Wśród stanowisk i koncepcji tłumaczących występowanie zjawisk prze-mocy w rodzinie współcześnie preferowane są teorie integracyjne (wielo-czynnikowe), które podkreślają wielość i złożoność warunków wpływają-cych na występowanie problemu przemocy w rodzinie. W ich świetle przemocy w rodzinie nie można wyjaśnić wpływem jakiegoś pojedynczego czynnika. Podkreśla się, iż dla rozpoznania uwarunkowań występowania problemu konieczna jest analiza licznych cech rodziny i jej członków, rozpa-trzenie wielu sfer i warunków funkcjonowania, które w przypadku każdej rodziny mają indywidualny charakter. Jedna z bardziej popularnych, pierw-szych koncepcji integracyjnych przemocy w rodzinie zaproponowana zosta-ła przez Richarda Gellesa26. Jego zdaniem najbardziej znaczącym czynni-kiem są przeżywane przez rodzinę i rodziców stresy sytuacyjne. To one wspólnie z negatywnymi wpływami kulturowymi, niekorzystnymi cechami położenia społecznego oraz negatywnymi doświadczeniami socjalizacyjny-mi (prowadzącysocjalizacyjny-mi do rozwoju zaburzeń osobowości, różnych problemów emocjonalnych i psychicznych rodziców), tworzą zasadnicze tło występo-wania przemocy w rodzinie, której incydenty stymulowane są zazwyczaj jakimiś czynnikami wyzwalającymi (np. przykre wydarzenie, sprzeczka, nieposłuszeństwo itp.).
Kevin Browne, nawiązując do modelu Richarda Gellesa, zaproponował bardziej rozbudowany wieloczynnikowy model przemocy w rodzinie27. Jego zdaniem czynniki stresowe, wpływy środowiskowe, cechy statusu społecz-nego rodziny i cechy jej położenia społeczno-kulturowego wpływają przede wszystkim na relacje interpersonalne w rodzinie (schemat 1). Jeśli relacje pomiędzy członkami rodziny, które stanowią najbardziej znaczący i central-ny czynnik uwarunkowań przemocy domowej, gwarantują poczucie bezpie-czeństwa, są pozytywne emocjonalnie i wspierające, wówczas blokują
dzia-________________
25 Zob. np. I. Pospiszyl, Przemoc…, op. cit.; S. Herzberger, Przemoc domowa…, op. cit.;
J. Mellibruda, Przeciwdziałanie…, op. cit.; A. Lipowska-Teutsch, Wychować…, op. cit.
26 Zob. I. Pospiszyl, Przemoc…, op. cit.; K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie…, op. cit.
27 K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie…, op. cit., s. 42–44.
Przemoc w rodzinie 119 łanie stresów i sytuacji trudnych, wręcz ułatwiając radzenie sobie z nimi.
Jeśli jednak relacje te mają charakter problemowy, nie dają poczucia bezpie-czeństwa, same w sobie są źródłem lęku i napięcia, wówczas jakakolwiek trudna sytuacja (sprzeczka, nieposłuszeństwo, przykre wydarzenie) może uruchomić fizyczne, słowne lub emocjonalne ataki na członka rodziny. Te z kolei zwrotnie wpływają negatywnie na relacje interpersonalne i upośle-dzają działanie tego czynnika jako neutralizatora przemocy. W rezultacie kolejne występujące czynniki stresowe łatwiej wywołują napięcia i kolejne akty przemocy fizycznej lub emocjonalnej. Czasami – poprzez unikanie świadomego wyrządzania krzywdy – powodują zaniedbywanie. Tworzy się więc coś na zasadzie sprzężenia zwrotnego, tzw. spirala przemocy28.
Schemat 1. Wieloczynnikowy model przemocy w rodzinie K. Browne’a (opracowanie własne na podstawie K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie przemocy w rodzinie, Warszawa 1999, s. 43)
Odnosząc się do modelu Browne’a, należy zauważyć, iż wpływ czynni-ków stresowych i warunczynni-ków życia na rodzinę jako indukujących przemoc zależy głównie od panujących w niej relacji interpersonalnych, stąd to na nich powinny koncentrować się różne zabiegi ograniczające, powstrzymujące i uprzedzające występowanie zjawiska przemocy w rodzinie.
Najbardziej popularnym obecnie modelem tłumaczącym występowanie przemocy w rodzinie jest model ekologiczny, który rozwinięty został w oparciu
________________
28 K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie…, op. cit., s. 43.
Wzajemne stosunki w rodzinie Czynniki
stresowe Pozycja
rodziny Grupa społeczna
i społeczeństwo
Doświadczenia socjalizacyjne
rodziców Cechy rodziców
Trudne sytuacje –
„uruchamiacze”
przemocy
Akty przemocy
Stres
Radzenie sobie, wsparcie wzajemne
Cykl przemocy
EWA JAROSZ
120
o model Johna Belsky’ego z lat 80.29 W tym ujęciu występowanie przemocy w rodzinie wyjaśnia związkami pomiędzy czynnikami indywidualnymi, cechami związku rodzinnego oraz czynnikami kontekstualnymi o wymiarze lokalnym i ogólnospołecznym30. Model ekologiczny traktowany jest jako uniwersalna interpretacja uwarunkowań przemocy.
Schemat 2. Ekologiczny model przemocy wg WHO (opracowanie własne na podstawie E. G. Krug i inni, World report on violence and health, Geneva 2002, s. 12)
Na poszczególnych poziomach wskazuje się na określone, liczne czynni-ki. Warto przyjrzeć się im w świetle zadań diagnozy indywidualnej, ko-niecznej dla celów interwencyjnych. Wśród czynników indywidualnych wskazuje się na cechy biologiczne i demograficzne, historię rozwoju oraz ukształtowane cechy osobowościowe i problemy indywidualne, które pod-wyższają prawdopodobieństwo bycia ofiarą przemocy w rodzinie lub jej sprawcą. Wymieniane są:
________________
29 Belsky wymienił trzy poziomy czynników warunkujących przemoc w rodzinie: makro-system – czyli ogólne cechy społeczeństwa, jego norm i wartości odnoszących się do rodziny, dziecka, stosowanej w tym względzie polityki państwa oraz ogólnych zjawisk społecznych i gospodarczych; ekosystem – czyli warunki lokalne funkcjonowania rodziny, jej kontekst społeczno-kulturowy, ekonomiczny, socjalny i organizacja środowiska, w którym rodzina żyje;
mikrosystem – zjawiska wewnątrzrodzinne, historia rodziny, doświadczenia socjalizujące rodziców i ich cechy osobiste oraz cechy wszystkich członków rodziny. Występowanie prze-mocy w rodzinie jest w modelu Belsky’ego oparte na niewłaściwych interakcjach w rodzinie oraz niekorzystnych interakcjach rodziny ze środowiskiem i społeczeństwem, które nie do-starczają odpowiedniego wsparcia. Zauważyć też trzeba, iż w tym modelu czynnikiem o nad-zwyczajnym znaczeniu dla przemocy w rodzinie jest szeroko rozumiana izolacja społeczna rodziny (Belsky 1980), podaję za: M. S. Rosenberg, R. B. Germain, Psychological maltreatment:
theory, research and ethical issues in psychology, (w:) M. Brassard, R. Germain, S. Hart (eds), Psy-chological maltreatment of children and youth, Pergamon Book Inc. 1987, s. 243–253.
30 E. G. Krug i inni, World report…, op. cit.
Czynniki ogólnospołeczne
Czynniki lokalne Cechy relacji
Cechy indywidualne
Przemoc w rodzinie 121
• wiek ofiary i sprawców przemocy – wiekiem ryzyka dla przemocy fi-zycznej doznawanej przez dzieci jest przedział od 2 do 6 lat; rodzice młodsi częściej źle traktują swoje dzieci niż rodzice bardziej dojrzali;
okres adolescencji zwiększa ryzyko stosowania przemocy wobec ro-dziców, wiek podnosi też prawdopodobieństwo doświadczania prze-mocy przez osoby starsze w rodzinie,
• płeć – dziewczynki częściej są ofiarami przemocy seksualnej, kobiety częściej są ofiarami przemocy małżeńskiej,
• cechy społeczne – charakter wykonywanej pracy, wysokość docho-dów, niskie wykształcenie są powiązane ze stosowaniem przemocy fi-zycznej wobec członków rodziny,
• problemy osobiste sprawców – depresje i problemy uzależnieniowe oraz zaburzenia osobowości i inne problemy psychologiczne,
• cechy osobowościowe u sprawców – impulsywność, autorytaryzm, egocentryzm oraz niska samoocena,
• osobiste doświadczenia przemocy – doznawanej lub obserwowanej w rodzinie w dzieciństwie,
• specyficzne cechy ofiary – m.in. niska waga urodzeniowa, zakłócenia i problemy rozwojowe, chorowitość, upośledzenie fizyczne lub umy-słowe.
Wśród cech rodziny wymienia się: cechy strukturalne (samotne rodzi-cielstwo, wielodzietność), złe warunki socjalne (niskie dochody rodziny, złe warunki mieszkaniowe), konflikty małżeńskie, zaburzenia relacji interper-sonalnych, zakłócenia tzw. systemu rodzinnego, utrzymujący się stres o różnych źródłach, izolacja społeczna rodziny.
Do cech ryzyka w otoczeniu rodziny (cech społeczności lokalnej) zalicza się: dużą mobilność społeczną, tj. zmienność składu społeczności (ludzie często zmieniają miejsce zamieszkania), heterogeniczność społeczności lo-kalnej (duże zróżnicowanie populacji), słabe więzi społeczne, anonimowość życia i izolację społeczną, duże zagęszczenie ludności, wysoki poziom bez-robocia oraz ubóstwa, środowiskowe normy obyczajowe dotyczące relacji rodzinnych, pozycji dzieci, kobiet i osób starszych, które sprzyjają przemocy (np. dyskryminujące ich wartość, akceptujące zachowania przemocy), brak wyraźnych i odpowiednich sankcji (zarówno formalnych, jak i moralnych) za przemoc wobec członków rodziny, niska gotowość społeczna do inter-wencji w rodzinę (wysoki status prywatności życia rodzinnego), słabe zaple-cze instytucjonalne (działalność służb, placówek i organizacji pomocy i wsparcia rodziny oraz reagowania na problem przemocy).
Sprzyjające przemocy w rodzinie cechy i zjawiska ogólnospołeczne obejmują: normy kulturowe aprobujące przemoc jako sposób rozwiązywa-nia konfliktów, normy sankcjonujące dominację jednych członków rodziny nad innymi (nad dziećmi, kobietami), normy nadmiernie chroniące
prywat-EWA JAROSZ
122
ność rodziny, występowanie znaczących nierówności społecznych ze wzglę-du na płeć i status socjoekonomiczny (nierówności strukturalne), niski po-ziom zabezpieczenia społecznego, tj. egzystencji i funkcjonowania rodzin warunkowany rozwiązaniami polityki społecznej, niewłaściwa polityka zdrowotna (niezabezpieczająca kondycji zdrowotnej jednostek, brak wystar-czającej opieki zdrowotnej nad rodziną i dzieckiem), brak lub niefunkcjonalne rozwiązania prawne dotyczące problemu przemocy domowej, występowa-nie konfliktów wojennych, społecznych, okresy transformacji społecznych, powiększająca się pauperyzacja społeczeństwa. Wymienione na różnych poziomach: indywidualnym, rodziny, lokalnym i ogólnospołecznym czyn-niki działają w powiązaniu ze sobą i to ich kumulacja stanowi w świetle modelu ekologicznego rzeczywiste tło występowania problemu przemocy w rodzinie. Jednocześnie zauważa się, iż układ tych czynników ma charak-ter zdecydowanie indywidualny dla każdej rodziny.