecz instytucjilub organów ugrupowaniaintegracyjnego. Państwa miały same decydować oformieintegracji, uznając luźniejsząintegracjęjakocel sam w sobie lub jako pierw­

szy etap na drodze do wyższych faz integracji16. Dla zrozumienia dynamikiprocesu integracji niezbędnejest przedstawienie następujących pojęć: pogłębienie integra­ cji, przedmiotowe i podmiotowe rozszerzenie integracji. Według Anny Zielińskiej- -Głębockiejpogłębienie integracjiwsensie ekonomicznym polega na bardziej inten­ sywnej realizacji „już przyjętych zobowiązań” i na przykład w przypadku integracji walutowej może ono oznaczaćsilniejszyfederalizm finansowy i fiskalny. Pogłębienie integracji w znaczeniupolitycznym sprowadzasię do zwiększenia uprawnieńinsty­

10 Uwagi wstępne tucji o charakterze ponadnarodowym czyteż rozszerzenia zakresu stosowaniameto­ dy wspólnotowejwprocesie decyzyjnym. Przedmiotowe rozszerzenie integracji jest równoznaczne z włączeniemdo tego procesu nowych obszarówgospodarczych lub politycznych. Natomiast podmiotowe rozszerzenie oznacza przyjęcie do organiza­ cjiintegracyjnejnowych państw członkowskich17. W opinii większościekonomistów dynamikę procesu integracji ekonomicznej bardzo dobrze wyjaśnia model etapów integracji zaproponowany przez Belę Balassę, który w swymfundamentalnym dziele Teoria integracji ekonomicznej (1961 r.) wyróżnił pięć następującychfaz integracyj­

nych: strefęwolnegohandlu(free trade area),unię celną (customs union), wspólny rynek(common market), unię gospodarczą (economic union), atakże całkowitą inte­ grację gospodarczą (totaleconomic integration), przy czym wtej ostatniej fazie winno dojść m.in. do ustanowienia organuponadnarodowego, przyjmującego akty prawne wiążące dlapaństw członkowskich18 19.

17 K. Gawlikowska -Hueckel, A. Zielińska - Głębocka, op. cit., s. 9-11.

18 B. Balassa, The Theory of Economic Integration, Homewood 1961,s. 1-2.

19 T. Oppermann, op. cit., s. 105. Szerzej na temat okoliczności ustanowienia metody wspólno­

towej por. Y. D c v u y s t, The European Union at the Crossroads. The EUs Institutional Evolution from the Schuman Plan to the European Convention, Brussels 2ÓC3, s. 23-29.

2,1 Explanatory note on the „Community method", MEMO/02/102, Brussels, 22 May 2002, htlp://

europa.eu.int/rapid/pressReleasesAction.do, s. 1.

Niejako dopełnieniem pojęcia ponadnarodowości są dwa następne terminy, a mianowicie uwspólnotowienieimetoda wspólnotowa. Oba mają charakter dyna­

miczny,to znaczy ich zasięg oddziaływania i określająceje atrybuty podlegały okre­ ślonejewolucji w dotychczasowym rozwoju procesu integracji europejskiej. Uwspól­ notowienie jest procesem polegającym na transferze obszarów integracyjnych podporządkowanych dotąd reżimowi metody międzyrządowej do sfery objętej już zasadami metody wspólnotowej. Natomiast samametoda wspólnotowa, zwana też metodą Monneta”, zgodnie z oficjalną definicją Komisji Europejskiejjest mechani­

zmem podejmowania decyzji, polegającym na współdziałaniu ze sobą trzech samo­ dzielnych instytucji, czyli Rady Unii Europejskiej, Komisji Europejskiej i Parlamentu Europejskiego20. Tworzą one tzw. trójkąt decyzyjny. Prezentowany mechanizm za­

pewnia wzajemne uzupełnianie się,przenikanieirównoważenie interesówwspólno­ towych i narodowych w procesie integracji. Instytucjom wspólnotowym metoda ta stwarzamożliwości rozszerzania zakresu ich działań, państwom członkowskim zaś przyznajęinstrumenty pozwalające na prezentowanie i obronęich narodowych inte­

resów. We wspomnianejwyżej Białej KsiędzeRządzenie Europą Komisja Europejska stwierdziła,żemetoda wspólnotowa jest „gwarantem różnorodności i skuteczności Unii”.Gwarantujeona „sprawiedliwe traktowaniewszystkich państw członkowskich od najmniejszych do największych. Z drugiej strony, umożliwia osiąganie kompro­ misu między [ich] najbardziej nawet zróżnicowanymi interesami”. Istota mechani­

zmu podejmowania decyzji polega natym, że „Komisja Europejska jakojedyny or­ gan Unii Europejskiej występuje z propozycjami ustawodawczymi i politycznymi”. Jej „niezależność wzmacniająuprawnienia wykonawcze, funkcja strażnika traktatów

i prawo do reprezentowania Wspólnoty wnegocjacjach międzynarodowych”. Nato­ miast RadaUniiEuropejskiej i ParlamentEuropejski podejmują decyzje legislacyjne i budżetowe, przy czym decyzjeRadyprzyjmowane są zasadniczowiększością kwa­ lifikowaną, co stanowi niezwykle istotny element skuteczności funkcjonowaniacałej metody wspólnotowej. Kompetencja „realizacji norm prawnych należy do Komisji Europejskiej iwładz państw członkowskich”. Z koleiTrybunałSprawiedliwości „czu­

wa nad przestrzeganiem praworządności”21.

21 European Governance. A White Paper, op. cit., s. 8.

22 Explanatory note on the „Community method", op. cit. s. 1.

22maja 2002 r. Komisja Europejska w specjalnej nocie wyjaśniającejsprecyzowa­ łapojęcie metody wspólnotowej, copozwala przyjąć,że charakteryzujesię ona sied­ miomaatrybutami. Po pierwsze, Komisja Europejska ma wyłączneprawo do inicjaty­

wyustawodawczej, realizowane w interesie wspólnotowym. Oznacza to, żeKomisja, korzystając z tego prawa, definiuje zarazem wspólne interesyeuropejskie. Po drugie, RadaUnii Europejskiej jako organ międzyrządowy podejmuje swoje decyzje prze­

ważnie większością kwalifikowaną. Po trzecie, Parlament Europejski, w którego skład wchodzą deputowani wyłanianiw drodze wyborów bezpośrednich,współuczestni­

czy lub co najmniej ma prawo do konsultacji w procesie legislacyjnym. Po czwar­

te, RadaUnii Europejskiej może wprowadzać zmiany doprojektów aktówprawnych Komisji Europejskiejjedynie w trybie głosowania jednomyślnego. Po piąte,państwa członkowskie są zasadniczo odpowiedzialne za implementację polityk wspólnoto­

wych. Po szóste,instytucje wspólnotowemogąrównież współuczestniczyć w procesie implementacji, zwłaszcza wtedy, gdy idzie o harmonizacjęaktów prawnych. Komi­ sja Europejska, która posiada nadane jej przez RadęUnii Europejskiejupoważnienie dowykonywania norm stanowionych przez tę ostatnią, jest często wspierana przez komitety złożone z urzędników reprezentujących rządypaństw członkowskich. Po siódme,instytucjewspólnotowe, państwaczłonkowskie i zainteresowane podmioty mają prawo do wnoszeniaskargdo Trybunału Sprawiedliwości. Wszelako Komisji Europejskiej przypada w postępowaniach przed Trybunałem Sprawiedliwości o tyle kluczowarola, że może ona także wnosić skargi przeciwko państwomczłonkowskim niewypełniającym lub zaniedbującym obowiązek implementacji prawawspólnoto­

wego, i w tym sensie wypełnia funkcję strażnikatraktatów22.

CELE BADAWCZE I STRUKTURA PRACY

Cezury niniejszej monografii wyznaczają wydarzeniazwiązane z ogłoszeniem 9 maja 1950 r. planu RobertaSchumana wsprawieutworzenia Europejskiej WspólnotyWę­ glai Stali(EWWS),z drugiej zaś strony, okoliczności zawarcia29 października 2004 r.

w Rzymie traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy i towarzyszącego mu - począwszy od 2005 r. - kryzysu konstytucyjnego w Unii Europejskiej, związanego zprocesem ratyfikacji tegoż traktatu. Zasadniczymcelem badawczym rozprawyjest

12 Uwagi wstępne odtworzenie dynamiki procesu integracji europejskiej w latach 1950-2005 z punktu widzenia wzajemnych relacji między ideą ponadnarodowości a współpracą między­ rządową. Przedmiotem analizy niebędzie jednak cały proces integracji, leczjedynie jego aspekty instytucjonalne,czyli m.in. system instytucjonalny,cele integracyjne i bu­ dżet Wspólnot Europejskich, system wartości, legitymacja demokratyczna i proces kształtowania się tożsamości Unii Europejskiej, zasady regulujące stosunki oraz za­ sady i kategorie podziału kompetencji pomiędzy Unią apaństwami członkowskimi, a także mechanizm wzmocnionej współpracy oparty na koncepcji elastycznej integra­

cji. Inaczejmówiąc, zamiarem autora jest rekonstrukcja debaty na temat kształtu insty­

tucjonalnego Wspólnot Europejskich, a następnie Unii Europejskiej, jaka odzarania towarzyszyła procesowi integracyjnemu i charakteryzowała się sporamiorazkontro­

wersjami między rzecznikamirozwiązań ponadnarodowych a współpracy międzyrzą­

dowej. Wmniejszym stopniu niniejsza rozprawa odnosi się do zasad funkcjonowania Unii Gospodarczej i Walutowej oraz współpracy międzyrządowej w II iIII filarze Unii Europejskiej. Zagadnienia te interesowały mnie o tyle, oile dotyczyły kwestii instytu­

cjonalnych. Rozprawa niniejsza nie obejmuje także szczegółowejanalizyposzczegól­

nychpolityk wspólnotowych, ponieważ na ten tematistnieją jużbardzoliczne publi­

kacje. Przedmiotem analizy nie będzie równieżocena procesu integracji europejskiej z punktu widzenia teorii integracji, gdyżtakieujęciemusiałoby prowadzić nieuchron­

nie do zbyt wielu uogólnień, anawet uproszczeń.

W ślad zatym podejmuję w niniejszej rozprawie próbę odpowiedzi na następu­

jące pytania: W jakich okolicznościach i dlaczego rodziły siękolejne inicjatywy poli­

tyczne mające wpływ na kształt instytucjonalny Wspólnot Europejskich, a następnie Unii Europejskiej? Jak powstawały koalicje poszczególnych państw członkowskich wcelu urzeczywistniania tych inicjatyw? Które ztych inicjatyw kończyły sięsukce­ sem, a któreniepowodzeniem,idlaczego? Które państwa miałynajwiększywpływna rozwój zdarzeń w procesie integracji europejskiej? Które z nich wypowiadały sięza rozwiązaniami wzmacniającymi metodę wspólnotową, a które sprzeciwiały siętemu, broniąc metodymiędzyrządowej, i dlaczego? Jakim zmianom podlegał rozwój me­ tody wspólnotowej i międzyrządowej? W jaki sposób zmieniała się infrastruktura ponadnarodowai międzyrządowa poszczególnych Wspólnot Europejskich,a następ­ nie Unii Europejskiej? Jakie znaczeniedlaprocesuintegracjimiała i jakimzmianom podlegałakoncepcja elastycznej integracji? Co było przyczyną największych dotąd kryzysów politycznych wprocesie integracji europejskiej, w szczególnościwlatach 1954-1955, 1965-1966i w 2005 r.?

Przedmiotem analizy będą m.in. projekty federalistów i unionistów z lat pięćdzie­

siątych i sześćdziesiątych XX w., raporty dotyczące utworzenia UniiEuropejskiej z lat siedemdziesiątych iosiemdziesiątych, memoranda instytucji wspólnotowych,rządów poszczególnych państw członkowskichigrup ekspertów przygotowywane iprzedkła­ dane na kolejnych konferencjach międzyrządowychpoświęconychreformie Unii Eu­

ropejskiejw latachdziewięćdziesiątych XX w. i pierwszych latach XXI w. Zrekonstru­

owany zostanie przebieg negocjacji dyplomatycznych prowadzących do podpisania m.in. traktatu ustanawiającego EWWS z 18 kwietnia 1951 r., traktatów ustanawia­

jącychEuropejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) i Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom) z 25marca1957 r. Odtworzone zostaną obrady najważniejszych konferencji międzyrządowych(1985, 1990-1991, 1996-1997,2000, 2003-2004) oraz Konwentuw sprawie przyszłości Europy (2002-2003), w wynikuktórych podpisane zostały odpowiednio: Jednolity Akt Europejskiz 17/28 lutego 1986 r., traktat o Unii Europejskiej z7 lutego 1992r., traktatamsterdamski z 2października 1997 r., traktat nicejski z 26 lutego 2001 r., projekt traktatu konstytucyjnegoz 10 lipca 2003 r., a tak­

żetraktatustanawiającyKonstytucję dla Europy z 29października 2004 r. Następnie przeprowadzona zostanieanaliza tychżedokumentów w celu znalezieniaodpowiedzi na pytanie, któreprojektylub propozycje znalazły ostatecznie odzwierciedlenie w ich postanowieniach. Omówione zostaną także najważniejsze aktywspólnotowego prawa pochodnego,mające istotneznaczeniedlatematu niniejszej rozprawy.

W pracy przedstawione zostanąrównież nieznane dotąd fakty z rozwoju procesu integracji europejskiej, wtymm.in. przyczyny nieratyfikowaniaprzez Francję trak­

tatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Obronną z Tl maja 1952 r., przesłan­

ki i długofalowe skutki kryzysu instytucjonalnego we Wspólnotach Europejskich w latach 1965-1966, międzynarodowe uwarunkowania zmian instytucjonalnych wlatach siedemdziesiątych XX w., przyczyny i skutki kryzysu zwanego „euroskle- rozą”, okoliczności zwoływania kolejnych konferencji międzyrządowych poświęco­ nych ideiutworzeniaUniiEuropejskiej (1985,1990-1991),a następnie reformie Unii (1996-1997,2000, 2003-2004). W oparciu o analizędokumentów opracowywanych przez rządypaństw członkowskich, partiepolityczne, instytucje wspólnotowe czy też pojedynczych politykówzrekonstruowane zostaną takżeokolicznościi zdarzenia to­

warzysząceinicjatywompolitycznym, które nigdy niedoczekały się realizacji, a miały istotne znaczenie dla rozwojumyśli politycznej integrystów i samego procesu inte­ gracji. Były to m.in.: traktatustanawiający EuropejskąWspólnotę Obronnąz Tlma­

ja 1952 r., projekt traktatu określającego statut WspólnotyEuropejskiej z 10 mar­ ca1953 r., francuskie projekty utworzenia Unii Narodów Europejskich z 2 listopada 1961 r. i 18stycznia 1962 r., zachodnioniemiecka propozycja ustanowieniaUnii Eu­

ropejskiej z 12lipca 1964 r., memorandum członka Komisji Wspólnot Europejskich Hansa von der Groebena z 23 czerwca 1969 r., projekt premiera Belgii Leo Tinde- mansa z29 grudnia 1975 r., projektAktu Europejskiego opracowany przez ministrów spraw zagranicznych RFN i Włoch Hansa-Dietricha Genschera i Emilio Colombo z Tl listopada 1981 r., projekt Parlamentu Europejskiego wsprawietraktatu o utwo­

rzeniuUnii Europejskiej z 14lutego 1984 r., a także dwa projekty Komisji Europej­ skiej z 4 grudnia 2002 r.

Książkata jestmonografią, opierającą sięnakryteriumchronologicznymi podpo­

rządkowanym mu kryterium rzeczowym.Wybórtakiuzasadniają przede wszystkim trzy argumenty. Po pierwsze, kryterium to zawsze ułatwia możliwie wierne odtwo­ rzenie procesuhistorycznego, zwłaszcza wtedy, gdy - jakma to miejsce w tym przy­ padku - nie został onjeszcze dotąd dogłębnie zbadany. Po drugie, w największym chyba zakresie umożliwia onotakże zachowanie ciągów chronologicznych (przyczy­ nowo-skutkowych). Po trzecie, takie ujęcie pozwala również uniknąć, typowych dla

14 Uwagi wstępne każdejpracy problemowej, licznych powtórzeń.Być może dlacelówanalizyposzcze­ gólnych aktówwspólnotowego prawa pierwotnego i pochodnego lepszymrozwiąza­ niembyłobyprzeprowadzeniejej w osobnym rozdziale. Pragnęjednak podkreślić, że na taki wybór się nie zdecydowałem.Nie kierowałem się przytymw żadnym razie rygoryzmem metodologicznym, lecz jedynie przekonaniem, że analiza wspomnia­

nych dokumentów nie powinnabyć dla mnie celem samym w sobie, lecz jedynie instrumentem pozwalającymlepiejodpowiedzieć na pytanie,któreprojektyipropo­ zycje państw członkowskich,instytucjiwspólnotowych czy nawet pojedynczych po­ lityków znalazły ostatecznie odzwierciedlenie w postanowieniachtychże dokumen­ tów. W ślad zawyborem kryterium chronologicznegojako zasadniczegokryterium konstrukcyjnego podstawową metodąbadawczą wykorzystanąw niniejszej mono­

grafii będzie metodahistoryczna, zwana też metodą genetyczną,ponieważ pozwala ona w najszerszym zakresie wyjaśnić analizowany problem, dzięki opisowikolejnych stadiów rozwojowych danego zdarzenia wraz z podaniem ich przyczyn. Z drugiej strony,metodahistoryczna jest zawsze najbardziej przydatna w wypadku analizy źró­ deł archiwalnych, a te stanowią przecieżzasadniczą część bazy źródłowej niniejszej monografii. Nie oznacza to jednak deprecjacji innych metod badawczych. Obok me­

tody historycznej w rozprawie wykorzystane zostanąbowiem również: metoda po­ równawcza i dedukcyjna,a także analiza stanu dokumentówi literatury.

Wyznaczone cele badawcze określają strukturę monografii, która składa się z sze­ ściu rozdziałów. W pierwszym rozdziale przedstawione zostaną antecedencje pro­ cesu integracji europejskiej, wydarzenia obrazująceścieranie się ze sobą zarówno interesów poszczególnychpaństw członkowskich, jak i dwóchróżnych wizji i kon­ cepcjiintegracji europejskiej, reprezentowanych i realizowanych przez federalistów oraz unionistów w okresie od drugiej połowy lat czterdziestych do pierwszej po­

łowy lat pięćdziesiątych XX w, które doprowadziły do utworzenia EWWS, EWG iEuratomu. Rozdział drugipoświęcony będzie analizie konfliktu interesówmiędzy Francją a Republiką Federalną Niemiec iWłochami, a niekiedy takżemiędzy Fran­ cją a wszystkimi pozostałymi pięcioma krajami członkowskimi, stanowiącego za­ sadnicząprzyczynę stagnacjii kryzysu instytucjonalnegowprocesieintegracyjnym w latach sześćdziesiątych XX w. Omówiony zostanie takżejego wpływ na dalsze losy koncepcji federalistów i ideiponadnarodowości. Przedmiotem analizy w roz­

dziale trzecim będą przyczyny i następstwa zmian instytucjonalnychwe Wspólno­ tach Europejskich w latach 1970-1975, przebieg kolejnegokryzysu we Wspólnotach Europejskich, określanego mianem „eurosklerozy”, okoliczności, wjakich zrodziła sięidea powołania do życia Unii Europejskiej, a także trwające dwadzieścia latwy­ siłki państw członkowskich zmierzające do jej utworzenia. W ślad zatym omówio­ nezostanąraportyiprojekty ustanowienia Unii Europejskiej,opracowane wlatach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w., a także sam traktat o Unii Europej­ skiej podpisany 7 lutego 1992 r. w Maastricht. W rozdziale czwartym zaprezento­

wane zostanąplany reformy Unii Europejskiej, opracowywanejużod momentujej utworzenia ażdo podpisania traktatu nicejskiego 26 lutego 2001 r. Omówione zo­

staną różnicestanowiskmiędzyposzczególnymi państwamiczłonkowskimi w spra­

wie zasięgu instytucjonalnego tejże reformy, wynikające najczęściej ze zderzania się ich odmiennych interesów politycznych i ekonomicznych,a także rozbieżności poglądów na temat koncepcji strategicznej, wedługktórej winien przebiegać pro­ ces integracjieuropejskiej. W rozdziałach piątym i szóstymprzedstawiony zostanie przebieg debaty nad przyszłością Unii Europejskiej, jaka toczy się w instytucjach wspólnotowych i państwach członkowskichod2002 r. do chwiliobecnej.O ile pod­

stawowym celem badawczym w rozdziale piątymbędzie odtworzenie obrad Kon­ wentu w sprawie przyszłości Europy orazokoliczności towarzyszących opracowaniu iprzyjęciu 10 lipca 2003 r. projektu traktatu konstytucyjnego, o tyle w rozdziale szó­ stym zrekonstruowane zostanąobradykonferencji międzyrządowej wlatach 2003- -2004, przedstawiony proces decyzyjny towarzyszący ich przebiegowi, a w końcu także analiziepoddany zostanie sam traktatustanawiający Konstytucję dla Europy z29 października 2004 r.

BAZA ŹRÓDŁOWA

Bazę źródłowąrozprawy stanowią źródła archiwalne i publikowane. Wśród źródeł archiwalnych szczególnie cenne są zasoby elektronicznego Archiwum Unii Euro­

pejskiej, zwłaszcza komunikaty, sprawozdania i memoranda Komisji Europejskiej, rezolucje i raporty Parlamentu Europejskiego, konkluzje i komunikaty końcowe z posiedzeń Rady Europejskiej, dokumentyz konferencji międzyrządowych obra­

dującychwlatach 1996-1997, 2000, 2003-2004, atakże z obrad Konwentu w spra­ wie przyszłości Europy w latach 2002-2003. Po raz pierwszy wykorzystanezostały w tej rozprawie m.in.: raporty grup roboczych, dokumentyPrezydium,projektypo­ szczególnych rozdziałówtraktatu konstytucyjnego i protokoły z obrad plenarnych Konwentu w sprawie przyszłości Europy, propozycje poprawek doprojektutraktatu konstytucyjnego zgłaszane przez rządy poszczególnych państw członkowskich i in­

stytucje wspólnotowe, a także memoriałyi noty obu prezydencji,włoskiej i irlandz­

kiej, przedstawionepodczaskonferencji międzyrządowejwlatach 2003-2004.Spo­

śródspożytkowanych w monografii źródeł drukowanych należywymienić przede wszystkim zbiory dokumentów i dokumentacje zawierające niezwykle ważne, choć nieznane dotąd projekty,raporty i protokoły grup roboczych oraz innych gremiów zajmujących się od wielu lat problematyką reformy Unii Europejskiej. Bazę źródło­ wą uzupełniają w końcu także przemówienia, pisma, korespondencje i materiały typupamiętnikarskiego.

STAN BADAŃ

W dotychczasowych politologicznych i historycznych badaniach nad procesem integracji europejskiej można wyróżnić trzy zasadniczefazyrozwojowe. Pierwsza z nich trwa do końca lat siedemdziesiątych XX w., a jej pokłosiem są zasadniczo

16 Uwagi wstępne opracowania koncentrujące się na analizie idei i koncepcji integracji europejskiej, a także roli państwa narodowego w przyszłej Europie.Naszczególną uwagę zasłu­

gują powstałe w tym okresie opracowania Waltera Lipgensa, Alana S. Milwarda, Rogera Morgana, Piotra Wandycza i Ludwika Frendla oraz Andrzeja Kwileckie- go23. Ponadto godne podkreślenia są materiałyźródłowe typu pamiętnikarskiego, w szczególności zaś wspomnienia Roberta Schumana, Maurice’a Couve de Mur- ville’a, Waltera Hallsteina i Paula-Henriego Spaaka24.

” W. Li pge n s, Die Anfänge der europäischen Einigungspolitik 1945-1950, Bd. 1:1945-1947, Stutt­

gart 1977; A. S. M il ward, The Reconstruction of Western Europe 1945-1951, London 1984; R. Mo rgan, West European Politics since 1945. The Shaping of the European Community, London 1972; P. Wandycz, L. Frendl, Zjednoczona Europa. Teoria i praktyka, Londyn 1965; A. Kwilecki, Idea zjednoczenia Eu­

ropy, Poznań 1969. Warto także wymienić następujące opracowania powstałe w tym okresie: O. P h i 1 i p, Le problème de l’union européenne, Neuchâtel 1950; W. Diebold, Trade and Payments in Western Eu­

rope. A Study in European Economic Cooperation 1947-1951, New York 1952; idem, The Schuman Plan.

A Study in European Economic Cooperation 1950-1959, New York 1959.

24 R. Schuman, Pour l’Europe, Paris 1963; M. Couve de Mu r ville, Une politique étrangère 1958-1969, Paris 1971; W. Hallstein, Europe in the Making, London 1972; P.-H. Spaak, The Continu­

ing Battle. Memoirs of a European, 1936-1966, Boston 1971.

25 W. L o t h, Der Weg nach Europa. Geschichte der europäischen Integration 1939-1957, Göttingen 1991; P. Gerbet, La construction de l’Europe, Paris 1983; P. Noack, Das Scheitern der Europäischen Verteidigungsgemeinschaft. Entscheidungsprozesse vor und nach dem 30. August 1954, Düsseldorf 1977;

H. J. Küsters, Die Gründung der Europäischen Wirtschaftsgemeinschaft, Baden-Baden 1982; P. Wei­

lemann, Die Anfänge der Europäischen Atomgemeinschaft. Zur Gründungsgeschichte von Euratom 1955-1957, Baden-Baden 1983; K. M ich ało wska-G o r y wo da, Europejska Wspólnota Gospodar­

cza, Warszawa 1981; R. O. Keohane, S. Hoffmann (eds.), The New European Community. Deci­

sionmaking and Institutional Change, San Francisco-Oxford 1991; F. Laursen, S. Vanhoonacker (eds.), The Intergovernmental Conference on Political Union. Institutional Reforms, New Policies and In­

ternational Identity of the European Community, Dordrecht 1992.

26 D. W. Urwin, The Community of Europe. A History of European Integration s'nee 1945, Lon­

don-New York 1991; W. Laqueur, Europa auf dem Weg zur Weltmacht 1945-1992, München 1992;

D. W P. Le wis, The Road to Europe. History, Institutions and Prospects of European Integration 1945- -1993, New York 1993; H. Teske, Europa zwischen gestern und morgen. Von den Römischen Verträgen bis zur Europäischen Akte, Köln 1988.

Druga faza rozwojowa sięga początków lat dziewięćdziesiątych XX w. i wy­

różnia się tym, że powstają wówczas po raz pierwszy monografie poświęcone szczegółowej analizie historii pierwszych latprocesu integracji europejskiej, wy­

branych polityk i organizacji wspólnotowych, a także polityki europejskiej po­

szczególnychpaństwczłonkowskich. Najważniejszymiz nich są prace Wilfrieda Lotha, Pierrea Gerbeta, Paula Noacka, Hannsa Jürgena Küstersa, Petera Wei­ lemanna i Krystyny Michałowskiej-Gorywody, a także opracowania zbiorowe pod redakcją Roberta O. Keohanea i StanleyaHoffmanna, Finna Laursena i So­

phie Vanhoonacker25. Na uwagę zasługują również opublikowane w tym okresie pierwsze syntezy procesu integracji europejskiej, w szczególności dzieła Dere- ka W. Urwina, Waltera Laqueura, Davida W. P. Lewisa i Horsta Teskego26. Spo­

śród materiałówźródłowych warto natomiastwymienićprzede wszystkim doku­

mentację zawierającą korespondencję Jeana Monneta z Robertem Schumanem z lat 1947-1953, zbiór dokumentówpod redakcją WerneraWeidenfelda,a także

wspomnienia Roya Jenkinsa, FranęoisaMitterranda, Altiera Spinelliego, Marga­ ret Thatcher i Harolda Wilsona27.

27 J. Monnet, R. Schuman, Correspondance 1947-1953, Lausanne 1986; Wie Europa verfaßt sein soll - Materialien zur Politischen Union, hrsg. von W. Wei den fei d, Gütersloh 1991; R. Jenki ns, European Diary 1977-1981, London 1989; F. Mitterrand, Réflexions sur la politique extérieure de la France, Paris 1986; A. Spi nell i, Diario europeo 1948-1969, Bologna 1989; idem, Towards the European Union, Florence 1983; M. Thatcher, The Downing Street Years, New York 1993; H. Wilson, Memoirs.

The Making of a Prime Minister 1916-1964, London 1986.

2" R. Corbett, The Treaty of Maastricht. From Conception to Ratification, Harlow 1993; idem, The European Parliament's Role in Closer EU Integration, London 1998; A. N. D u f f, Reforming the European Union, London 1997; R. Dehousse, Europe. The Impossible status quo, New York 1997; A. P. Ged­

des, Immigration and European Integration.Towards Fortress Europe?, Manchester 2000; E. Janusch­

kowetz, Das Demokratieproblem der Europäischen Union. Der Stufenbau der Staatsgewalt als Lösung, Wien 2003; M. O’Neill, The Politics of European Integration, London 1996; F. R. P fetsch, Die Euro­

päische Union. Geschichte, Institutionen, Prozesse. Eine Einführung, München 1997; A. Stubb, Negotia­

ting Flexibility in the European Union. Amsterdam, Nice and Beyond, London 2002; D. Galloway, The Treaty of Nice and Beyond. Realities and Illusions of Power in the EU, Sheffield 2001; LTömmel, Das politische System der EU, München-Wien 2003; P. N o r m a n, The Accidentai Constitution. The Story of the European Convention, Brussels 2003; M. Longo, Constitutionalising Europe. Processes and Practi­

ces, Aidershot 2006; J. Barcz, Traktat z Nicei. Zagadnienia prawne i instytucjonalne. Warszawa 2003;

A. N o w a k - F a r, Unia Gospodarcza i Walutowa w Europie, Warszawa 2001 ; K. Bachmann, Konwent o przyszłości Europy. Demokracja deliberatywna jako metoda legitymizacji władzy w wielopłaszczyzno­

wym systemie politycznym, Wrocław 2004; L. Jesień, Po Amsterdamie przed poszerzeniem. Panorama polityczna Unii Europejskiej, Warszawa 1998; D. Milczarek, Pozycja i rola Unii Europejskiej w stosun­

kach międzynarodowych. Wybrane aspekty teoretyczne, Warszawa 2003; R. Trzaskowski, Dynamika reformy systemu podejmowania decyzji w Unii Europejskiej, Warszawa 2005.

Trzecia faza rozwojowa obejmuje okres od początków lat dziewięćdziesiątych XXw. do pierwszych lat XXI w. i charakteryzuje się już niezwykle bogatym do­

robkiem, obejmującym prace poświęcone poszczególnym politykom wspólnoto­

wym, systemowi instytucjonalnemu, mechanizmowi elastycznej integracji, deficy­

towi demokracji, pozycjii roli UniiEuropejskiej w stosunkach międzynarodowych, reformie Unii Europejskiej, analizie przebieguobrad poszczególnych konferencji międzyrządowych(1996-1997,2000, 2003-2004) i Konwentuw sprawieprzyszło­ ści Europy (2002-2003). Szczególnie godneuwagi są powstałe wtym czasieopra­

cowania Richarda Corbetta, AndrewNicholasa Duffa, Renauda Dehousse’a, An­

drew R Geddesa, ElisabethJanuschkowetz, Michaela O’Neilla,FrankaR. Pfetscha, Alexandra Stubba, Davida Gallowaya,IngeborgTómmel, Petera Normana, Micha­ ela Longo,Jana Barcza, ArturaNowaka-Fara, Klausa Bachmanna, LeszkaJesienią, Dariusza Milczarka i Rafała Trzaskowskiego28.

Spośród opracowań zbiorowych na uwagę zasługują pracepod redakcjąRicharda Corbetta, Francisa Jacobsa i Michaela Shackletona, Andrew Nicholasa Duffa, Joh­

na Pindera iRoyaPrycea, Geoffreya Edwardsa i Alfreda Pijpersa, DavidaO’Keeffe’a i Patrica Twomeya, Yvesa Menyego i Andrew Knappa,Jana Wintera, Deirdre Curti- na, Alfreda Kellermanai Bruna de Witte, Joerga Monara i WolfgangaWesselsa,Giseli Muller-Brandeck-Bocquet, Karlheinza Neunreithera i Antje Wiener, MartinaWest­ lake, Edwarda Besta, Marka Graya i Alexandra Stubba, Helen Wallace i Williama

18 Uwagi wstępne Wallace’a,GuyaMiltonai Jacques’a Keller-Noelleta, Clive’a Churcha iDavida Phinne- morea, Beate Kohler-Koch, Thomasa Conzelmanna i Michèle Knodt, a także Anny Wolff-Powęskiej,Jana Barcza, Konstantego AdamaWojtaszczykai CezaregoMika29.

29 R. Corbett, F. Jacob s, M. Shackleton, The European Parliament, London 2000; A. N. D u f f, J. P i nde r, R. P r y ce (eds.), Maastricht and Beyond. Building the European Union, London-New York 1995; G. Edwards, A. Pijpers (eds.), The Politics of European Treaty Reform. The 1996 Intergovern­

mental Conference and Beyond, London 1997; D. O’Keeffe, P. Twomey (eds.), Legal Issues of the Maastricht Treaty, London 1994; ¡idem, Legal Issues of the Amsterdam Treaty, Oxford 1999; Y. Mény, A. Knapp, Government and Politics in Western Europe. Britain, France, Italy, Germany, Oxford 1998;

J. Winter, D. Curtin, A. Kellerman, B. deWitte (eds.), Reforming the Treaty on European Union, The Hague 1996; J. Monar, W. Wessels (eds.). The European Union After the Treaty of Amsterdam, New York 2000; G. Müll er -Brande ck-Bocquet (et al.), Deutsche Europapolitik von Konrad Ade­

nauer bis Gerhard Schroder, Opladen 2002; K. Neunreither, A. Wiener (eds.), European Integration After Amsterdam. Institutional Dynamics and Prospects for Democracy, Oxford 2000; M. We s 11 a k e (ed.), The European Union beyond Amsterdam. New Concepts of European Integration, London 1998; E. Best, M. G r ay, A. S t ubb, Rethinking the European Union. IGC 2000 and Beyond, Maastricht 2000; H. Wai - lace, W. Wallace (eds.), Policy-Making in the European Union, Oxford 2000; G. Milton, J. Keller- - N o e 11 e t, The European Constitution. Its Origins, Negotiation and Meaning, London 2005; C. C h u r c h, D. Phinnemore, Unterstanding the European Constitution. An Introduction to the EU Constitutional Treaty, London 2005; B. Kohler-Koch, T. Conzelmann, M. Knodt, Europäische Integration - Eu­

ropäisches Regieren, Wiesbaden 2004; Wspólna Europa. Mit czy rzeczywistość?, pod red. A. Wol ff- Po - węskiej, Poznań 1990; Przyszły Traktat konstytucyjny. Zasadnicze zmiany ustrojowe w Unii Europejskiej, pod red. J. B a r c z a, Warszawa 2004; Przyszły Traktat konstytucyjny. Zagadnienia prawno-polityczne, insty­

tucjonalne i proces decyzyjny w UE, pod red. J. B a r c z a, Warszawa 2004; System instytucjonalny Unii Euro­

pejskiej, pod red. K. A. Wojtaszczyka, Warszawa 2005; Unia Europejska w dobie reform. Konwent Eu­

ropejski-Traktat konstytucyjny-Biała Księga w sprawie rządzenia Europą, pod red. C. M i k a, Toruń 2004.

3,1 M.-T. Bitsch, Histoire de la construction européenne de 1945 à nos jours, Bruxelles 1996;

M. J. Dedman, The Origins and Development of the European Union 1945-1995. A History of Europe­

an Integration, London-New York 1996; D. Di nan (ed.), Origins and Evolution of the European Union, Oxford 2006; J. G i 11 i n g h a m, European Integration 1950-2003. Superstate or New Market Economy?, Cambridge 2003; R. T. G r i f f i t h s, Europe’s First Constitution 1952-1954, London 2000; T. J u d t, Grosse Illusion Europa. Gefahren und Herausforderungen einer Idee, München-Wien 1996; idem, Postwar. A Hi­

story of Europe since 1945, New York-London 2005; J. Kill ick, The United States and European Recon­

struction 1945-1960, Keele 1997; P. M. R. S t i rk, A History of European Integration since 1914, London- -New York 2001; G. Brunn, Die Europäische Einigung. Von 1945 bis heute, Ditzingen 2002; D. Herz, Die Europäische Union, München 2002; W. Loth (ed.), Crises and Compromises. The European Project 1963-1969, Baden-Baden 2001; F. B reuss, G. Fink, S. Gri 11 er (Hrsg.), Vom Schuman-Plan zum Ver­

trag von Amsterdam. Entstehung und Zukunft der EU, Wien-New York 2000.

” T. C. S a 1 m o n, W. N i c o 11, Building European Union. A Documentary History and Analysis, Manchester 1996; W. Loth, Entwürfe einer europäischen Verfassung. Eine historische Bilanz, Bonn 2002; Die Reform der Europäischen Union. Analysen - Positionen - Dokumente zur Regierungskonferenz

Istotną pozycję w dorobku badawczym zajmują również prace poświęcone hi­ storiiintegracji europejskiej, w szczególności dzieła Marie-Thérèse Bitsch, Martina J. Dedmana, Desmonda Dinana, JohnaGillinghama, RichardaT. Griffithsa, Tonyego Judta, Johna Killicka, Petera M. R. Stirka, Gerharda Brunna, DietmaraHerza,a także opracowania zbiorowe pod redakcjąWilfriedaLotha, Fritza Breussa, Gerharda Finka i Stefana Grillera30.Spośród pracźródłowych warto wymienićdokumentacje Trevora C. Salmona i Williama Nicolla, Wilfrieda Lotha, MathiasaJoppa i Otto Schmucka, a także wspomnienia lub autobiografie Jacques’a Delorsa i Johna Majora31. Ważne

miejsce w dorobku naukowym tej fazy rozwojowej zajmują również podręczniki, wszczególności prace Dominika Lasoka,Johna Petersona i Michaela Shackletona, Elisabeth Bomberg i Alexandra Stubba, Koena Lenaertsa,PietaVanNuffela i Rober­ ta Braya, Andrew Evansa,Michaela Schweitzera i Waldemara Hummera, Thomasa Oppermanna, Hansa Wolfganga Arndta, Andreasa Haratscha, Christiana Koeniga i Matthiasa Pechsteina, RolandaBiebera, Astrid Epineyi Marcela Haaga,JanaBarcza, Władysława Czaplińskiego,Jana Galstera iCezarego Mika, atakże Krystyny Micha­ łowskiej-Gorywody,Antoniego Marszałka i ZbigniewaDoliwy-Klepackiego32.

1996/97, hrsg. von M. Jo pp und O. Sch muck, Bonn 1996; J. Delors, Mémoires, Paris 2004; J. Ma­

jor, The Autobiography, London 1999.

J2 D. L a s o k, Law and Institutions of the European Union, London 1994; J. Peterson,M.Shack­

le ton, The Institutions of the European Union, Oxford 2002; E. Bo mb erg, A. Stubb, The European Union: how does it work?, Oxford 2003; K. Lenaerts, P. van Nuffel, R. Bray, Constitutional Law of the European Union, London 2005; A. Evans, Prawo integracji europejskiej, część I i II, Warszawa 1996; M. Schweitzer, W. Hummer, Europarecht. Das Recht der Europäischen Union - Das Recht der Europäischen Gemeinschaften (ECKS, EG, EAG) - mit Schwerpunkt EG, Neuwied 1996; T. Opper­

mann, Europarecht. Ein Studienbuch, München 2005; H. W. Arndt, Europarecht, Heidelberg 1999;

A. Haratsch, C. Koenig, M. Pechstein, Europarecht, Tübingen 2006; R. Bieber, A. Epiney, M. H a a g, Die Europäische Union. Europarecht und Politik, Baden-Baden 2005; Prawo Unii Europejskiej.

Zagadnienia systemowe, pod red. J. B a r c z a, Warszawa 2003; Prawo Unii Europejskiej. Prawo materialne i polityki, pod red. J. B a r c z a, Warszawa 2003; W. Czapliński, Zarys prawa europejskiego, Warszawa 2002; J. G a 1 s t e r, C. M i k, Podstawy europejskiego prawa wspólnotowego. Warszawa 1998; K. Micha- lowska-Gorywoda, Podejmowanie decyzji w Unii Europejskiej, Warszawa 2002; Unia Europejska, pod red. K. Michalowskiej-Gorywody, Warszawa 1998;Integracja europejska, pod red. A. Mar- szalka, Łódź 1997; Z. Doliwa-Klepacki, Integracja europejska (po Amsterdamie i Nicei), Biały­

stok 2001.

Pragnę w tym miejscu wyrazić serdeczne podziękowania Recenzentowi Wy­ dawnictwa Panu Prof, dr hab. Janowi Barczowi, kierownikowi Katedry Prawa Eu­

ropejskiego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie i specjaliście w zakresie pra­ wa międzynarodowego publicznego oraz prawa europejskiego, za niezwykle cenne wskazówkiisugestie,którebyłydlamnie ważną i niezbędną inspiracją podczas osta­ tecznego redagowania niniejszej monografii.

ROZDZIAŁ I POD ZNAKIEM IDEI PONADNARODOWOŚCI

I. MOTYWY I PRZESŁANKI INTEGRACJI PAŃSTW EUROPY ZACHODNIEJ

Gdyw 1945 r. działania militarne nafrontach drugiej wojny światowej powoli do­ biegałykońca, na starym kontynencie coraz bardziej zyskiwała na znaczeniu idea integracji europejskiej. Nie była to wówczas idea całkiem nowa. Wśród prekurso­ rów integracji gospodarczej w Europie wymienić można m.in. Związek Celny, po­ wołany do życia w 1834 r. z inicjatywy Prus, dla ustanowieniaunii celnej między państwami niemieckimi, strefę wolnego handlu między Norwegią i Szwecjąutwo­

rzoną w 1871 r. czy Skandynawską Unię Monetarną założoną przez Norwegię, Da­

nię i Szwecjęw 1873r.1 Jednak największywpływ na przebieg procesu współczesnej europejskiej integracji gospodarczej miała powołana do życia 1 maja 1922 r. Unia Ekonomiczna BelgiiiLuksemburga, zwana Unią Beluksu.Celem tejorganizacji było ustanowienie przez państwa członkowskie unii celnej, wspólnego rynku oraz unii walutowej. Unia Beluksu uzupełniona została 1 stycznia1948 r.o unię celną z Holan­ dią, 1listopada 1960r.zaś przekształciłasię w UnięEkonomiczną Beneluksu2 *. Waż­

nąrolę w krzewieniu idei jednościeuropejskiej odegrała także UniaPaneuropejska, założonaw 1926 r. przezaustriackiego polityka hrabiego Richarda Coudenhove-Ka- lergiego. Podczasswojego IIKongresu w 1930 r. Unia Paneuropejska zaproponowała

1 Szerzej na temat Związku Celnego por. P. Graf Kielmansegg, Einige historische Bemerkun­

gen zum Thema „Föderation", [w:] Wie Europa verfaßt sein soll, op. cit. s. 53-54; J. Krasuski, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871-1945, Poznań 1969, s. 28; na temat prób integracji krajów skandynawskich por.

Z. Doi iwa-Kle pack i, op. cit., s. 25. Skandynawska Unia Monetarna została ustanowiona 5 maja 1873 r. na mocy traktatu zawartego przez Danię i Szwecję, w 1875 r. zaś przystąpiła do niej Norwegia;

por. en.wikipedia.org/wiki/Scandinavian_Monetary_Union, s. 1-2.

2 A. Marszałek, Suwerenność a integracja europejska, op. cit., s. 203-205; Integracja europejska, pod red. A. Marszałka, op. cit., s. 186-188; T. Bartoszewicz, M. Rucińsk i, Unia gospodarcza Be­

neluksu, Warszawa 1973.

22 Rozdział I. Pod znakiem idei ponadnarodowości ustanowienieFederacji Państw Europejskich,której najważniejszymi organami mia­

ły być: Rada Federalna (Bundesrat), Zgromadzenie Federalne (Bundestag) i Urząd Federalny(Bundesamt)3.

’ Szerzej na ten temat por. K. Ł a s t a w s k i, op. cit., s. 49-51; A. Marszałek, Suwerenność a in­

tegracja europejska, op. cit., s. 149-152 i podana tam literatura.

1 Szerzej na temat wszystkich wspomnianych inicjatyw por. K. Łas tawski, op. cit., s. 66-69, 89- -90, 94; Integracja europejska, pod red. A. M a r s z a ł k a, op. cit., s. 28-30,101; Najnowsza historia świata 1945-1995, t. 1, pod red. A. Patka, J. Rydla, J. J. Węca, Kraków 2004, s. 119-120.

5 Szerzej na ten temat por. Najnowsza historia świata 1945-1995, t. 1, op. cit., s. 10-11, 119.

Nieco mniejsze znaczeniedla rozwoju ideijedności europejskiej miały inne inicjaty­ wy, z jakimi występowali europejscypolitycy i mężowie stanu w okresie międzywojen­

nym i wczasie drugiej wojny światowej. I tak,w latach 1929-1930 francuskiminister spraw zagranicznych Aristide Briand wielokrotnie wypowiadałsię za utworzeniemluź­ nej federacji państw narodowych. W maju 1930 r.ogłosił nawet projekt ustanowienia Europejskiej Unii Federalnej, doktórej miałyby należeć europejskie państwa członkow­ skie Ligi Narodów. Najważniejszymi organami Unii byłyby: KonferencjaEuropejska, w skład którejwchodzilibyreprezentancipaństw, oraz Stały Komitet Polityczny jako or­

gan władzy wykonawczej. Po klęsceNiemiec w bitwie pod Stalingrademz propozycja­ mi stworzenia nowego ładuw powojennejEuropie wystąpili politycy oraz mężowie sta­ nu Wielkiej Brytanii i Francji. W marcu 1943 r. brytyjski premier Winston Churchill, w porozumieniu z ministremspraw zagranicznych AnthonymEdenem, zgłosiłinicja­ tywęustanowienia Światowej Rady Najwyższej, złożonej z Rady Europy, RadyAmeryki iRady Pacyfiku. Światowa Rada Najwyższamiała być sukcesorem Ligi Narodów. Rada Europy,w skład której wchodziłyby takżefederacja naddunajska, bałkańska, środko­

woeuropejska i skandynawska, miałaby stanowić zaporę przeciw rozprzestrzenianiu się wpływów radzieckich na starym kontynencie.W czerwcu 1944 r. działacze francu­

skiego ruchuoporu utworzyli Komitet Integracji Europejskiej,który opowiadał się za powołaniemdożycia europejskiej federacjipaństwnarodowych. DziałalnośćKomite­

tuwspierałprzywódca Francuskiego KomitetuWyzwolenia Narodowego iTymczaso­ wego Rządu RepublikiFrancuskiej Charles deGaulleL Należypodkreślić, że wspólną cechą wszystkich tych inicjatywbyło nie tyle dążenie do ponadnarodowej integracji państw europejskich, ile zamiar zabezpieczenia interesów narodowych własnego kraju wzmieniającej sięsytuacji międzynarodowej. Podczas gdypropozycjezgłaszane przez politykówfrancuskich zmierzały wgruncie rzeczy do utrwaleniawersalskiegoporząd­ kupokojowego wEuropie (Briand) lub jegoodtworzenia po drugiej wojnie światowej (de Gaulle), tointencją brytyjskichmężów stanubyło przede wszystkim przeciwdzia­ łanie rozszerzeniu wpływówZSRR w powojennej Europie i umocnienie pozycji Wiel­ kiej Brytanii, nawet za cenę rezygnacjiz - popieranejdotądprzez Brytyjczyków - ame­ rykańskiej strategii „odraczania” (postponement)najważniejszych decyzjipolitycznych do zakończenia działań wojennych (Churchill, Eden)*5.

Sprzyjające uwarunkowania międzynarodowe iwewnętrznedla rozwoju ideiinte­ gracji europejskiej na szersząskalępojawiłysię jednak dopiero po zakończeniu dru­ giej wojny światowej. Motywy integracji państw Europy Zachodniej po 1945 r. wy­

nikały ze wzajemnego przenikania się ich gospodarczych i politycznych interesów.

Pierwszą ważną przesłanką integracyjną była pilna potrzeba odbudowy gospodar­

czej kontynentu z katastrofalnych zniszczeń spowodowanych przez wojnę. Następ­ ną przesłanką była obawaprzed rozszerzeniem się wpływów radzieckich na Europę Zachodnią i chęć przeciwdziałaniasilnym w okresie powojennym ruchom lewico­

wym, zwłaszczaw takich krajach, jak Włochy i Francja. Trzecią z koleiprzesłanką była nadzieja nastworzenie w wyniku integracji nowegoładu pokojowego w Euro­

pie, gwarantującego pogodzenie interesów narodowych państweuropejskich z za­ sadami międzynarodowegobezpieczeństwa, tak abyludzkość nigdy już nie musia­

ła doświadczaćogromu nieszczęść i zbrodni, jakie przyniosła ze sobą druga wojna światowa. Czwartą przesłanką był zamiarwłączenia zachodnich stref okupacyjnych Niemiecdoprocesuodbudowy Europy Zachodniejjako sposób na zabezpieczenie się przed ewentualnym odrodzeniem się niemieckiegoekspansjonizmu.Piątą przesłan­

ką integracji państw Europy Zachodniej był komplementarny charakter gospodarek Francjii Niemiecw zakresie wydobycia węgla i rudyżelaza, a także priorytetowezna­ czenie tych surowcówdla rozwojukluczowego podówczas ośrodka przemysłowego w tej części kontynentu, a mianowicie Zagłębia Ruhry, Zagłębia Saary, Lotaryngii i regionu belgijsko-luksemburskiego. I wkońcu szóstą przesłanką integracyjną było dążenie do stworzenia w przyszłości równowagiekonomicznejwstosunkachEuropy Zachodniej zeStanami Zjednoczonymi,które jakojedyne mocarstwowyszły z dru­

giej wojnyświatowejwzmocnione pod względem gospodarczym6.

6 Ibidem, s. 119-120.

7 Szerzej na ten temat W. D i ebold, Trade, op. cit., s. 303-396; A. S. M i 1 w a rd, The Reconstruc­

tion, op. cit., s. 465-470; EC. Pogue, Marshall und der Marshall-Plan, [w:] C. S. Mai e r, G. B ischo f (Hrsg.), Deutschland und der Marshall-Plan, Baden-Baden 1992, s. 59-87; M. J. Hogan, The Marshall Niezwykle istotneznaczenie dla rozwoju integracji europejskiej miał Europejski ProgramOdbudowy, zwanytakże planem Marshalla. Gdy 5 czerwca 1947 r. amerykań­

skisekretarz stanu George C. Marshallwprzemówieniuwygłoszonym w Uniwersyte­

cie Harvarda wezwał rządypaństw europejskichdo opracowania wspólnego programu gospodarczej odbudowy staregokontynentu, istota jego propozycji sprowadzała się nie tylko do udzielenia państwom europejskimpomocy finansowej igospodarczej,ale także do zainspirowania międzynimi ścisłej współpracy ekonomicznej. W śladzatym już 16 października 1948 r. kraje członkowskieOrganizacji EuropejskiejWspółpracy Gospodarczej (Organization for European EconomicCoopération - OEEC), zajmują­ cej się odbudową europejskiej gospodarki w oparciu o pomoc amerykańską, zawar­ łyporozumienie o wewnątrzeuropejskich transakcjach płatniczychi rozliczeniowych.

Na jego podstawie każdy członek OEEC osiągający nadwyżki w bilansie płatniczym z innym krajem należącym do tej organizacjizobowiązywałsię do udzielania takiemu państwu pomocy gospodarczej w wysokości własnego salda aktywnego. W następ­

stwie tegopaństwa posiadająceujemnybilanshandlowy niemusiałystosować restryk­

cji dla jego zrównoważenia. Natomiast krajemające udzielać pomocy gospodarczej - w razieniedotrzymania warunków porozumienia -musiałyliczyć się z możliwością ograniczenia amerykańskiej pomocyfinansoweji ekonomicznej7.

24 Rozdział I. Pod znakiem idei ponadnarodowości Niezależnie od dużegoznaczenia amerykańskiegozaangażowania na rzecz współ­ pracy ekonomicznej państw europejskich należy podkreślić, żeo powodzeniu lub niepowodzeniu integracji europejskiej mieli jednakzadecydowaćprzedewszystkim sami Europejczycy. Idea jedności europejskiej integrowała wokół siebie polityków, parlamentarzystów, uczonych, publicystów i działaczy społecznych, zrzeszonych w licznych organizacjach ruchu europejskiego, które można podzielić na organizacje federalistów i unionistów(konfederalistów). Federaliści byli przekonanio prymacie instytucji międzynarodowychw procesie integracji gospodarczej. W ślad za tympo­ stulowali stworzenieponadnarodowychorganów władzy, opracowaniei uchwalenie konstytucji europejskiej, a następnie rozpoczęcie procesu zrastania się gospodarek państw uczestniczących w integracji. Miałoby todoprowadzićdoukształtowania się państwazwiązkowego nawzór USA lub Szwajcarii. Oile jednak federaliści wypowia­

dali się za znaczącym osłabieniem, anawet likwidacjądotychczasowych uprawnień państw członkowskich, atakże utworzeniem w ich miejsce państwa związkowego, otyle unioniści postulowali zachowanie przezpaństwa członkowskie ichpodstawo­ wych uprawnień i powołanie do życia konfederacji europejskiej. Jeżeli federaliścibyli zwolennikami utworzenia wramach państwa związkowego organów ponadnarodo­ wych, tounioniści opowiadali się za ustanowieniem w ramach konfederacji wspól­

nych organówmiędzyrządowych, posiadających jedynie niektóre, choć jasno okre­ ślone, dotychczasowe uprawnienia państwczłonkowskich8.

Plan. America, Britain and the reconstruction of Western Europę 1947-1952, Cambridge 1998, s. 135- -237; idem, Europäische Integration und deutsche Reintegration: Die Marshallplaner und die Suche nach Wiederaufbau und Sicherheit in Westeuropa, [w:] C. S. Maie r, G. Bischo f (Hrsg.), op. cit., s. 139-199;

por. też Y. Meny, A. Knapp, op. cit., s. 357-360.

8 Najważniejszymi organizacjami zrzeszającymi federalistów były: Unia Europy (1946 r.), Unia Europejskich Federalistów (1946 r.), Europejska Unia Parlamentarna (1947 r.), Europejski Związek Fe­

deralistów (1946/1947 r.) i Socjalistyczny Ruch na Rzecz Stanów Zjednoczonych Europy (1947 r.). Do najbardziej wpływowych organizacji skupiających unionistów należały: Ruch na Rzecz Zjednoczonej Europy (1947 r.), Francuska Rada na Rzecz Zjednoczonej Europy (1947 r.) i Niezależna Liga Współpra­

cy Europejskiej (1946 r.). Szerzej na ten temat por. P. Wandy cz, L. Frendl, op. cit., s. 60-61; J. Łap- tos, Działalność Federalnych Klubów Europy Środkowej 1942-1952, [w:] Z dziejów prób integracji eu­

ropejskiej od średniowiecza do współczesności, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Prace Historyczne, 1995, z. 118, s. 130-132.

Jedną z głośniejszych politycznych deklaracji na rzecz integracji europejskiej byłosłynneprzemówienie przywódcy konserwatystów brytyjskich WinstonaChur­ chillawygłoszone 19 września 1946 r. w Zurychu, a skierowane domłodzieżyaka­ demickiej całego świata. Wezwał on wówczas kraje europejskie do ustanowienia

„Stanów Zjednoczonych Europy” jako systemu regionalnego państw europejskich, opierającego się przede wszystkim na współpracy Francji i Niemiec. Pierwszym krokiem w tym kierunku miało być utworzenie Rady Europy. Churchill nie da­ wałwszakże jednoznacznej odpowiedzi napytanie, czy Stany Zjednoczone Europy miałyby być federacją, czy też konfederacją. Roztaczając przed słuchaczami wizję Stanów Zjednoczonych Europy, wyobrażał jesobie jako organizację międzynarodo­

wą wzorowaną na Brytyjskiej WspólnocieNarodów.W skład tej nowej organizacji