Uzupełnieniem postanowień zawartych w art. 5a Ustawy o pomocy spo-łecznej jest art. 7 tej ustawy, w którym stanowi się, że pomocy spospo-łecznej udziela się osobom indywidualnym, jak też rodzinom ze względu na takie
ZBIGNIEW LASOCIK
148
sytuacje, jak ubóstwo czy bezdomność, ale także ze względu na potrzebę
„ochrony ofiar handlu ludźmi”. Zwracam uwagę na to sformułowanie, a szczególnie na element „ochrony ofiary”. Przez takie ujęcie sprawy, o mocy zagwarantowanej ofierze nie mówimy w kategoriach wzniosłego po-rywu czy odruchu serca, ale językiem obowiązków i efektywności działania.
Przecież ustawodawca stawia sprawę jasno: udzielnie pomocy jest warun-kiem skutecznej ochrony osoby pokrzywdzonej przestępstwem handlu ludźmi. Tym samym państwo może się wywiązać z ciążącego na nim obo-wiązku. Dobrze, żeby wszyscy pracownicy pomocy społecznej w Polsce byli świadomi rzeczywistych skutków tej regulacji prawnej.
W praktyce instytucji pomocy społecznej czasem występują wątpliwości czy można udzielić pomocy komuś, kto jest w Polsce nielegalnie. Prawo rozstrzyga tę kwestię jednoznacznie – art. 53a ustawy o cudzoziemcach sta-nowi, że zezwolenia na zamieszkanie można udzielić cudzoziemcowi, który przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej nielegalnie, jeżeli organ właściwy do prowadzenia postępowania w sprawie zwalczania handlu ludźmi stwierdzi, że cudzoziemiec jest prawdopodobnie ofiarą handlu ludźmi w rozumieniu wcześniej cytowanych przepisów. Warto podkreślić, że wystarczy prawdopodobieństwo bycia ofiarą handlu ludźmi, aby cudzo-ziemiec otrzymał zgodę na zamieszkanie na terytorium Polski, a tym samym nabył uprawnień do uzyskania pomocy społecznej.
I wreszcie ostatnia kwestia, o której już była mowa. Polska, jak wiele in-nych krajów, wprowadziła do ustawodawstwa krajowego instytucję „czasu do namysłu”. Została ona zawarta w art. 56 § 1 pkt 7 ustawy o cudzoziem-cach. Przepis ten pozwala cudzoziemcowi będącemu w Polsce, nawet niele-galnie, pozostawać na terytorium naszego kraju przez okres 3 miesięcy po to, żeby dojść do siebie po traumie zniewolenia i podjąć decyzję o ewentual-nej współpracy z organami ścigania. Rzecz jasna w tym okresie cudzozie-miec ma pełne prawo do pomocy społecznej określonej wcześniej.
Dla pracowników wszelkich służb socjalnych, ale także dla działaczy or-ganizacji pozarządowych użyteczna może okazać się informacja o treści tegorocznej nowelizacji ustawy o pomocy społecznej. Otóż ustawa z dnia 12 lutego 2010 roku o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz niektórych innych ustaw28 poszerza zadania wojewody określone w art. 22 ustawy o obowiązek koordynowania, „w ramach systemu pomocy społecznej, dzia-łań w zakresie zapobiegania handlowi ludźmi oraz wsparcia udzielanego ofiarom handlu ludźmi” (pkt 15). Ten z pozoru ogólnie brzmiący przepis ma kapitalne znaczenie z punktu widzenia zagwarantowania efektywnej
pomo-________________
28 Ustawa z dnia 12 lutego 2010 roku o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz niektó-rych innych ustaw (Dz. U. Nr 40, poz. 229).
Potrzeba ochrony ofiar handlu ludźmi 149 cy ofiarom handlu ludźmi. Po pierwsze, w przepisie tym mówi się o obowiązkach wojewody w „ramach systemu pomocy społecznej”, co jed-noznacznie lokuje potrzebę niesienia takiej pomocy wśród podstawowych zadań państwa, a nie na obrzeżach działalności publicznej, tzn. po stronie społeczeństwa obywatelskiego czy organizacji pozarządowych. Drugi po-wód jest chyba jeszcze ważniejszy. Na mocy cytowanego przepisu w system wsparcia ofiar handlu ludźmi, do tej pory fundowanego na działaniach in-stytucji pomocowych, samorządów i organizacji pozarządowych, włącza się najwyższy przedstawiciel władzy rządowej w terenie. To znacznie wzmac-nia ten system. I wreszcie trzecia kwestia. Nałożenie na wojewodę obowiąz-ku koordynowania działań daje instytucjom lokalnym możliwość szukania wsparcia władz wojewódzkich, zarówno w sprawach organizacyjnych, jak i w kwestii szkolenia czy nawet dofinansowania podejmowanych działań.
Wprawdzie była o tym wielokrotnie mowa, ale w tej sprawie nigdy dość przypominania, że udzielanie pomocy ofiarom handlu ludźmi wymaga abso-lutnej dyskrecji. Po pierwsze, ze względów bezpieczeństwa, ale także ze względu na uzasadniony interes ofiary, która ma prawo do zachowania trud-nych faktów z jej życia w tajemnicy. To właśnie dlatego informacje o takiej osobie mogą być przekazane tylko kierownikowi ośrodka interwencji kryzy-sowej i to tylko w celu udzielenia pomocy. Kierownik ośrodka jest zobowią-zany do ustalenia, jaki jest zakres koniecznej pomocy, przy czym powinien to zrobić w konsultacji z kierownikiem ośrodka pomocy społecznej, organami ścigania i organizacją pozarządową, jeśli taka jest zaangażowana w sprawę.
Po ustaleniu kosztów pomocy kierownik OIK występuje do wojewody z wnioskiem o przekazanie środków na zrealizowanie programu pomocy.
W celu ułatwienia realizacji zadań związanych z udzielaniem pomocy ofiarom handlu ludźmi Ministerstwo Pracy i Pomocy Społecznej opracowało dokument o nazwie Wskazówki dla kadry pomocy społecznej. O tym opracowa-niu jest mowa na internetowej stronie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji poświęconej problematyce przeciwdziałania handlowi ludźmi29, a także wspomina o nim Piotr Stachańczyk, podsekretarz stanu w MSWiA w odpowiedzi na interpelację nr 15684 posła Jana Kamińskiego30, natomiast nie jest ono dostępne na stronie resortu pomocy społecznej.
Z informacji, które uzyskałem w ministerstwie, wynika, że Wskazówki były dystrybuowane bezpośrednio do terenowych jednostek organizacyjnych pomocy społecznej. Pytałem w kilku takich jednostkach, ale tylko w jednej z nich ten dokument był znany.
________________
29 <http://www.mswia.gov.pl/portal/pl/166/4725/Handel_ludzmi.html>.
30 <http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/0E853703>.
ZBIGNIEW LASOCIK
150
Drugim przedsięwzięciem, które w zamierzeniu miało podnieść sku-teczność pomocy oferowanej ofiarom handlu ludźmi, było powołanie krajo-wej sieci konsultantów wojewódzkich do spraw wsparcia udzielanego ofia-rom handlu ludźmi. Podobnie jak w przypadku Wskazówek, o utworzeniu sieci informuje strona MSWiA poświęcona problematyce zwalczania handlu ludźmi, a także wspomina o tym przedsięwzięciu podsekretarz stanu w MSWiA w odpowiedzi na cytowaną wcześniej interpelację nr 15684. Jed-nak praktyka jest inna. W trzech losowo wybranych województwach nikt nie słyszał o takiej funkcji, a także w rozmowach z urzędnikami lokalnymi nie udało mi się ustalić, kto w województwie zajmuje się koordynacją dzia-łań w zakresie eliminowania handlu ludźmi.
* * *
To, że handel ludźmi i praca przymusowa są obecne w życiu społecz-nym Polski, już nie budzi wątpliwości. Nikt już nie kwestionuje tego, że to państwo odpowiada za to, jakiej pomocy i ochrony udzielimy ofiarom i jak skutecznie będziemy ścigać sprawców. Kluczowy warunek, aby jedno i dru-gie miało miejsce, został spełniony – Polska ma stosunkowo dobre uregulo-wania prawne, tak w zakresie prawa karnego, jak i w sferze pomocy spo-łecznej. Jak przekonują najnowsze badania opinii publicznej nt. handlu ludźmi31, rozwiązania prawne znajdują silne wsparcie w świadomości spo-łeczeństwa, która jest w ogólnym zarysie zadowalająca. A mimo to sprawny system przeciwdziałania handlowi ludźmi i minimalizowania jego skutków nadal nie istnieje. Przede wszystkim na szczeblu centralnym nie ma instytu-cji, która przejęłaby odpowiedzialność za stworzenie i funkcjonowanie ta-kiego systemu oraz koordynowanie podejmowanych działań. Po drugie władzom państwowym brakuje determinacji i konsekwencji w nazwaniu niewolnictwa, handlu ludźmi i pracy przymusowej wyzwaniami XXI wieku, i potraktowania tych problemów odpowiednio do tego także w wymiarze organizacyjnym i finansowym. Społeczeństwo obywatelskie też nie jest bez winy, bo do tej pory nie wykształciło adekwatnych mechanizmów reagowa-nia na omawiane zjawiska. Przede wszystkim jednak w Polsce nie istnieje sieć organizacji pozarządowych, które profesjonalnie zajęłyby się prewencją i pomocą ofiarom handlu ludźmi – istnienie zaledwie jednej organizacji, w tak dużym kraju, tylko ten stan potwierdza. I ostatnia kwestia, bezpo-średnio związana z obszarem pomocy społecznej. System wsparcia ofiar, mimo że budowany na tych samych podstawach prawnych i w oparciu o te same rozwiązania instytucjonalne, działa różnie w różnych częściach Polski.
________________
31 Polacy o zjawisku handlu ludźmi, TNS OBOP, sygnatura K.018/10; źródło internetowe:
<http://www.tnsglobal.pl/archive-report/id/7832>.
Potrzeba ochrony ofiar handlu ludźmi 151 Z punktu widzenia zasady państwa prawnego i idei równości, ale przede wszystkim mając na względzie potrzebę zagwarantowania takiej samej ochrony dla ofiar handlu ludźmi i respektu dla ich praw niezależnie od miejsca, ta sytuacja powinna ulec zmianie.
Wybrana literatura
Bieżuńska-Małowist I., Małowist M., Niewolnictwo, Warszawa 1987.
Christian Action and Networking Against Trafficking: Action oriented guide for awareness-raising and social assistance. Volume III: trafficking in human beings – new challenges, new partnerships, Bruksela 2007, CCME.
Dawid-Olczyk I., Identyfikacja ofiar handlu ludźmi, (w:) Kompleksowy system wsparcia i szkoleń zawodowych przygotowujących ofiary handlu ludźmi do aktywnego wejścia na rynek pracy, War-szawa 2008.
Handel dziećmi. Wybrane problemy, Z. Lasocik, M. Koss, Ł. Wieczorek (red.), Warszawa 2007.
Handel ludźmi w Polsce. Materiały do raportu, Warszawa 2007.
Handel ludźmi. Zapobieganie i ściganie, Z. Lasocik (red.), Warszawa 2006.
Handel narządami ludzkimi. Etyka, prawo i praktyka, Z. Lasocik, M. Wiśniewski (red.), Warszawa 2006.
Kompleksowy system wsparcia i szkoleń zawodowych przygotowujących ofiary handlu ludźmi do ak-tywnego wejścia na rynek pracy, Warszawa 2008.
Lasocik Z., Handel ludźmi jako przestępstwo i naruszenie praw człowieka – wyzwania dla kryminolo-gii, „Archiwum Kryminologii”, Tom XXVIII, Warszawa 2007.
Lasocik Z., Handel ludźmi – aspekty społeczne i prawne, „Studia Socjologiczne” nr 4 (187) 2007.
Nowak B., Handel niewolnikami, (w:) M. Tymowski (red.), Historia Afryki. Do początku XIX wieku, Wrocław – Warszawa – Kraków 1996.
Nowoczesne niewolnictwo. Poradnik opracowany na podstawie wystąpień na konferencji pod hasłem:
Nowoczesne niewolnictwo, W. Mende (oprac.), Strzelce Opolskie 2008.
Pearson E. (oprac.), Handel ludźmi a prawa człowieka. Nowe rozumienie ochrony ofiar, Anti-Slavery International 2002.
Pearson E., Historical Development of Trafficking – The Legal Framework for Anti-Trafficking Inter-ventions, (w:) Challenging Trafficking in Persons. Theoretical Debate and Practical Approaches, Baden-Baden 2005.
Perrin B., Just passing through? International obligations and Policies of transit countries in comba-ting trafficking in persons, „European Journal of Criminology” Volume 7 Number 1, 2010, s. 11–27.
Polacy o zjawisku handlu kobietami. Badania CBOS, BS/8/2005, Warszawa 2005.
Polacy o zjawisku handlu ludźmi, TNS OBOP, sygnatura K.018/10; źródło internetowe:
<http://www.tnsglobal.pl/archive-report/id/7832>.
Pomoc prawna dla cudzoziemców jako narzędzie zapobiegania handlowi ludźmi. Materiały szkoleniowe, Jasło 2004.
Pomoc prawna dla ofiar handlu ludźmi – poradnik Warszawa 2005.
Prasad N., Rohner B. Undocumented migration. Labour Exploitation and Trafficking, (w:) Challen-ging Trafficking in Persons. Theoretical Debate and Practical Approaches, Baden-Baden 2005.
Problem handlu dziećmi i dzieci cudzoziemskich bez opieki, „Dziecko Krzywdzone. Teoria. Badania.
Praktyka” nr 12, 2005.
ZBIGNIEW LASOCIK
152
Procedura postępowania z ofiarą/świadkiem handlu ludźmi. Materiały szkoleniowe opracowane przez grupę roboczą Zespołu ds. Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi, Warszawa 2006.
Skinner E. B., Zbrodnia. Twarzą w twarz ze współczesnym niewolnictwem, przeł. Jacek Konieczny, Kraków 2010.
Stefański R., Prawo karne materialne. Część szczególna, Warszawa 2009.
The Crime of Human Trafficking: A Law Enforcement Guide to Identification and Investigation, Inter-national Association of Chiefs of Police, b.d. i m.w.
Zielińska E., Handel ludźmi jako naruszenie praw kobiet, (w:) Z. Lasocik (red.), Handel ludźmi – zapobieganie i ściganie, Warszawa 2006.
Zielińska E., Kobiety w wymiarze sprawiedliwości, „Prawo i płeć” 3, 2001.
Zwalczanie handlu ludźmi: prewencja poprzez rozwiązania prawne, pod red. P. Rudnickiej, Kraków 2003.