Aktualny stan wiedzy o zjawisku przemocy w rodzinie nie pozostawia żadnych wątpliwości co do tego, na ile przemoc domowa jest zjawiskiem poważnym, jakie jest jej znaczenie. Przemoc, wywołując liczne negatywne następstwa u ofiar, upośledza ich zdrowie, samopoczucie, kondycję psycho-logiczną i satysfakcjonujące funkcjonowanie w społeczeństwie. Ponadto badania wykazały niezaprzeczalnie, iż konsekwencje doznawania przemocy rodzinnej wykraczają poza zdrowie i szczęście pojedynczych osób, które jej doświadczają. Konsekwencje przemocy domowej mają swój wymiar ponad-indywidualny – społeczny. Wskazuje się pod tym względem na koszty spo-łeczne i ekonomiczne wynikłe np. z nieobecności w pracy na skutek leczenia obrażeń lub chorób, na które ofiary przemocy domowej zapadają częściej, z leczenia obrażeń somatycznych i psychicznych (wizyty lekarskie, wyjazdy karetek, pobyty w szpitalu, lekarstwa itp.), z konieczności zaangażowania służb społecznych, interwencji policji, pracy prokuratorów i kosztów postę-powań sądowych. Mówi się też o stratach wynikających z mniejszej
produk-________________
17 Ibidem, s. 22.
EWA JAROSZ
116
tywności zawodowej ofiar przemocy domowej, kosztach leczenia nerwic i depresji, kosztach związanych z kalectwem czy przedwczesną śmiercią, czy z koniecznością zapewnienia zastępczej opieki18. Ukazywane w tym zakresie kwoty są niebagatelne19.
We wszystkich relacjach, w jakich może zachodzić przemoc domowa, bez względu na to, czy ofiarami są dzieci, żony, czy osoby starsze, następ-stwa przemocy mogą obejmować konsekwencje bezpośrednie, jak i odległe (długotrwałe). Mogą obejmować różne sfery, zarówno fizyczno-zdrowotną, jak i psychologiczno-behawioralną. W wymiarze fizyczno-zdrowotnych skutków literatura przedmiotu wymienia różne typy urazów i obrażeń fi-zycznych, ale też konsekwencje w postaci większej zapadalności na pewne choroby i schorzenia, poczucie zmęczenia i niższą aktywność fizyczną, spe-cyficzne zaburzenia zdrowotne, zespół bólu przewlekłego, rozwój dysfunk-cji i zaburzeń seksualnych, problemy reprodukcyjne (bezpłodność), a wręcz mówi się o zjawisku przedwczesnej śmierci20. Wśród odległych konsekwen-cji zdrowotnych wskazuje się na skłonność do chorób nowotworowych, mięśniaków, choroby niedokrwienia serca, zapalenia wątroby, przewlekłego zapalenia oskrzeli i chorób płuc21. W obszarze następstw psychologiczno- -behawioralnych wskazywane są konsekwencje, takie jak: popadanie w pro-blemy uzależnieniowe, depresje i rozwój postaw lękowych, zaburzenia je-dzenia i snu, rozwój poczucia winy i wstydu, fobie i napady paniki, zabu-rzenia psychosomatyczne, niska samoocena. Konsekwencje doznawania przemocy w rodzinie uzupełniane są o nikotynizm, ryzykowne zachowania seksualne i słabą fizyczną aktywność, a w wymiarze konsekwencji ostatecz-nych wskazuje się na samobójstwa i zabójstwa. Traktując jako specyficzny typ ofiar przemocy domowej dzieci, wskazuje się, poza już wymienionymi skutkami, dodatkowo na: obniżenie funkcji poznawczych, opóźnienia roz-wojowe, nadaktywność/nadpobudliwość, zaburzenia relacji rówieśniczych, niskie osiągnięcia szkolne, przestępczość, stosowanie przemocy i inne za-chowania ryzykowne oraz wiele innych możliwych następstw22.
________________
18 Zob. np. E. G. Krug i inni, World report…, op. cit.; K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie…, op. cit.
19 Przykładowo w USA koszty związane z problemem przemocy i zaniedbywania dzieci w 1996 roku oszacowano na prawie 12,5 mld dolarów, a w Wielkiej Brytanii szacowane co-rocznie koszty jedynie natychmiastowej opieki i działalności służb formalnych w kwestii przemocy nad dziećmi ocenia się na prawie 1,2 mld dolarów. Zob. E. G. Krug i inni, World report…, op. cit.
20 E. Jarosz, Ochrona dzieci przed krzywdzeniem. Perspektywa globalna i lokalna, Katowice 2008.
21 E. G. Krug i inni, World report…, op. cit., s. 69.
22 Fizyczne, emocjonalne i behawioralne następstwa przemocy występują różnie i z róż-nym natężeniem u dzieci doświadczających krzywdy w rodzinie. Rzeczywiste skutki zależą od poziomu rozwojowego dziecka w czasie kiedy doświadczało przemocy, stopnia
dotkliwo-Przemoc w rodzinie 117 Najczęściej wymienianym następstwem przemocy w rodzinie jest rozwój u jej ofiar zespołu zaburzeń stresu pourazowego (Post Traumatic Stress Disor-der – PTSD). Sytuacja psychologiczna ofiar przemocy domowej jest tu rozu-miana jako sytuacja permanentnie lub przez długi czas doświadczanej sys-tematycznie lub cyklicznie traumy. Jako jednostka zaburzeń PTSD posiada wyraźną specyfikację kliniczną w międzynarodowych systematyzacjach zaburzeń (np. DSM IV)23. W sensie ogólnym PTSD określany jest jako zespół objawów polegających na uporczywym odtwarzaniu traumatycznych do-świadczeń, unikaniu bodźców związanych z traumą i ogólnym odrętwieniu emocjonalnym oraz pobudzeniu. Wśród symptomów szczególnie charakte-rystyczne są tzw. natrętne przypomnienia i ponowne przeżywanie trauma-tycznych doświadczeń (flashback) przez ofiary przemocy domowej. U dzieci podstawowe trzy grupy objawów PTSD wyrażają się najczęściej poprzez24:
• wtargnięcia – intruzyjne wspomnienia, traumatyczne sny, zabawy za-wierające aspekty traumatycznych wydarzeń,
• unikanie – zmniejszona reaktywność i zainteresowanie otoczeniem, zmniejszone zaangażowanie w ulubione dotychczas czynności, emo-cjonalne odcięcie od kolegów i rodziców, obniżona tolerancja na bodź-ce i unikanie intensywnych emocji,
• pobudzenie – poprzez utrzymujący się stan pogotowia emocjonalnego, nerwowość, drażliwość, nagłe reakcje przestrachu, napady paniki, za-burzenia snu, trudności w koncentracji uwagi, przestrach w sytuacjach przypominających traumę.
Zespół stresu pourazowego współwystępuje z innymi, wymienionymi wcześniej zaburzeniami (depresje, lęki, alkoholizm), może też znacząco
________________
ści tej przemocy, relacji, jakie łączyły dziecko ze sprawcą krzywdzenia, czasu doświadczania przemocy, a także od pewnych czynników środowiskowych, takich jak: obecność w życiu dziecka osób wspierających, kompensacja braków/potrzeb, uzyskanie fachowej pomocy psy-chologicznej, udział w zajęciach terapeutyczno-korekcyjnych itp. Szkody w życiu, psychice dziecka mogą być więc większe lub mniejsze, należy jednak zaznaczyć, że zawsze występują.
Przemoc bez względu na formę, czas i inne cechy pozostawia negatywne ślady; także wów-czas, kiedy przemoc nie jest ukierunkowana bezpośrednio na dziecko, kiedy jest ono świad-kiem przemocy pomiędzy rodzicami lub innymi członkami rodziny. Następstwa tzw. przemo-cy pośredniej obejmują podobny jak w sytuacjach przemoprzemo-cy bezpośredniej szeroki zakres problemów emocjonalnych i behawioralnych, włączając lęki, depresje, niskie osiągnięcia szkolne, zaniżoną samoocenę, nieposłuszeństwo i buntowniczość, zaburzenia snu i problemy zdrowotne. Zob. E. G. Krug i inni, World report…, op. cit.; P. S. Pinheiro, Violence against child-ren, WHO 2006 (www.violencestudy.int.); J. Mellibruda, Przeciwdziałanie…, op. cit.
23 Opis objawów PTSD ogólnie oraz PTSD u dzieci cytują np. W. Badura-Madej, A. Do-brzyńska-Mesterhazy, Przemoc w rodzinie. Interwencja kryzysowa i psychoterapia, Kraków 2000, s. 23–24; W. Badura-Madej, A. Dobrzyńska-Mesterhazy, Wpływ traumy na funkcjonowanie dziec-ka-świadka. „Dziecko Krzywdzone” nr 6, 2004; A. Lipowska-Teutsch, Wychować…, op. cit. s. 49;
24 W. Badura-Madej, A. Dobrzyńska-Mesterhazy, Przemoc w rodzinie…, op. cit.
EWA JAROSZ
118
wpływać na więzi społeczne oraz wywierać niekorzystny wpływ na stan zdrowia jednostki.
Ponadto wymienianymi często konsekwencjami doznawania przemocy w rodzinie są również zjawiska psychologiczne, jak: wyuczona bezradność, więź traumatyczna (syndrom sztokholmski), psychologiczna pułapka25.