Znaczna ilość rodzin korzysta z pomocy społecznej z powodu tak zwa-nej bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego.
W ustawie o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 roku1 przesłanką umieszczoną w punkcie 9 artykułu 7 umożliwiającą ubieganie się o świad-czenia jest bezradność, przy czym ustawodawca uszczegółowił ją, dodając sprawy opiekuńczo-wychowawcze i prowadzenie gospodarstwa domowe-go. Tego typu przesłanka ma zastosowanie w szczególności do rodzin nie-pełnych i wielodzietnych. Zdaniem S. Niteckiego2 pojęcie „bezradności” nie ma jednoznacznego zakresu i może być rozpatrywane w ujęciu obiektyw-nym oraz subiektywobiektyw-nym. Ujęcie obiektywne bezradności wiąże się z fak-tyczną bezradnością danej osoby, czyli brakiem umiejętności w samodziel-nym zaspokajaniu niezbędnych potrzeb swoich i swoich najbliższych. Ujęcie
________________
1 Ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 roku (Dz. U. Nr 64 poz. 593).
2 S. Nitecki, Prawo do pomocy społecznej w polskim systemie prawnym, Warszawa 2008, s. 171.
IZABELA KRASIEJKO
180
subiektywne związane jest z wewnętrznym przekonaniem danej osoby o swojej bezradności. Z punktu widzenia pomocy społecznej, zdaniem tego autora3, pojęcie to należy widzieć w ujęciu obiektywnym, gdyż tylko tak ujmowane może stanowić przesłankę ubiegania się o świadczenie. Wyod-rębnienie dwóch sfer, w których bezradność występuje – umiejętności opie-kuńczo-wychowawcze i prowadzenie gospodarstwa domowego – jest rów-noznaczne z tym, że jeżeli bezradność występuje w innych sferach, nie będzie stanowiła przesłanki przyznania świadczenia. S. Nitecki zwraca uwagę, że należy rozgraniczyć dwie kwestie: bezradność jako obiektywną niemożność poradzenia sobie w trudnej sytuacji życiowej z powodu np.
ograniczonych środków oraz bezradność związaną z nieumiejętnością wy-konywania funkcji opiekuńczo-wychowawczych czy niewłaściwym prowa-dzeniem gospodarstwa domowego. Tylko to drugie rozumienie bezradności może być przesłanką uzasadniająca ubieganie się o świadczenie z punktu 9.
Warto nadmienić, co ustawodawca rozumie przez rodzinę, rodzinę wie-lodzietną i rodziną niepełną.
Zgodnie z art. 6 pkt 14 „rodzina to osoby spokrewnione lub niespokrew-nione pozostające w faktycznym związku, wspólnie zamieszkujące i gospo-darujące”. „Rodzina wielodzietna” to rodzina posiadająca co najmniej troje dzieci. „Rodzina niepełna” składa się z osoby samotnie wychowującej dzieci (panna, kawaler, rozwódka, rozwodnik, wdowa, wdowiec) oraz dzieci.
W literaturze przedmiotu rodziny potrzebujące wsparcia ze strony po-mocy społecznej w prawidłowym wypełnianiu swoich funkcji nazywane są również „rodzinami specjalnej troski”. Do tej grupy K. Wódz4 zaliczyła te, których materialne warunki bytu odbiegają w drastyczny sposób od pozio-mu przyjętego za niezbędny społecznie, a więc rodziny żyjące poniżej grani-cy minimum socjalnego. Sytuacja ubóstwa, spowodowanego zdarzeniami losowymi, takimi jak wypadek, choroba, zgon jedynego żywiciela rodziny, może być przyczyną tego, że rodzina jest zmuszona do korzystania z pomo-cy społecznej. Jednakże wspomniana kategoria tych rodzin jest znacznie szersza, obejmuje ponadto rodziny wielodzietne, niepełne, mające jedynego żywiciela, rodziny z osobą z niepełnosprawnością, z osobami w podeszłym wieku, rodziny, w których występują różnorakie kryzysy, również te zwią-zane z cyklem rozwoju rodziny (np. wczesny okres małżeństwa) oraz te, w których występują zjawiska patologiczne: przestępczość, prostytucja, al-koholizm, demoralizacja nieletnich itd. Rodziny szczególnej troski stają się, zdaniem K. Wódz5, „rodzinami problemowymi” w sensie społecznym
wów-________________
3 Ibidem.
4 K. Wódz, Praca socjalna w środowisku zamieszkania, Katowice 1998, s. 166.
5 Ibidem, s. 167.
Bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych 181 czas, jeśli występujące w nich zjawiska dysfunkcjonalne prowadzą do de-prywacji podstawowych potrzeb ich członków, zwłaszcza dzieci, osób wy-magających opieki, niezdolnych do samodzielnej egzystencji. Rodziny, któ-rych objawy niewydolności obejmują wiele ważnych funkcji, określane są również mianem „rodzin wieloproblemowych”6 lub w ostatnich latach „ro-dzin z wieloma problemami”7, co jest zgodne ze współczesnymi tendencja-mi w teorii i praktyce pracy socjalnej (empowerment), zgodnie z którytendencja-mi dąży się do podmiotowego traktowania klienta, niestosowania etykiet oraz od-dzielania problemu od człowieka, wskazując w ten sposób, że rodzina po-siada zasoby, że deficyty, zaburzenia stanowią tylko jakąś część jej funkcjo-nowania lub są przejściowe, czyli dają szansę na zniwelowanie8. Do wielu problemów rodziny można zaliczyć: trudności wychowawcze z dziećmi, niski poziom umiejętności prowadzenia domu, ubóstwo, bezrobocie, prze-moc, nadużywanie alkoholu, przewlekłą chorobę, w tym psychiczną, nie-pełnosprawność, narkomanię.
W pedagogice rodzina korzystająca z powodu bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego jest określana również terminem „rodzina dysfunkcjonalna”9. Pojęcie rodziny dysfunkcjonalnej dotyczy różnych kategorii rodzin. Ogólnie przyjmuje się, że są to rodziny, które nie realizują społecznie określonej roli rodzicielskiej lub też redefiniują tę rolę w sposób niebudzący społecznej akceptacji.
W znaczeniu węższym można powiedzieć, że rodzina dysfunkcjonalna nie wypełnia jednej lub kilku przypisanych jej funkcji10. Zamiennie używa się terminów, takich jak: „rodziny niewydolne wychowawczo”11, „rodziny wie-loproblemowe”, „rodziny ryzyka12, czasami „rodziny patologiczne”13.
________________
6 Ibidem, s. 167; A. Smrokowska-Reichmann, Zagrożenie dziecka w rodzinie wieloproblemowej z perspektywy pracy socjalnej, „Wspólne Tematy”, nr 2–4/2009; A. Smrokowska-Reichmann, Ci trudni klienci. Jak pomagać rodzinie wieloproblemowej? „Wspólne Tematy” nr 4–5/2005.
7 I. Krasiejko, Metodyka działania asystenta rodziny. Podejście Skoncentrowane na Rozwiąza-niach w pracy socjalnej, Katowice 2010, s. 11.
8 Ibidem, s. 11–12.
9 Np. J. Brągiel, Zrozumieć dziecko skrzywdzone, Opole 1996, s. 40–48; M. Jarosz, Rodziny dysfunkcjonalne, (w:) M. Jarosz (red.), Rodzina polska lat siedemdziesiątych, Warszawa 1982;
T. Sakowicz, Dysfunkcjonalność rodziny a resocjalizacja. Wybrane teksty z socjologii rodziny i resocja-lizacji, Kraków 2006; S. Kawula, Człowiek w relacjach socjopatologicznych. Szkice o współczesnym wychowaniu, Toruń 1999; A. Smrokowska-Reichmann, Interwencja na rzecz dziecka z rodziny dysfunkcyjnej, „Wspólne Tematy”, nr 3–4/ 2008.
10 B. Smolińska-Theiss, Rodzina dysfunkcyjna, (w:) Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. V, Warszawa 2006, s. 330.
11 K. Wódz, Praca socjalna w środowisku…, op. cit., s. 167.
12 R. Juras, Rodziny znacznego ryzyka społecznego, „Problemy Rodziny” nr 4/1985.
IZABELA KRASIEJKO
182
Wyróżnia się dwie perspektywy rozumienia pojęcia „rodzina dysfunk-cjonalna”: normatywno-stygmatyzacyjną oraz diagnostyczno-opisową14.
W perspektywie normatywno-stygmatyzacyjnej terminu „rodzina dys-funkcjonalna” używa się w pracy pedagoga, kuratora, pracownika socjalne-go, terapeuty, w celu oznaczenia zaburzonej rodziny. Duże znaczenie ma tutaj rozbieżność pomiędzy społecznie przyjętą i akceptowaną normą wy-pełniania zadań rodzicielskich a ogólnymi działaniami danej rodziny. Zabu-rzone funkcjonowanie rodziny zagraża zaspokajaniu potrzeb przede wszyst-kim dzieci, przyczynia się ono do zaburzeń rozwojowych, może w swych skutkach prowadzić do całkowitego rozpadu więzi rodzinnych. „Pojęcie rodziny dysfunkcyjnej w tej perspektywie odnosi się do normy. Jest oceną, etykietą przypisaną danemu typowi rodzin czy konkretnej rodzinie. Jest także stygmatem, naznaczeniem rodziny. Wyrasta ono z elementów kontroli społecznej i oznacza nadanie rodzinie brzemienia społecznego, nazwanie jej np. rodziną biedną, rodziną alkoholików, rodziną niewydolną, rodziną pato-logiczną”15. Mamy tutaj do czynienia ze zjawiskiem stygmatyzacji, krzyw-dzącego naznaczania rodziny.
2. W perspektywie diagnostyczno-opisowej podkreślane jest znaczenie barier rozwojowych członków rodziny i trudności, jakie napotyka na drodze prawidłowego funkcjonowania, czyli dokonuje się tutaj diagnozy i opisu sytuacji życiowej danej rodziny. Taki sposób postrzegania przyjmuje się w dokumentacji pracowników socjalnych czy kuratorów sądowych. W tej perspektywie wartość człowieka ujmuje się w aspektach pozytywnych, uni-ka się stygmatyzacji i nadawania negatywnych etykiet społecznych; podkre-śla się wartość i godność jednostki ludzkiej. Problemy dotyczące biedy, bez-robocia, alkoholu postrzegane są jako utrudnienia, obciążenia dla rodziny16. Należy wyszukiwać oraz wzmacniać pozytywne cechy jednostek, gdyż dzięki nim rodzina jest w stanie pokonać, przezwyciężyć swoje problemy.
Tak więc praca z rodziną, która zgłasza się po pomoc społeczną z powo-du bezradności opiekuńczo-wychowawczej i prowadzenia gospodarstwa domowego, to nie tylko przyznanie świadczenia pieniężnego w postaci za-siłku okresowego i/lub celowego i pomocy rzeczowej, ale również praca socjalno-wychowawczo-terapeutyczna, prowadząca do podniesienia po-ziomu tych umiejętności, w szczególności:
– prawidłowego wychowania i opieki nad dziećmi (organizowanie czasu wolnego dzieciom, budowanie prawidłowych więzi między członkami
________________
13 Ibidem.
14 B. Smolińska-Theiss, Rodzina dysfunkcyjna…, op. cit., s. 331.
15 Ibidem, s. 332.
16 Ibidem, s. 331–332.
Bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych 183 rodziny, rozwijanie umiejętności wychowawczych, aktywne uczestnic-two w życiu szkolnym dziecka),
– dbania o zdrowie (higiena, pielęgnacja, prawidłowe odżywianie, re-kreacja, w razie potrzeby leczenie i rehabilitacja),
– gospodarowania budżetem domowym (planowanie i monitorowanie wydatków, oszczędne gospodarowanie mediami, spłata zadłużeń), – wykonywania prac na rzecz domu oraz ich podziału na członków
ro-dziny (sprzątanie, zmywanie, gotowanie, prasowanie, remont itd.), – pozyskiwania usług na rzecz domu i rodziny (np. związanych z
na-prawą, załatwianiem spraw urzędowych, znalezieniem pracy, kontak-tów ze służbą zdrowia)17.