W pracy socjalnej z rodziną stosuje się (nawet nieświadomie) określony model metodycznego działania. Spośród wielu opisywanych w literaturze przedmiotu43 do najczęściej stosowanych w Polsce zalicza się model
dystry-________________
40 Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej; Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 października 2007 roku w sprawie placówek opiekuńczo-wy-chowawczych.
41 Ibidem.
42 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 października 2007 roku w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych.
43 E. Marynowicz-Hetka, Pedagogika społeczna, Warszawa 2006, s. 286–287, E. Kantowicz, Elementy teorii i praktyki…, op. cit, s. 96–99, Ch. D. Garvin, B. A. Seabury, Działania interperso-nalne w pracy socjalnej, tłum. J. Banasiak, Warszawa 1996, s. 18–25, R. A. Skidmore, M. G. Thack- eray, Wprowadzenie do pracy socjalnej, tłum. T. Stanek, Katowice 1998, s. 74–76.
Bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych 197 bucyjny i model skoncentrowany na rozwiązywaniu problemu. Ze względu na coraz szerszą tendencję do wykorzystywania sił tkwiących w rodzinie coraz częściej mówi się o walorach zastosowania Podejścia Skoncentrowa-nego na Rozwiązaniach w pracy socjalnej.
Model dystrybucyjny polega na zaspokajaniu podstawowych potrzeb jednostki, rodziny. Po pobieżnej ocenie sytuacji, opartej na deficytach, przy-znawana jest doraźna pomoc, najczęściej w postaci świadczeń pieniężnych i usług. Pracownik socjalny występuje tu najczęściej w roli urzędnika, który gromadzi dokumenty obrazujące sytuację klienta i na ich podstawie przy-znaje pomoc. Tryb przyznawania świadczenia z pomocy społecznej składa się z następujących etapów: diagnoza, opracowanie planu, sporządzenie decyzji i wydanie jej osobie ubiegającej się o pomoc, realizacja przyznanych świadczeń. Bezpośredni kontakt z klientem/rodziną następuje, gdy klient zgłasza się do ośrodka po poradę oraz w trakcie wywiadu środowiskowego.
Pracownik socjalny po zgłoszeniu danego przypadku musi pójść do każde-go środowiska, aby przeprowadzić wywiad. Celem wywiadu jest zbadanie sytuacji życiowej klienta/rodziny. W jego trakcie odbywa się rozmowa na temat problemów, jakie są przyczyną ubiegania się o pomoc. Klient musi też przedłożyć dokumenty potwierdzające niskie dochody lub ich brak. Roz-mowa ta ma na celu zdiagnozowanie przypadku – zbadanie problemu. Na podstawie diagnozy pracownik socjalny wypełnia kwestionariusz wywiadu i opracowuje plan pomocy, niestety zazwyczaj samodzielnie, bez udziału klienta, po powrocie do ośrodka. Ten plan przekazuje kierownikowi, który go akceptuje lub nie. Kierownik wystawia decyzję o przyznaniu pomocy, która jest przesyłana klientowi. Pomoc udzielana przez pracownika socjal-nego zazwyczaj w praktyce jest zewnętrzna i tymczasowa – w tym sensie, że chwilowo zażegnuje niedobór materialny, nie rozwiązując faktycznych przyczyn tego niedoboru. Działania podejmowane przez pracownika socjal-nego są na rzecz klienta/rodziny, a nie z klientem/rodziną. Pracownik so-cjalny nie świadczy usług terapeutycznych. W praktyce dystrybucyjnej cho-dzi bowiem o to, aby świadczenia i usługi udostępnić właściwemu odbiorcy we właściwym czasie, miejscu oraz we właściwy sposób44.
________________
44 Terminu „model dystrybucyjny” użyła E. Marynowicz-Hetka (E. Marynowicz-Hetka, Pedagogika społeczna…, op. cit., s. 393) jako powszechnego obecnie w Polsce, nie definiując go, a jedynie przeciwstawiając „modelowi relacyjnemu”; terminu „model redystrybucyjny” użył A. Żukiewicz (A. Żukiewicz, Praca socjalna Ośrodków Pomocy Społecznej, Wrocław 2002) na określenie modelu instytucjonalnej polityki społecznej, gdzie jednostka ma zagwarantowane w systemie prawa świadczenia socjalne, pochodzące z dystrybucji dochodu narodowego, i nie musi wykazać się tu aktywnością społeczną i samodzielnością w zakresie rozwiązywania problemów życia codziennego; opis funkcjonowania polskich ośrodków pomocy społecznej m.in. w: M. Granosik, Profesjonalny wymiar pracy socjalnej, Katowice 2008; A. Opolska,
Zastoso-IZABELA KRASIEJKO
198
Techniki interwencji w modelu skoncentrowanym na rozwiązaniu blemów skierowane są na motywowaniu klienta do rozwiązywania pro-blemów. Uwzględniają one możliwości samej placówki i szerszego środowi-ska klienta, by je wykorzystać jako pomoc i wsparcie w rozwiązaniu problemów. Problem klienta staje się podstawą diagnozy. Pracownik, dążąc do zrozumienia osoby i jej sytuacji, stara się je poznawać w świetle proble-mów. Klienta zachęca się do wyboru obszarów, w których problemy wystę-pują, a następnie skoncentrowania się na nich i radzenia sobie z nimi. Po-szukuje się możliwych rozwiązań problemu, ocenia je, podejmuje decyzję o wyborze któregoś z rozwiązań, po którym następuje działanie ukierunko-wane na przezwyciężenie problemu. Współcześnie zwraca się uwagę na to, by to klient wskazał problem (subiektywne spojrzenie osoby w danej sytua-cji), a pracownik jedynie wspomógł go w identyfikacji problemu i w proce-sie jego rozwiązywania. Celem pracy socjalnej w tym podejściu jest jak najpełniejsze zaangażowanie klienta w działania pomocowe oraz zmobili-zowanie sił wewnętrznych i zewnętrznych na rzecz satysfakcjonującego lub zadawalającego spełnienia roli. Prowadzić ma to do zwiększenia zdolności klienta do rozwiązywania problemów w przyszłości45.
Model skoncentrowany na poszukiwaniu rozwiązań (Podejście Skon-centrowane na Rozwiązaniach) opiera się na idei empowermentu i założeniach konstrukcjonizmu społecznego. Ze względu na swoje założenia, dokładnie opracowaną metodykę i skuteczność oprócz szeroko rozumianej terapii model ten jest praktykowany również w obszarze pracy socjalnej46. O specyfice tej metody stanowi wykorzystywanie tego, co jest zdrowe, koncentracja na tym, co się sprawdza i jest zasobem w osobie i otoczeniu klienta, jako jednostki,
________________
wanie Solution Focused Approach (SFA) – Podejścia Skoncentrowanego na Rozwiązaniach w pracy z indywidualnym przypadkiem w ośrodkach pomocy społecznej, (w:) L. Miś (red.), Praca socjalna skoncentrowana na rozwiązaniach, Kraków 2008.
45 Zdaniem L. Misia opracowanie przez H. Perlman podejścia rozwiązywania problemów jest jednym z kluczowych wydarzeń w pracy socjalnej, gdyż umożliwiło ono uwolnienie prak-tyki pracy socjalnej od koncentracji na chorobach oraz ustanowiło nową perspektywę postrze-gania klienta jako takiego, który ma problem, a nie jest problemem i relacji „pracownik socjal-ny – klient” – L. Miś, Problemy społeczne, Kraków 2007, s. 117.
46 Podejście Skoncentrowane na Rozwiązaniach jest scharakteryzowane w anglojęzycznych podręcznikach dotyczących pracy socjalnej obok innych modeli i podejść teoretycznych w pracy socjalnej np. M. Davies, The Blackwell Encyclopedia of Social Work, Malden 2003; R. A. Dorfman, Paradigms of Clinical Social Work, New York 1998; J. Walsch, Theories for Direct Social Work Prac-tice, Belmant 2006; w Polsce: J. Kienhuis, T. Świtek, Klient ekspertem. Podejście Skoncentrowane na Rozwiązaniach i jego zastosowanie w Polsce, Kraków 2007; L. Miś (red.), Praca socjalna skoncentro-wana na rozwiązaniach, Kraków 2008; J. Szczepkowski, Terapia młodzieży z problemem narkotyko-wym, Toruń 2007, T. Świtek, Ścieżki rozwiązań, Kraków 2009; I. Krasiejko, Metodyka działania asystenta rodziny. Podejście Skoncentrowane na Rozwiązaniach w pracy socjalnej, Katowice 2010.
Bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych 199 pary, rodziny. Unika się w związku z tym skupienia na problemach, diagno-zowania zaburzeń, poruszania się w świecie psychopatologii. Zamiast tego praca koncentruje się na elementach zdrowia psychicznego (m.in. tzw. wyjąt-kach, czyli okresach, kiedy problem nie istniał, był mniej uciążliwy lub klient radził sobie w sytuacji trudnej), osiąganiu celów klienta, diagnozowaniu jego zasobów, także na umiejętnościach klienta w radzeniu sobie z problemami po to, aby znaleźć rozwiązanie adekwatne do potrzeb i kontekstu, w którym klient żyje. Zakłada się bowiem, że nie jest konieczne zrozumienie problemu, poszukiwanie jego przyczyn, by dojść do rozwiązania.
Struktura budowy rozwiązań różni się znacznie od struktury rozwiązy-wania problemów. Oto podstawowe etapy budorozwiązy-wania rozwiązań:
– opisywanie problemu (przy czym zadaje się mniej pytań, dotyczących natury nasilenia problemów i nie zadaje się pytań o ich ewentualne przy-czyny),
– opracowanie dobrze sformułowanych celów,
– poszukiwanie wyjątków (okresów w życiu klientów, kiedy ich proble-my nie występowały lub ich nasilenie było mniejsze),
– informacja zwrotna (podanie komplementów – informacji o zasobach i pewnych sugestii – zadania do wykonania między sesjami, które są w ra-mach układu odniesienia klienta),
– ocena postępów klienta na skali.
Koncepcja PSR daje wiele możliwości na poszukiwanie rozwiązań trud-ności rodziny. Narzędzi i zasobów do wprowadzania zmian można poszu-kać na poziomie behawioralnym, poznawczym, emocjonalnym, relacji z ludźmi, relacji ze światem materialnym.
W pierwotnym, amerykańskim ujęciu Podejścia Skoncentrowanego na Rozwiązaniach jednym z najbardziej naturalnych źródeł informacji na temat tego, jak klient ma wprowadzać chciane przez siebie zmiany, jest odkrywa-nie i analizowaodkrywa-nie wspomnianych już wyjątków. Szczegółowa analiza tych wyjątków pod względem tego, jakie czynniki zewnętrzne i wewnętrzne pomagały w osiąganiu tego, że jest lepiej, zdaniem de Shazera, I. K. Berg, P. De Jonga i innych twórców metody, jest podstawą do znalezienie rozwią-zań. Są to jakby wzorce rozwiązań47. Ponieważ te rozwiązania opierają się na doświadczeniach klienta w jego układzie odniesienia, jest mu najłatwiej je zastosować.
Kiedy klient w danej sprawie ma trudności z identyfikacją i odwoływa-niem się do wyjątków, warto jest poszukać i zbadać inne sytuacje i inne
oko-________________
47 S. de Shazer, Keys to Solution in Brief Therapy, New York, 1985, za: J. Sharry, B. Madden, M. Darmody, W poszukiwaniu rozwiązania. Przewodnik po terapii krótkoterminowej, Łódź 2007, s. 63; P. De Jong, I. K. Berg, Rozmowy o rozwiązaniach, Kraków 2007, s. 121–122.
IZABELA KRASIEJKO
200
liczności, w których klient wykorzystał szeroko rozumiane kompetencje.
Analiza takich sytuacji może pomóc w choćby częściowym transferze tych kompetencji do sytuacji, w której klientowi ciężko zidentyfikować jakiekol-wiek wyjątki w przeszłości (tzw. precedens – pierwszy możliwy dla klienta wyjątek w tej sprawie)48.
Natomiast, zdaniem T. Świtka49, istnieją sytuacje, w których bieżące kompetencje klienta (jego umiejętności, wiedza, wartości) są niewystarczają-ce w stosunku do niewystarczają-celów, które chniewystarczają-ce lub z innych względów musi osiągnąć.
W takich sytuacjach istnieją dwie możliwości:
– dopasowanie celów do realnych możliwości klienta – jego kompetencji i zasobów,
– rozwój kompetencji klienta przez trening i naukę oraz rozbudowanie zewnętrznych zasobów, tak by osiągały co najmniej minimalnie wy-starczający poziom niezbędny do osiągania stawianych celów, lub działanie pośrednie uwzględniające oba kierunki pracy.
W przypadku pracy poza granicami kompetencji klienta istnieje potrze-ba zasilenia kompetencji klienta źródłami zewnętrznymi (kompetencje in-nych osób, w tym żyjących z klientem, kompetencje asystenta i inin-nych pro-fesjonalistów, kompetencje systemu instytucjonalnego itd., poprzez m.in.
skorzystanie z doświadczeń innych klientów w podobnych sytuacjach, z doświadczeń asystenta w pracy z innymi klientami o podobnych proble-mach, z wiedzy teoretycznej i praktycznej asystenta i innych specjalistów).
Klient może więc w celu rozwoju tych kompetencji i poszerzenia zasobów wziąć udział w terapii indywidualnej i grupowej, zajęciach warsztatowo- -treningowych, skorzystać ze specjalistycznych konsultacji i porad oraz wszelkich instytucjonalnych zasobów materialnych, czyli np. różnego rodza-ju świadczeń. W przypadku na przykład wyżej opisywanych projektów
„Asystent rodziny”, które obecnie realizowane są w Polsce klienci mają możliwość udziału w „szkołach dla rodziców” (np. Gdynia, Częstochowa), różnorakich kursach zawodowych (np. Elbląg, Koszalin, Gdynia), kursach prawa jazdy (Gdynia), różnych imprezach okolicznościowych typu pikniki, wycieczki. Proponuje im się również udział w terapiach indywidualnych, rodzinnych i grupowych. Dzięki temu klienci mają możliwość poznać swoje mocne strony w różnych okolicznościach oraz rozwijać swoje kompetencje, uzupełniać je i wspierać zasobami zewnętrznymi.
Jako zakończenie warto przytoczyć zdanie T. Świtka: „aby tak długo, jak to możliwe, biorąc pod uwagę uwarunkowania prawne, ze szczególnym
________________
48 T. Świtek, Ścieżki rozwiązań, Kraków 2009, s. 63.
49 Ibidem, s. 64.