Działania ograniczające występowanie problemów przemocy w rodzinie są nierozerwalnie związane z koncepcjami na temat mechanizmów jej wy-stępowania, z tym, w jaki sposób rozumie się przyczyny zjawiska. Propozy-cje dotyczące form działań i ich kierunków opierają się więc głównie na zi-dentyfikowanych przez badaczy czynnikach etiologicznych. Niebagatelną rolę odgrywają preferencje, jakie w tym zakresie charakteryzują osoby decy-dujące o organizowaniu działań ograniczających przemoc w rodzinie. Zwo-lennicy tłumaczenia przemocy w rodzinie przede wszystkim cechami spraw-ców lub utrwalonymi społecznie wzorami zachowania kładą nacisk na działania ukierunkowane na sprawcę. Ci, którzy uważają, iż przemoc wyni-ka głównie ze stresujących warunków życia, są zwolenniwyni-kami wdrażania programów poprawy sytuacji życiowej rodzin i niwelowania nierówności socjoekonomicznych i kulturowych. Osoby preferujące koncepcje femini-styczne proponują przede wszystkim rozwiązania polityczne zapewniające równość kobiet. Z kolei entuzjaści znaczenia czynnika kontroli społecznej dążą do dopracowywania działań monitorujących rodziny i zaostrzania sankcji, przepisów i praw dotyczących odpowiedzialności za przemoc w rodzinie.
Wyłonić można opozycyjne wobec siebie dwa podstawowe kierunki my-ślenia o działaniach, jakie powinno się preferować wobec zjawiska przemo-cy w rodzinie31:
________________
31 Strategie postępowania z przemocą w rodzinie, Biuro Narodów Zjednoczonych, Centrum Rozwoju Społecznego i Spraw Humanitarnych, Nowy Jork 1993.
Przemoc w rodzinie 123
• podejście kryminalizujące zjawisko,
• podejście dekryminalizujące zjawisko i traktujące je w kategoriach swoistej choroby.
W ramach pierwszego sposobu myślenia o przemocy domowej proponu-je się działania, które opierają się zasadniczo na autorytecie prawa, działaniu wymiaru sprawiedliwości. Główną ideą jest tu pociąganie do odpowiedzial-ności sprawców i nakładanie na nich poważnych restrykcji. W podejściu tym podkreśla się normotwórczą rolę prawa i odstraszający charakter restrykcji.
Oponenci tego stanowiska kryminalizacji przemocy domowej wskazują z kolei na nieskuteczność podejścia restrykcyjnego, a wręcz na jego negatyw-ne reperkusje. Zwolennicy dekryminalizacji zjawiska podkreślają iż zamiast restrykcji konieczne jest organizowanie przede wszystkim działań pomoco-wych, różnych form edukacji i działań wsparcia i terapii dla rodziny.
Zauważyć można, iż sposób myślenia o najlepszych sposobach działania wobec przemocy domowej zależy częściowo od rodzaju przemocy. Jeśli re-fleksje dotyczą przemocy wobec dzieci, wówczas mniejszy nacisk kładzie się na winę sprawcy, a dąży do poprawy funkcjonowania rodziny, do podno-szenia jakości rodzicielstwa oraz zakłada się pozostawienie dziecka w ro-dzinie możliwie najdłużej. Jeśli natomiast chodzi o przemoc partnerską, mniejszą wagę przypisuje się potrzebie utrzymania związku32.
Uwzględniając rolę zarówno predyspozycji indywidualnych, jak i oko-liczności społecznych, kulturowych i socjalnych funkcjonowania rodziny, przedstawiciele nurtów integracyjnych podkreślają konieczność organi-zowania wielu różnych działań, mówią o ich wielokierunkowości i wielo-poziomowości. To dominujący współcześnie sposób spostrzegania obszaru działań wobec zjawiska. Zgodnie z tym stanowiskiem przeciwdziałanie przemocy w rodzinie powinno być organizowane na trzech poziomach33:
1) profilaktyka uniwersalna – poziom podstawowy działań, które mają na celu uprzedzanie pojawiania się przemocy w rodzinie,
2) wczesna interwencja – dotyczy bardziej bezpośrednich działań po-dejmowanych wobec rodzin szczególnie zagrożonych rozwojem pro-blemu przemocy,
3) terapia – poziom trzeciorzędowy, obejmujący różne działania zmie-rzające do opanowania i ustąpienia przemocy w rodzinie oraz prze-ciwdziałanie ponownemu rozwijaniu się problemu.
1. Z a p o b i e g a n i e – p r o f i l a k t y k a u n i w e r s a l n a
Odnosi się do działań uniwersalnych, długofalowych, nakierowanych na całe społeczeństwo. Istnieje tu założenie, iż problem przemocy może
wystą-________________
32 S. D. Herzberger, Przemoc domowa…, op. cit.
33 E. G. Krug i in., World report…, op. cit.; K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie…, op. cit.
EWA JAROSZ
124
pić w każdej rodzinie. Poprzez różne działania dąży się do dokonania grun-townych przemian w życiu społeczeństwa i rodzin. Podstawowe kierunki działań pierwszorzędowych obejmują34:
• eliminowanie norm społecznych akceptujących i podtrzymujących przemoc w społeczeństwie i rodzinie,
• niwelowanie nierówności społecznych i łagodzenie stresów, które wywołują,
• rozwijanie sieci i form wsparcia rodzin, tworzenie instytucji, placówek pomagających w przezwyciężaniu problemów oraz zmniejszanie izo-lacji społecznej,
• zmianę postaw podtrzymujących niekorzystną pozycję w społeczeń-stwie kobiet, dzieci,
• podwyższanie kompetencji wychowawczych, jakości rodzicielstwa obecnych i przyszłych rodziców.
Podstawowymi formami działań na poziomie pierwszorzędowym są kampanie uświadamiające, wprowadzanie odpowiednich rozwiązań w poli-tyce społecznej (promujących rodzinę), działania prawne i administracyjne, a nade wszystko wielowymiarowa edukacja społeczna. W sensie bardziej szczegółowych działań pierwszorzędowych wymieniane są: programy edu-kacyjne dla rodziców, dla przyszłych rodziców (np. par oczekujących na dziecko, nastolatków), programy wsparcia rodzicielstwa (np. w grupach samopomocy), programy wspierające opiekunów osób starszych, programy radzenia sobie z konfliktami w rodzinie, w małżeństwie, działalność poradni małżeńskich i rodzinnych, programy rozwijania kompetencji życiowych dla dzieci i młodzieży oraz programy zapobiegania zachowaniom ryzykownym wobec przyszłej przemocy w rodzinie (alkohol, narkomania, agresja). Kolej-ną grupę działań stanowią programy unikania sytuacji przemocy dla poten-cjalnych ofiar – dzieci, kobiet (programy rozwijające kompetencje do samo-obrony przed przemocą domową). Można też wymienić wprowadzanie wyraźnych przepisów odpowiedzialności karnej sprawców za przemoc do-mową, ale również przepisów zakazujących stosowania kar fizycznych (w szkołach, przez rodziców), czy innych regulacji formalnych. Wskazuje się też na konieczność ograniczenia ekspozycji w mediach przemocy jako takiej.
2. W c z e s n a i n t e r w e n c j a
Są to działania koncentrujące się na obszarach o podwyższonym ryzyku wystąpienia przemocy w rodzinie i rozwinięcia się problemu. Działania obejmują tu rodziny bądź osoby charakteryzujące się czynnikami podwyż-szającymi ryzyko wystąpienia przemocy oraz te, w których występują już sporadyczne, łagodniejsze formy zjawiska. Jakkolwiek trudno dokładniej
________________
34 K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie …, op. cit.
Przemoc w rodzinie 125 ustalić prawdopodobieństwo pojawienia się przemocy w rodzinie, to na podstawie licznych badań wyselekcjonowano cechy, sytuacje oraz warunki, które zazwyczaj lub często towarzyszą zjawisku. Wczesna interwencja jako obszar działań opiera się więc na wykrywaniu ryzyka przemocy w rodzinie, ocenie zagrożenia przemocą i zaniedbaniami oraz osłabianiu lub likwido-waniu negatywnego wpływu czynników (ryzyka) bądź ich kompensowa-niu. Działania drugorzędowe wobec rodziny mają charakter głównie moni-torująco-pomocowy. Podmiotami działań są tu przede wszystkim służby opieki społecznej i zdrowotnej. Działania z zakresu wczesnej interwencji opierają się na kilku elementach:
• opracowaniu trafnych sposobów identyfikacji rodzin ryzyka, w tym metod wykrywania czynników ryzyka,
• treningu przedstawicieli służb medycznych i społecznych w zakresie detekcji i identyfikacji przypadków,
• wypracowaniu strategii powstrzymywania rozwoju przemocy w danej rodzinie (łagodzenia, likwidowania lub kompensowania zjawisk i sy-tuacji negatywnych).
Wśród konkretnych działań wczesnej interwencji wymienia się: wsparcie socjalne, pomoc w kwestiach opiekuńczych oraz rozwój kompetencji życio-wych i życiowej zaradności. Ponadto wskazuje się tu na specjalistyczne pro-gramy terapeutyczne ukierunkowane na ewentualnego sprawcę lub na całą rodzinę. Programy dla sprawców dążą do zmiany zachowań i tendencji agresywnych wobec członków rodziny i nastawione są na poprawę kompe-tencji psychologicznych i społecznych sprawców przemocy. Programy dla rodziny z kolei kierują się na poprawę relacji interpersonalnych i poprawę funkcjonowania całego systemu rodziny. Innym przykładem bezpośrednich działań są grupy samopomocowe (dla sprawców, ofiar, ale też osób zagro-żonych stosowaniem przemocy wobec innych, jak np. samotne matki).
W nich członkowie grupy pomagają sobie wzajemnie w zmianie funkcjono-wania, w rozwiązywaniu problemów, w rozwijaniu umiejętności interper-sonalnych czy w pogłębianiu zdolności empatycznych. Niektóre grupy sa-mopomocowe mogą być prowadzone przez zawodowych terapeutów, inne opierają się tylko na liderach, którymi są doświadczone podobnym proble-mem, „ozdrowiałe” jednostki35.
3. T e r a p i a i k o n t r o l a
Stanowią one obszar działań adresowanych do rodzin z występującym już problemem przemocy domowej. Obejmują przypadki tych rodzin, w których przemoc jest faktem, jest już stałym elementem systemu i życia
________________
35 S. Herzberger, Przemoc domowa…, op. cit.
EWA JAROSZ
126
rodzinnego. Działania na tym poziomie ukierunkowane są na zatrzymanie, eliminację przemocy z życia rodziny poprzez zabiegi terapeutyczne i kon-trolę, a w określonych przypadkach poprzez interwencję prawną. Dąży się więc do obniżenia ryzyka wystąpienia ponownych aktów przemocy, a tym samym ponownych obrażeń fizycznych i urazów psychicznych lub innych konsekwencji. W odniesieniu do ofiar przemocy domowej, jakimi są dzieci, intencją działań trzeciorzędowych jest podejmowanie takich działań tera-peutycznych, które mają uchronić je przed tzw. wiktymizacją, ponownym krzywdzeniem lub przeobrażeniem się w sprawców przemocy.
W wymiarze działań szczegółowych na trzecim poziomie działań wy-mienia się: aresztowania i osądzanie sprawców, działalność konsultacyjną (prawno-informacyjną), zapewnianie schronienia ofiarom przemocy domo-wej lub zastępczej opieki, pomoc socjalno-opiekuńczą rodzinie oraz różne odmiany terapii indywidualnej dla sprawców i ofiar, a także terapie grupo-we dla sprawców i ofiar, terapie małżeńskie czy terapie rodzinne36. Typo-wym przykładem terapii sprawców są treningi kontroli agresji i gniewu, treningi relaksacyjne, treningi komunikacji interpersonalnej i rozwiązywania problemów, programy restrukturyzacji poznawczej, ale też treningi pozy-tywnego rodzicielstwa i umiejętności rodzicielskich. Intensywnie zaznacza się też działalność grup terapeutyczno-samopomocowych dla sprawców pod przewodnictwem terapeuty. Terapie ofiar (kobiet) odnoszą się do sze-rokiego zakresu kwestii, np. podnoszenie poczucia bezpieczeństwa, podno-szenie samooceny, rozwijanie aktywności wobec własnej sytuacji życiowej, rozwój asertywności, rozwój umiejętności interpersonalnych, trening radze-nia sobie z przemocą. Także na tym poziomie funkcjonują grupy wsparcia (dla ofiar i sprawców przemocy), w tym samopomocowe. Terapie dla dzieci ofiar przemocy domowej zależą od ich poziomu rozwojowego i zazwyczaj współwystępują z prowadzeniem terapii rodzinnej, poprawiającej interakcje rodziców i dzieci. W terapii dzieci młodszych dąży się najczęściej do odbu-dowy poczucia bezpieczeństwa, wytworzenia pozytywnego przywiązania, podczas gdy w terapii dzieci starszych, poza odreagowaniem traumy, stosu-je się działania korygujące ich rozwój społeczny i emocjonalny, poprawia kompetencje rówieśnicze, rozwija wrażliwość społeczną, poprawia samo-kontrolę, radzenie sobie z gniewem oraz ogranicza się negatywne zachowa-nia dzieci będące następstwem rozwijazachowa-nia się w niekorzystnych warunkach domowych37. W przypadku dzieci doznających różnych form złego
trakto-________________
36 Zob. np. I. Pospiszyl, Razem przeciw przemocy, Warszawa 1999, s. 162–201; R. J. James, B. E. Gilliland, Strategie interwencji kryzysowej, tłum. A. Bidziński, Warszawa 2005, s. 352–410;
J. L. Herman, Przemoc – uraz psychiczny i powrót do równowagi, tłum A. i M. Kacmajor, Gdańsk 1998; D. Dutton, Przemoc w rodzinie, tłum. P. Kołyszko, Warszawa 2001.
37 S. Herzberger, Przemoc domowa…, op. cit.
Przemoc w rodzinie 127 wania (przemocy) w rodzinie w sposób bezpośredni, jak i pośredni (poprzez obserwowanie przemocy pomiędzy innymi członkami rodziny), jednym z istotnych zadań prewencyjnych jest zapobieganie tzw. generacyjnemu cyklowi przemocy, rozumianemu jako przeobrażanie się ofiary przemocy w jej sprawcę38.
W Polsce po roku 2000 zintensyfikowała się działalność różnych ruchów społecznych, organizacji i osób zajmujących się problemem przemocy w ro-dzinie, wypracowano regulacje dotyczące przemocy w roro-dzinie, uchwalono specjalną Ustawę o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, która stała się zasadniczym aktem normatywnym dotyczącym tego problemu, określającym m.in. podmioty i typy działań, jakie powinny być podejmowane w stosunku do zjawiska, w tym działań prawnokarnych i innych wobec sprawców przemocy domowej oraz działań w stosunku do jej ofiar39. Na podstawie tej ustawy (art. 10) powstał Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie (zob. www.mpips.gov.pl), który doprecyzowuje cele działań w ramach działań uprzedzających (z wykorzystaniem strategii diagnozują-cych, informacyjnych, edukacyjnych), działań interwencyjnych w obszarach pomocy ofiarom i działań wobec sprawców, a także działań wspierających (terapeutycznych i działań korekcyjno-edukacyjnych wobec sprawców).
Ponadto, stosowne podmioty (Minister Pracy i Polityki Społecznej oraz Ko-mendant Główny Policji) wydały odpowiednie rozporządzenia dotyczące przeciwdziałania przemocy w rodzinie. W 2010 roku uchwalono nowelizację Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, wprowadzającą możli-wość bardziej nowoczesnych i sprawdzonych działań.
Wiele jest źródeł literaturowych oraz stron internetowych, które zawie-rają informacje i opisy dotyczące form pomocy (instytucji, placówek, pro-gramów) w sytuacji problemu przemocy w rodzinie, dlatego pomijam w tym miejscu (ze względu na ograniczone ramy tego opracowania) szcze-gółową prezentację na ten temat, odsyłając Czytelnika do innych źródeł40.