Współcześnie podkreśla się, iż ofiarami przemocy w rodzinie mogą być różne osoby i różne osoby mogą być jej sprawcami. Specyfikuje się więc wy-stępowanie przemocy małżeńskiej – pomiędzy partnerami (ang. spouse abuse, intimate violence), której ofiarami mogą być też mężczyźni, przemocy nad dzieckiem (ang. child abuse and neglect), przemocy wobec osób starszych (ang. elder abuse), przemocy wśród rodzeństwa (ang. siblings abuse) (zob.
schemat 1). W wielu pozycjach z zakresu literatury o przemocy w rodzinie wymienia się też przemoc dzieci wobec rodziców (ang. battering of parents), jako typ przemocy domowej5.
Termin „przemoc w rodzinie” jest współcześnie używany nie tylko w sy-tuacjach, kiedy określone zachowania mają miejsce w rodzinie rozumianej
________________
4 Zob. Ustawa z dnia 10 czerwca 2010 roku o zmianie Ustawy o przeciwdziałaniu przemo-cy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw.
5 Zob. S. D. Herzberger, Przemoc domowa perspektywa psychologii społecznej, tłum. E. Bielaw-ska-Batorowicz, Warszawa 2002.
EWA JAROSZ
112
w sensie tradycyjnym, tj. pomiędzy formalnie związanymi partnerami (mał-żonkami) i ich potomstwem, którzy wspólnie zamieszkują. Odnosi się go także do tych sytuacji, gdy ofiarę i sprawcę przemocy łączy lub łączył (bez więzów formalnych) pewien osobisty związek. Przemoc w rodzinie dotyczy więc też związków nieformalnych (np. konkubinatów), jak też rodzin for-malnie już rozwiązanych (po rozwodzie, w separacji, po rozstaniu) bądź rodzin będących w sytuacji separacji. Dotyczy też krewnych obu partner-skich stron (małżonków, par)6.
Pojęcie „przemoc w rodzinie”, wraz z rozwojem badań nad różnymi aspektami tego zjawiska i rozbudową wiedzy na jego temat, rozszerzyło swoje znaczenie, określając coraz więcej rodzajów zachowań jako przemoc.
Początkowo termin ten dotyczył głównie sytuacji polegającej na używaniu siły fizycznej, na fizycznym atakowaniu partnera, współmałżonka. Stop-niowo w jego zakres włączano różne inne formy zachowań, co rozszerzyło jego rozumienie o „przemoc psychiczną/emocjonalną”, „przemoc seksual-ną”, „przemoc ekonomiczną” oraz „zaniedbywanie”, a także różne relacje, w których zachowania te mogą występować. W zakres przemocy domowej wprowadzano z czasem także pewne bardzo specyficzne typy zachowań przemocy wobec członków rodziny, jak np. syndrom Münchausena per pro-cura7, czy też zespół nieprzypadkowej śmierci niemowlęcia, czy – w efekcie słabo zaakceptowany jako kategoria naukowa przez świat nauki i prakty-ków – tzw. zespół Gardnera8. W zakres pojęcia przemocy w rodzinie zaczęto
________________
6 Definicja rodziny Europejskiego Komitetu ds. Problemów Przestępczości brzmi następu-jąco: „para osób, będąca małżeństwem lub nie, ich potomstwo, przodkowie, potomstwo lub krewni każdego lub któregokolwiek z dzieci, jeśli tylko mieszkają lub podtrzymują związki wynikające z uprzedniego pozostawania we wspólnocie”. Za: K. Browne, M. Herbert, Zapobie-ganie przemocy w rodzinie, tłum. M. Babiuch, Warszawa 1999, s. 18.
7 Münchausen Syndrom by Proxy polega na falsyfikowaniu, symulowaniu lub wręcz indu-kowaniu u dziecka objawów chorobowych po to, by pozostawało pod opieką medyczną, prze-chodziło badania, przebywało w szpitalu, z intencją wzbudzenia zainteresowania swoją osobą przez rodzica, najczęściej matkę. A. P. Giardino, E. R. Giardino, Recognition of child abuse for mandated reporter, St. Louis, Missouri 2002.
8 Zespół Gardnera jest uznawany przez niektórych za jednostkę kliniczną dotyczącą ze-społu zaburzeń u dziecka, które jest celowo izolowane i nastawiane przeciwko drugiemu rodzicowi. Został określony przez Richarda Gardnera w pracy pt. Sex abuse hysteria: the Salem Witch Trials revisited z 1991 roku. Zespół (syndrom) ten znany jest również pod nazwą Parental Alienation Syndrome i oznacza sytuację alienowania dziecka od drugiego rodzica. Syndrom ten rozpatrywany jest najczęściej w kontekście zjawiska fałszywych oskarżeń rodziców (false alle-gations) w procesach rozwodowych, jak i w sytuacji po rozwodzie (J. Myers, Dziecko ofiara konfliktu rodziców – kontrowersje wokół syndromu Gardnera. Wykład na IV Konferencji „Pomoc dzieciom-ofiarom przestępstw”, Warszawa 26–27.11.2007). Zob też: I. Namysłowska, J. Heitz-man, A. Siewierska, Ekspertyza wykonana na zlecenie biura Rzecznika Praw Dziecka dotycząca syn-dromu Gardnera jako wyodrębnionej jednostki chorobowej oraz jego przydatności w orzecznictwie są-
Przemoc w rodzinie 113 też z czasem włączać tzw. przemoc pośrednią, dotyczącą sytuacji, gdy jakiemuś członkowi rodziny (przede wszystkim chodzi tu o dzieci) wyrzą-dzana jest krzywda wówczas, kiedy bezpośrednim celem i zamiarem spraw-cy jest zranienie, zaatakowanie innego członka rodziny (najczęściej żony/
partnerki). Przykładami przemocy pośredniej są sytuacje, gdy dzieci obser-wują ataki na żonę lub wykorzystywanie dzieci do rozgrywek z partnerem lub np. zmuszanie dzieci, by śledziły matkę i donosiły na nią ojcu, budzenie w nich wrogości do partnera itp.9, czy sytuacje, kiedy w różny sposób ataku-je się dziecko, jako potomka tego drugiego znienawidzonego partnera, i przenosi się na nie urazy do partnera10.
Na przestrzeni dziesięcioleci zmianom uległo podejście do kwestii inten-cjonalności zachowań przemocy w rodzinie. Wcześniej, precyzując pojęcie przemocy w rodzinie, zaznaczano, iż są to zachowania cechujące się zamia-rem wyrządzenia szkody lub krzywdy drugiej osobie, podczas gdy w naj-nowszych interpretacjach wskazuje się, iż intencjonalność zachowania lub zaniedbania nie musi wiązać się z wyraźną chęcią spowodowania jakichś szkód czy wyrządzenia krzywdy drugiej osobie. Przemoc może występować na tle braku świadomości co do szkodliwości swoich zachowań (np. rodzice potrząsający małym dzieckiem, aby się uspokoiło) lub osoba dokonująca przemocy na członku rodziny może kierować się szczytnymi pobudkami, czy wręcz „dobrem” drugiej osoby (np. stosowanie kar fizycznych w wy-chowaniu). Współcześnie więc przemoc definiuje się jako „każde intencjo-nalne użycie siły fizycznej lub innego typu przewagi, rzeczywiste lub jako zagrożenie, powodujące obrażenia, śmierć, krzywdę psychologiczną, nega-tywnie wpływające na rozwój lub powodujące deprywację”, jak to czyni Światowa Organizacja Zdrowia w swoim raporcie z 2002 roku11.
Obecne rozumienie pojęcia „przemoc w rodzinie” nawiązuje do kilku kategorii identyfikacyjnych. Po pierwsze, przemoc opiera się na nierównej relacji stron, relacji, w której jedna osoba zależy od drugiej, a druga swą przewagę wykorzystuje, a dokładniej nadużywa, według swego uznania, opinii, motywów czy swych potrzeb i interesów. Jak zauważa W. Sztander, przemocą są te zachowania, które niezależnie od swojej formy upośledzają moc drugiej osoby, czynią ją obiektem, istotą bezwolną12. Drugą więc cechą przemocy jest relacja przedmiotowego traktowania drugiej osoby, która jest w tym układzie wykorzystywana. Po trzecie w przemocy mamy do
czynie-________________
dów rodzinnych <http://www.brpd.gov.pl/uploadfiles/publikacje/ekspertyza_gardner.pdf>
[21.06.2010].
9 J. Mellibruda, Przeciwdziałanie przemocy domowej, Warszawa 2009.
10 M. F. Hirigoyen, Molestowanie moralne, tłum. J. Cackowska-Demirian, Poznań 2002, s. 37.
11 E. G. Krug i inni, World report…, op. cit. s. 5.
12 W. Sztander, Na czym polega pomaganie ofiarom przemocy, „Niebieska Linia” nr 5, 1999.
EWA JAROSZ
114
nia ze sposobem zachowania lub zaniechaniem zachowania, lub stwarza-niem warunków, które naruszają prawa, godność i dobra osobiste, które powodują cierpienie, poczucie (w sensie bieżącym lub w odległym czasie) krzywdy oraz skutkują lub zagrażają z dużym prawdopodobieństwem wy-stąpieniem szkód, negatywnych konsekwencji dla rozwoju i funkcjonowania jednostki. Uwzględniając możliwości identyfikacji w praktyce, podkreśla się też, iż są to takie zachowania i sytuacje, które wykraczają poza społeczną akceptację, poza standardy społeczne dotyczące relacji rodzinnych i wza-jemnych zachowań członków rodziny13.
Warto też wyeksponować, iż przemoc to nie zachowania przypadkowe, chwilowa utrata kontroli, utrata panowania nad sobą, jakiś chwilowy wy-buch emocji, lecz przemoc jest rozumiana jako pewien typ relacji rozwijają-cej się i utrzymująrozwijają-cej pomiędzy określonymi członkami rodziny. Przemoc w rodzinie jest więc rozumiana jako spójna całość, ciąg zachowań, których celem jest kontrola, zniewolenie, wyeliminowanie suwerennych myśli dru-giej osoby, podporządkowanie jej własnym żądaniom i potrzebom14.
Współczesne tendencje w zakresie definiowania zjawiska przemocy w rodzinie odzwierciedlone zostały w polskiej formalnoprawnej definicji przemocy w rodzinie prezentowanej w Ustawie o przeciwdziałaniu prze-mocy w rodzinie z 2005 roku, według której przemocą w rodzinie jest „jed-norazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie narusza-jące prawa lub dobra osobiste osób (…), w szczególności narażanarusza-jące te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, niety-kalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzyw-dy moralne u osób dotkniętych przemocą”15.
Zachowania przemocy w rodzinie mogą się odznaczać różną dotkliwo-ścią16. Początkowe definicje zaznaczały, iż są to te zachowania, które prowa-dzą do wyraźnych poważnych bezpośrednich negatywnych konsekwencji, tj. szkód i obrażeń fizycznych i psychicznych. Obecnie za przemoc uznaje się
________________
13 Przykładem jest definicja I. Pospiszyl, uznająca, iż przemocą są wszelkie nieprzypad-kowe akty godzące w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także psychicznej szkody, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji. I. Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, Warszawa 1994, s. 14.
14 Przykładem jest definicja A. L. Ganley przywoływana m.in. przez A. Lipowską-Teutsch.
W ujęciu tym przemoc w rodzinie określana jest jako „zespół atakujących nadzorujących i kontrolujących zachowań, obejmujących przemoc fizyczną, przemoc seksualną i przemoc emocjonalną”. Patrz: A. Lipowska-Teutsch, Wychować, wyleczyć, wyzwolić, Warszawa 1998, s. 12.
15 Fragment z tekstu ustawy z 29 lipca 2005 roku (Dz. U. Nr 180, poz. 1493).
16 Niektórzy autorzy proponują więc, aby wyróżniać poziomy przemocy ze względu na jej dotkliwość, tj. „mniej dotkliwe”, „umiarkowanie dotkliwe”, „bardzo poważne” i „zagrażające życiu”, za: K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie przemocy…, op. cit., s. 21–22.
Przemoc w rodzinie 115 również zachowania, które nie muszą prowadzić bezpośrednio do poważ-nych, widocznych szkód, a także zachowania, które jedynie potencjalnie grożą negatywnymi konsekwencjami, nawet jeśli w rzeczywistości szkody nie wystąpiły. Uznaje się bowiem na podstawie badań, iż bezpośrednie skutki przemocy mogą nie być czasami widoczne, jednak konsekwencje okazują się odsunięte w czasie.
Różne formy przemocy w rodzinie zazwyczaj nie występują w izolacji, lecz zachodzą na siebie wzajemnie i współwystępują. Ofiary rzadko doznają tylko jednej formy niewłaściwego, krzywdzącego traktowania. Najczęściej zachowania różne rodzajowo, np. groźby, napaści, degradacja słowna, izo-lowanie, ataki fizyczne, ze sobą współwystępują. Podkreśla się też, iż prze-moc eprze-mocjonalna towarzyszy wszystkim pozostałym rodzajom przeprze-mocy, tj. fizycznej, seksualnej oraz zaniedbywaniu. Stwierdzono również, iż zanie-dbywanie emocjonalne i fizyczne członka rodziny często stanowi „prelu-dium” do jego aktywnego krzywdzenia psychicznego, fizycznego lub sek-sualnego17. Nierzadko w rodzinach z problemem przemocy występuje krzywdzenie współmałżonka i dzieci jednocześnie. Zrozumienie współwy-stępowania różnych rodzajów przemocy w rodzinie jest kwestią szczególnie ważną dla organizowania właściwych strategii interwencyjno-zapobiegaw-czych.