Zaprezentowane i omówione regulacje prawne zawierające definicje handlu ludźmi mają charakter normatywny. Jako takie powinny być trakto-wane jedynie jako punkt wyjścia do stworzenia pełnego fenomenologiczne-go obrazu tefenomenologiczne-go zjawiska. Gdyby natomiast spojrzeć na handel ludźmi z tefenomenologiczne-go punktu widzenia, to jest to specyficzny ciąg zdarzeń, w którym pierwszym etapem jest zawsze typowanie ofiary i rozpoznanie jej sytuacji rodzinnej i życiowej, potem następuje werbunek, przy zastosowaniu różnorodnych metod, następnie przyszła ofiara jest transferowana w określone miejsce, już za granicą jest poddawana zastraszeniu w celu przejęcia kontroli nad jej postępowaniem, po osiągnięciu pełnego podporządkowania ofiary jest ona
ZBIGNIEW LASOCIK
136
wykorzystywana. Jak zatem widać, kluczem do zrozumienia istoty handlu ludźmi są dwa elementy: pierwszy to kontrola zachowania innej osoby, a drugi to świadome jej wykorzystanie. Należy zwrócić uwagę, że inten-sywność tej kontroli jest tak wysoka, że osiąga poziom zniewolenia, i to dla-tego wykorzystanie przestaje być tylko czerpaniem korzyści, a przeradza się w relację między ludźmi, której istotą jest uprzedmiotowienie innego czło-wieka. W każdej z zaprezentowanych definicji wyraźne są te właśnie trzy elementy. Pierwszy to wszystko to, co odnosi się do działań sprawcy wobec ofiary, drugi to metody, dzięki którym sprawca doprowadza do zniewolenia ofiary i trzeci to określenie, jakiemu celowi ma służyć to zniewolenie.
Najwięcej uwagi trzeba poświęcić temu ostatniemu elementowi. Nie mamy bowiem większych problemów z objaśnieniem, co rozumiemy przez werbowanie czy przetrzymywanie człowieka. Oczywiście inwencja ludzka jest nieograniczona i te sposoby werbowania mogą być coraz bardziej wyra-finowane16, a warunki „przechowywania” ludzi mogą być gorsze lub lepsze, nie mniej jednak oznaczenie istoty wymienionych zachowań jest stosunko-wo łatwe.
Podobnie z metodami zniewolenia. Sprawcy przestępstw wymyślają co-raz to nowe sposoby zastraszania i nie wahają się przed zastosowaniem na-wet najbardziej drastycznych mechanizmów nacisku, łącznie z pokazaniem ofierze zdjęcia jej nieletniej córki w towarzystwie nagiego dorosłego męż-czyzny. Każde takie działanie musi być skuteczne i musi prowadzić do peł-nego podporządkowania ofiary woli sprawców, bo istotą handlu ludźmi jest całkowite zniewolenie zastosowane w określonym celu. Przetrzymywanie człowieka, nawet w najgorszych warunkach, pozostaje „tylko” pozbawie-niem wolności, a zatem zachowapozbawie-niem nagannym, czasem nieludzkim. Takie zachowania, jak wprowadzenie w błąd czy pobicie innej osoby, nawet do-tkliwe, czy wreszcie zgwałcenie kobiety, pozostają „tylko” zachowaniami napiętnowanymi społecznie, w większości także kryminalnymi. Ale dopiero dodanie tego trzeciego elementu, czyli celu, jakim jest wykorzystanie, zmie-nia charakter tych czynów. Stają się one częścią zjawiska określanego mia-nem handlu ludźmi, a z prawnego punktu widzenia stają się elementem zbrodni, jaką jest handel ludźmi. Sprawca, który zwerbował kobietę do pra-cy w domu publicznym poprzez wprowadzenie jej w błąd, twierdząc, że będzie opiekunką do dzieci, nie może się bronić, że nie miał nic wspólnego z handlem ludźmi, bo tylko zachęcił określoną osobę do wyjazdu za granicę.
Definicja nie pozostawia w tym zakresie żadnych wątpliwości, co więcej –
________________
16 Często podawana jako przykład jest metoda określana jako lover boy, polegająca na tym, że młodzi przystojni mężczyźni rozkochują w sobie dziewczęta, następnie proponują im inte-resującą podróż za granicę i tam przekazują handlarzom.
Potrzeba ochrony ofiar handlu ludźmi 137 nowe przepisy polskiego prawa karnego pozwalają karać za samo przygo-towanie do popełnienia przestępstwa handlu ludźmi17.
To dlatego cel wykorzystania jest tak ważny i trzeba temu zagadnieniu poświęcić chwilę uwagi. Każdy, kto choćby potencjalnie może zetknąć się z handlem ludźmi, musi być świadom, w jakich formach występuje to skomplikowane zjawisko społeczne.
Aby nie wchodzić nadmiernie w szczegóły, można powiedzieć, że znie-wolenie może prowadzić do następujących sposobów wykorzystania czło-wieka:
– komercyjna i niekomercyjna eksploatacja seksualna, – przymusowe małżeństwo, np. za długi,
– prostytucja dziecięca, – pornografia dziecięca,
– wykorzystanie do pracy przymusowej lub przymusowych usług, – eksploatacja o charakterze niewolniczym oraz praktyki zbliżone do
niewolnictwa,
– wykorzystanie do popełniania przestępstw, – zmuszanie do żebrania,
– przymusowy udział w konfliktach zbrojnych, – usuwanie narządów i tkanek na potrzeby handlowe,
– przymusowe wykorzystanie kobiety jako „surogatki” w procesie pro-kreacji,
– naruszenie praw dziecka poprzez złamanie przepisów dotyczących adopcji,
– zmuszanie do innych zachowań, które z istoty rzeczy są poważnymi naruszeniami praw człowieka.
Rzecz jasna przedstawiona lista sposobów wykorzystania człowieka zniewolonego nie jest zamknięta. Ludzka kreatywność sprawi, że pojawią się nowe zjawiska. Zresztą, przedstawiony katalog obejmuje tylko takie sy-tuacje, które bezspornie można uznać za handel ludźmi, natomiast nie ma tu takich zdarzeń, których zaliczenie mogłoby podlegać debacie. Przykładem są małżeństwa bogatych mężczyzn z krajów rozwiniętych z młodymi imi-grantkami z krajów biednych i zacofanych. Często takie kobiety, pochodzące z rejonów odległych kulturowo i społecznie od miejsca pobytu, przez lata pozbawione są kontaktów społecznych i nie rozwijają się, a ich rola ograni-cza się do zaspokajania potrzeb seksualnych partnera. Trudne jest także rozstrzygnięcie czy dziecko, które wprawdzie zostało sprzedane, ale ze złych warunków trafia do normalnego domu, powinno być traktowane jak ofiara handlu ludźmi czy jego beneficjent?
________________
17 Art. 189a § 2 k.k.
ZBIGNIEW LASOCIK
138
Nawet pobieżna analiza przedstawionej listy sposobów wykorzystania człowieka pozwala sformułować wniosek, że handel ludźmi jest zjawiskiem, w którym płeć i wiek ofiar odgrywają istotną rolę. Z punktu widzenia celu tej publikacji i jej adresatów jest to ważne ustalenie, bo kieruje naszą uwagę ku tym, którzy są potencjalnymi beneficjentami jakiejkolwiek pomocy ofe-rowanej przez instytucje publiczne. Z tego względu warto rozważyć, dla-czego to właśnie kobiety i dzieci padają najczęściej ofiarami handlu ludźmi?
Odpowiedź zawarta jest w samym zjawisku. Skoro bowiem jego istotą jest zniewolenie, czyli doprowadzenie do pełnej zależności psychicznej i fizycz-nej, to jest oczywiste, że łatwiej jest zniewolić kogoś słabego niż silnego. Ko-biety i dzieci to takie kategorie społeczne, których słabość nie podlega dys-kusji. W przypadku kobiet nakładają się tu liczne czynniki, warto wymienić choćby najważniejsze: słabsza niż u mężczyzn konstrukcja fizyczna, specy-ficzny typ socjalizacji, upośledzenie społeczne i ekonomiczne, zamknięcie w kręgu rodziny czy ograniczony dostęp do sprawiedliwości18. Jeśli chodzi o dzieci, to w ich przypadku rzeczą najważniejszą jest zupełna zależność od dorosłych i naturalne zaufanie okazywane dorosłemu. Jest tak szczególnie w odniesieniu do członków rodziny, a przecież to właśnie bliscy dziecka często są sprawcami przestępstwa, którego pada ono ofiarą19.
To wszystko, co zostało powiedziane wyżej nie oznacza, że ofiarami handlu ludźmi są tylko kobiety i dzieci. Są nimi również mężczyźni, ale w znacznie mniejszej skali. Wynika to z powodów dwojakiej natury. Po pierwsze, gdyby brać pod uwagę cel handlu ludźmi, czyli wykorzystanie ofiary, to ciało kobiety i ciało dziecka stanowi znacznie większą wartość jako towar niż ciało mężczyzny. Kobieta jest „atrakcyjnym towarem” w seksbiz-nesie, w pracy domowej, w wykonywaniu precyzyjnych operacji manual-nych, może być ekwiwalentem długu i przymusową partnerką życiową.
Dziecko podobnie: jest bardzo atrakcyjnym towarem na rynku usług pedo-filskich, jest niezastąpione w żebraniu, w popełnianiu niektórych prze-stępstw czy w wykonywaniu czynności wymagających małych dłoni, ale potrafi być także bezwzględnym żołnierzem. Mężczyzna pod tym wzglę-dem ma znacznie mniej walorów. Na rynku liczy się głównie siła jego mię-śni, może być wykorzystany w warunkach wojennych, a także może być dawcą narządów i tkanek.
W drugiej grupie powodów dominacji kobiet i dzieci na rynku handlu ludźmi znajduje się wszystko to, co wiąże się z podatnością na zniewolenie.
________________
18 Christian Action and Networking Against Trafficking: Action oriented guide for awareness-raising and social assistance Volume III: trafficking in human beings – new challenges, new partner-ships, Bruksela 2007, CCME, s. 16 i n.
19 Z. Lasocik, M. Koss, Ł. Wieczorek (red.), Handel dziećmi. Wybrane problemy, Warszawa 2007, passim.
Potrzeba ochrony ofiar handlu ludźmi 139 W równym stopniu chodzi o czynniki mentalne, jak i fizyczne. Kobiety, szczególnie te, które padają ofiarami handlu ludźmi, czyli młode i słabo wy-kształcone, są często naiwne i ufne, demonstrując przy tym skłonność do zachowań ryzykownych. Z drugiej strony presja sytuacji rodzinnej i chęć zagwarantowania dobrych warunków życia dzieciom sprawiają, że nawet starsze kobiety podejmują ryzyko zdobycia środków finansowych za grani-cą. Jeśli chodzi o dzieci, to tu sytuacja jest oczywista, dzieci są w pełni zależ-ne od dorosłych i ufają im. Jeśli jeszcze w przestępstwie uczestniczą człon-kowie rodziny lub znajomi rodziców, to zniewolenie dziecka jest niejako naturalne. Wreszcie ostatni element to czynnik czysto fizyczny. Znacznie łatwiej zniewolić kobietę czy dziecko niż mężczyznę, szczególnie że spraw-cami znakomitej większości przestępstw handlu ludźmi są właśnie męż-czyźni, i to członkowie zorganizowanych grup przestępczych. Najskutecz-niejszym sposobem podporządkowania kobiety jest brutalny gwałt oraz groźba skierowana pod adresem najbliższych, najczęściej młodszego ro-dzeństwa lub dzieci.