Skoro już określiliśmy istotę handlu ludźmi, trzeba powrócić do definicji legalnych. Są one niezbędne, bo wyznaczają zakres penalizacji określonych zachowań, ale także wskazują, co przez handel ludźmi rozumie prawodaw-ca, działający przecież w naszym imieniu.
Prawnej definicji omawianego przestępstwa należy szukać w aktach prawa międzynarodowego i prawa krajowego. Warto jednak odnotować, że
________________
7 N. Prasad, B. Rohner, Undocumented migration. Latour Exploitation and Trafficking, (w:) Challenging Trafficking in Persons. Theoretical Debate and Practical Approaches, Baden-Baden 2005, s. 39 i n.
8 Z. Lasocik, Handel ludźmi jako przestępstwo i naruszenie praw człowieka – wyzwania dla kry-minologii, „Archiwum Kryminologii”, tom XXVIII, Warszawa 2007.
9 E. Pearson (oprac.), Handel ludźmi a prawa człowieka. Nowe rozumienie ochrony ofiar, Anti-Slavery International 2002.
ZBIGNIEW LASOCIK
132
najpierw powstawały one na arenie międzynarodowej, a następnie były przenoszone do ustawodawstwa wewnętrznego. Zresztą gdyby nie silna presja społeczności międzynarodowej, takie kwestie jak niewolnictwo, han-del ludźmi i praca przymusowa w wielu krajach byłyby nadal tematami obecnymi, ale pomijanymi. Najbardziej popularna, powszechnie akcepto-wana i dość kompleksowa definicja handlu ludźmi została zawarta w art. 3 Protokołu o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi z 15 listopada 2000 roku10, uzupełniają-cego Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z dnia 15 listopada 2000 roku11. W polskiej i obcej literaturze przedmiotu można spotkać się dość często z określeniem
„Protokół z Palermo” albo „definicja z Palermo” (od miejsca, w którym ten dokument został podpisany).
Według tej definicji handel ludźmi to:
– werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyj-mowanie osób z zastosowaniem gróźb lub użyciem siły lub też z wy-korzystaniem innej formy przymusu, uprowadzenia, oszustwa, wpro-wadzenia w błąd, nadużycia władzy lub wykorzystania słabości, wręczenia lub przyjęcia płatności lub korzyści dla uzyskania zgody osoby mającej kontrolę nad inną osobą, w celu wykorzystania;
– wykorzystanie obejmuje wykorzystanie prostytucji innych osób lub in-ne formy wykorzystania seksualin-nego, pracę lub usługi o charakterze przymusowym, niewolnictwo lub praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie albo usunięcie narządów;
– zgoda ofiary handlu ludźmi na zamierzone wykorzystanie, o którym mowa wyżej, nie ma znaczenia, jeżeli posłużono się którąkolwiek z opisanych metod;
– werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyj-mowanie dziecka celem jego wykorzystania uznawane jest za handel ludźmi nawet wówczas, gdy nie obejmuje żadnej z metod, o której była mowa wyżej;
– w rozumienie Protokołu dzieckiem jest osoba poniżej 18 roku życia.
W uzupełnieniu należy zwrócić uwagę na treść art. 4 tego dokumentu, w którym prawodawca międzynarodowy uzupełnił zaproponowaną defini-cję poprzez określenie zakresu stosowania Protokołu. Zatem z punktu wi-dzenia opisu zjawiska handlu ludźmi ważne jest, że Protokół ma
zastoso-________________
10 Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi z 15 listopada 2000 r.(Dz. U. Nr 18, 2005 r. poz. 160).
11 Konwencja Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zor-ganizowanej, z dnia 15 listopada 2000 r. (Dz. U. Nr 8, 2005 r. poz. 158).
Potrzeba ochrony ofiar handlu ludźmi 133 wanie tylko wtedy, kiedy przestępstwo ma charakter międzynarodowy i zostało popełnione z udziałem zorganizowanej grupy przestępczej.
Ponieważ te dwa warunki ograniczały możliwość ścigania sprawców wielu przestępstw, w których tych elementów nie było, społeczność mię-dzynarodowa podjęła próbę naprawienia sytuacji. Udało się to osiągnąć w Konwencji Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi z 2005 roku12, która w art. 2 przesądza, że postanowienia tej Konwencji mają zastosowanie do wszystkich form handlu ludźmi, zarówno wewnątrzkrajo-wego, jak i międzynarodowewnątrzkrajo-wego, a także związanego albo niezwiązanego z przestępczością zorganizowaną. W ten sposób definicja handlu ludźmi została znacznie poszerzona, a dzięki temu po przeniesieniu jej do prawa krajowego stworzyła organom ścigania szanse na skuteczniejsze poszuki-wanie sprawców.
Jedynie na marginesie warto odnotować, że niemal identyczne jak omó-wiona są definicje zawarte w art. 1 Decyzji Ramowej Rady Unii Europejskiej z 19 lipca 2002 roku w sprawie zwalczania handlu ludźmi13 oraz w art. 2 Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/36/UE z 5 kwietnia 2011 roku w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i 2002/629/WSiSW z 19 lipca 2002 roku14 (będzie o niej jeszcze mowa). Między tymi definicjami są różni-ce, ale wydaje się, że dla głównego wątku rozważań jest to kwestia raczej bez znaczenia. Ważne jest to, że obydwie te definicje są w Polsce definicjami legalnymi, ponieważ Protokół z Palermo jest częścią krajowego porządku prawnego na mocy art. 91 Konstytucji RP, a drugi akt jest częścią prawa unijnego.
Kwestia prawnej definicji handlu ludźmi na gruncie prawa polskiego jest nieco bardziej skomplikowana, a to za sprawą wchodzącej właśnie w życie nowelizacji prawa karnego15. W obowiązującym obecnie Kodeksie karnym do niedawna był art. 253 o następującej treści: „Kto uprawia handel ludźmi, nawet za ich zgodą, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3”. Jednocześnie istniał art. 204 § 4, w którym ustawodawca postano-wił, że odpowiedzialności karnej podlega ten, kto zwabia lub uprowadza inną osobę w celu uprawiania prostytucji za granicą. Oprócz tego, w odręb-nym akcie prawodręb-nym, tzn. w ustawie Przepisy wprowadzające Kodeks
kar-________________
12 Konwencja została otwarta do podpisu 16 maja 2005 roku w Warszawie (Dz. U. Nr 20, 2009 r., poz. 107).
13 Decyzja Ramowa Rady nr 2002/629/WSiSW z 19 lipca 2002 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi (Dz. U. WE L 203 z 1 sierpnia 2002 r.).
14 Dz. U. L 101/1 z 15 kwietnia 2011 r.
15 Ustawa z 20 maja 2010 roku o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy o Policji, ustawy – Przepisy wprowadzające Kodeks karny oraz ustawy – Kodeks postępowania karnego, która weszła w życie 8 września 2010 roku (Dz. U. Nr 98, 2010 r., poz. 626).
ZBIGNIEW LASOCIK
134
ny, znajdowywał się art. 8, który stanowił: „Kto powoduje oddanie innej osoby w stan niewolnictwa albo uprawia handel niewolnikami, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3”. Te trzy przepisy traktowane łącznie stanowiły podstawę prawną karania za niewolnictwo i handel ludźmi. Nie było to rozwiązanie wolne od wad, ale nie czas i miej-sce na pogłębianie tego wątku. Dość powiedzieć, że wzajemne relacje tych przepisów i ich zakresy (głównie chodziło o art. 253 k.k. i art. 204 § 4) budzi-ły wątpliwości i kontrowersje. Jednym z problemów było także to, że w żadnym z nich nie było definicji jako takiej, a zdaniem licznych prakty-ków jej obecność pomogłaby organom ścigania i sądom skuteczniej reago-wać na przypadki handlu ludźmi.
Próbą rozwiązania zasygnalizowanych problemów jest wskazana wcze-śniej nowelizacja Kodeksu karnego z 20 maja 2010 roku. Na mocy przepisów tej ustawy do polskiego prawa karnego została wprowadzona definicja han-dlu ludźmi, a także poważnej zmianie uległa redakcja i lokalizacja poszcze-gólnych przepisów penalizujących handel ludźmi.
Jeśli chodzi o definicję, to składa się ona niejako z dwóch części: pierw-sza dotyczy handlu ludźmi per se, a druga odrębnie potraktowanego zjawi-ska niewolnictwa. Obydwie zostały dodane jako § 22 i § 23 do art. 115 k.k., w którym zawarte są określenia wyrażeń ustawowych.
Zgodnie z obecną treścią art. 115 § 22 handlem ludźmi jest werbowanie, transport, dostarczanie, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osoby z zastosowaniem: „przemocy lub groźby bezprawnej, uprowadzenia, podstępu, wprowadzenia w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, nadużycia stosunku zależności, wykorzystania krytycznego położenia lub stanu bezradności, udzielenia albo przyjęcia korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy osobie sprawującej opiekę lub nadzór nad inną osobą, w celu jej wykorzy-stania, nawet za jej zgodą, w szczególności w prostytucji, pornografii lub innych formach seksualnego wykorzystania, w pracy lub usługach o charak-terze przymusowym, w żebractwie, w niewolnictwie lub innych formach wykorzystania poniżających godność człowieka albo w celu pozyskania komórek, tkanek lub narządów wbrew przepisom ustawy”.
Jeżeli zachowanie sprawcy dotyczy małoletniego, stanowi ono handel ludźmi, nawet gdy nie zostały użyte metody lub środki wymienione wcześniej.
Natomiast według § 23 tego samego przepisu niewolnictwo to stan za-leżności, w którym człowiek jest traktowany jak przedmiot własności.
Oprócz tego, na mocy przepisów nowelizujących kodeks karny, uchylo-ne zostały cytowauchylo-ne wcześniej przepisy art. 204 § 4 oraz art. 253. Natomiast po art. 189 k.k. dodany został art. 189a, składający się z dwóch paragrafów.
I tak § 1 stanowi: „Kto dopuszcza się handlu ludźmi, podlega karze
pozba-Potrzeba ochrony ofiar handlu ludźmi 135 wienia wolności na czas nie krótszy od lat 3”, natomiast w § 2 czytamy: „Kto czyni przygotowania do popełnienia przestępstwa określonego w § 1, pod-lega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”.
Jak zatem łatwo zauważyć, dość zasadniczo zmieniła się redakcja pod-stawowego przepisu, bowiem słowo „uprawia” zostało zastąpione słowem
„dopuszcza się”, a także nie ma już odniesienia do zgody ofiary, bo o tym jest mowa w definicji. Oprócz tego karane jest także przygotowanie do po-pełnienia omawianego przestępstwa.
Zmieniło się też umiejscowienie regulacji dotyczących handlu ludźmi w systematyce Kodeksu karnego. Wcześniej art. 253 k.k. znajdował się w rozdziale XXXII pt. Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu, natomiast art. 204 § 4 w rozdziale XXV pt. Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności. Obecnie art. 189a, niejako łączący te dwa przepisy, znajduje się w rozdziale XXIII pt. Przestępstwa przeciwko wolności.
Odrębnej regulacji podlega także kwestia adopcji, która poprzednio była uregulowana w § 2 art. 253 k.k., a obecnie znajduje się w odrębnym artykule 211a, który brzmi: „Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, zajmuje się organizowaniem adopcji dzieci wbrew przepisom ustawy, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”. Przepis ten został obecnie umieszczony w rozdziale XXVI Kodeksu karnego pt. Przestępstwa przeciw-ko rodzinie i opiece.
Zmianie uległa też treść art. 8 ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks karny. W obecnej redakcji przepis tego artykułu brzmi: „Kto powoduje od-danie osoby w stan niewolnictwa lub utrzymuje ją w tym stanie albo upra-wia handel niewolnikami, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3”.