Istotnym elementem wspierającym normalizację życia osób niepełno-sprawnych jest polityka społeczna. Obecnie można zauważyć dominujący pogląd wskazujący, iż miarą nowoczesnego społeczeństwa jest dostrzeganie potrzeb osób niepełnosprawnych. Po 1989 roku w Polsce zaszły istotne zmiany dotyczące polityki społecznej, również wobec osób niepełnospraw-nych. Medialne nagłośnienie problemów osób niepełnosprawnych spowo-dowało poniekąd uproszczenie rozumienia trudności życiowych doświad-czanych przez osoby niepełnosprawne. Bardzo często opinia publiczna zauważa problem barier architektonicznych i niewystarczającego zabez- pieczenia materialnego, nie dostrzegając przy tym całej gamy trudności w funkcjonowaniu codziennym spowodowanych przez izolację społeczną, ograniczanie autonomii czy uczestnictwo w życiu społecznym. Akty prawne na gruncie polityki społecznej w ostatnich latach dotyczyły głównie uregu-lowania sytuacji zawodowej i zabezpieczenia materialnego osób niepełno-sprawnych; dokonano kolejnych nowelizacji, w znacznie mniejszym stopniu zajmując się problemami społecznymi osób z niepełnosprawnościami.
Jak wspomniano wcześniej, w Polsce żyje obecnie ok. 5,5 miliona osób niepełnosprawnych. Liczba ta mówi o osobach niepełnosprawnych prawnie, czyli posiadających aktualne orzeczenie prawne o stopniu i rodzaju niepeł-nosprawności. Należy również wskazać, że liczba ta może być wyższa, gdyż nie zawsze osoby z niepełnosprawnościami zgłaszają się do odpowiednich urzędów. Warto powtórzyć, iż istnieją osoby niepełnosprawne biologicznie,
________________
33 Raport „Integracji” – „Niepełnosprawni – normalna sprawa”, Warszawa 2001, s. 67.
34 S. Kantyka, Kowalska-Kantyka, M. Satoła, System edukacji dla osób niepełnosprawnych jako szansa integracji ze społeczeństwem, (w:) L. Frąckiewicz (red.), Niepełnosprawni na rynku pracy, Katowice 1999, s. 119.
IZABELA CYTLAK
86
które odczuwają częściowo lub całkowicie niezdolność do wykonywania podstawowych czynności dla ich wieku35.
W 1990 roku Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej przedstawiło Tezy Polityki Społecznej, w którym to dokumencie uwzględniano nowy ład spo-łeczny i problemy transformacji oraz określono rolę państwa w rozwiązy-waniu problemów społecznych. Założenia dokumentu dotyczyły sprawie-dliwości społecznej, realizacji godziwych warunków życia, równych szans startu życiowego, ochrony przed biedą czy zapewnienia godnej starości.
Podkreślano również wagę nowego modelu pomocy i wsparcia społeczne-go, opierającego się na zasadzie podmiotowości osób wspomaganych. Istot-nym partnerem we wdrażaniu koncepcji miało być społeczeństwo obywa-telskie i organizacje pozarządowe. Jednocześnie uznano, że najpilniejszą sprawą jest zatrudnienie inwalidów, szczególnie istotne w świetle zagroże-nia bankructwem spółdzielni inwalidzkich, które niesubsydiowane już przez państwo, jako jedne z pierwszych straciły swoją pozycję na wolnym rynku. Wskazywano również na konieczność całościowej polityki społecznej skierowanej do osób niepełnosprawnych. Podkreślono, iż „niezbędny jest kompleksowy program usamodzielnienia osób niepełnosprawnych obejmu-jący zarówno dorosłych, jak i dzieci. Potrzebne są ośrodki rehabilitacyjne dla dzieci, odpowiednie szkolnictwo i wreszcie miejsca pracy dla inwalidów”36. Niestety kolejne zmiany rządów nie sprzyjały wdrażaniu wobec osób nie-pełnosprawnych takich zadań, jak społeczna i zawodowa integracja osób niepełnosprawnych czy rehabilitacja lecznicza. Koncentrowano się nato-miast na rentach i emeryturach jako gwarancie bezpieczeństwa socjalnego, nie dostrzegając powierzchowności takich działań. Powszechnie wiadomo, że przyznanie renty nie zawsze oznacza podniesienie jakości życia. Prioryte-tem dla państwa stało się natomiast opracowanie kompleksowych wytycz-nych co do rehabilitacji zawodowej i leczniczej osób niepełnosprawwytycz-nych, tak by osoby te mogły autonomicznie stanowić o swoim życiu, a tym samym odciążały państwo dzięki mniejszemu uzależnieniu od pomocy społecznej.
W następnych latach powstawało wiele dokumentów, takich jak: Naro-dowy Program Zdrowia, RząNaro-dowy Program Działań na rzecz Osób Niepeł-nosprawnych, Karta Praw Osób Niepełnosprawnych37 czy ustawy: o pomo-cy społecznej38; o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej inwalidów, która
________________
35 Za: GUS NSP 2002.
36 A. Kurzynowski, Pomoc społeczna, (w:) A. Kurzynowski (red.), Polityka społeczna, War-szawa 1996.
37 Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, Uchwała Sejmu RP, nr 475 z dn. 1 VIII 1997, M.P. 1997 nr 50, poz. 475.
38 Ustawa z dnia 29 listopada 1990 roku o pomocy społecznej (Dz. U. Nr 64 z 1998 roku, poz. 414 z późn. zm.).
Niepełnosprawność 87 powołała Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych i urząd Pełnomocnika do Spraw Osób Niepełnosprawnych (1991); o ochronie zdro-wia psychicznego39; o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych (1997)40. Ta ostatnia zmieniała również zasady orzecznictwa o niepełnej sprawności, wprowadzała rozdział orzecznictwa dla celów rentowych i pozarentowych, i wprowadzała większą łączność między rehabilitacją szpitalną a sanatoryjną. Ustawa ta zakładała także zmniejszenie grupy osób ubiegających się o renty i uzależniała prawo do renty od istniejącej zdolności do zarobkowania, a nie od stopnia uszczerbku na zdrowiu.
Natomiast ustawa z 1997 roku stworzyła nowe możliwości finansowania ze środków PFRON w zakresie rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych. Stworzono też lepsze warunki dla działalności WTZ (Warsztaty Terapii Zawodowej) oraz opracowano nową, bardziej aktywizu-jącą formę rehabilitacji zawodowej i społecznej osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności. Nowelizacja tej ustawy z lat 1999 i 2003 wprowadziła zmiany w przyznawaniu przedsiębiorstwom statusu zakładów pracy chro-nionej, ale także ograniczała przywileje podatkowe pracodawców. Obecnie pracodawcy ubiegający się o zwolnienie z obowiązkowych składek na PFRON przy zatrudnianiu co najmniej 25 osób w przeliczeniu na pełny wymiar czasu są zobligowani do zatrudniania 6% pracowników niepełno-sprawnych. Ponadto pracodawca osoby niepełnosprawnej może ubiegać się o zwrot kosztów zatrudnienia asystenta pracownika niepełnosprawnego.
Zadaniem asystenta jest pomoc w zakresie komunikowania się z otocze-niem, ale również w wykonywaniu czynności niemożliwych do wykonania przez pracowników niepełnosprawnych. Pracodawcy osób niepełnospraw-nych mają również możliwość ubiegania się o dofinansowanie do szkoleń pracowników niepełnosprawnych czy zwrotu kosztów poniesionych na dostosowanie stanowiska pracy41. Można wskazać na korzyści wiążące się z zatrudnieniem pracowników niepełnosprawnych, takie jak choćby obniże-nie kosztów pracy (np. składki na ubezpieczeobniże-nie rentowe, emerytalne czy wypadkowe).
Niestety nie ma odrębnego aktu prawnego poświęconego wyłącznie re-habilitacji osób z niepełnosprawnościami. Regulacja taka byłaby szczególnie ważna w egzekwowaniu zasady wyrównywania szans i integracji
społecz-________________
39 Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535 z późn. zm.)
40 Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrud-nianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. Nr 14, z 2008 r., poz. 92 z późn. zm).
41 Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 września 2004 (Dz. U. Nr 215, poz. 2186).
IZABELA CYTLAK
88
nej. Normowanie odrębnymi aktami prawnymi innych problemów osób niepełnosprawnych niż rehabilitacja (np. dotyczących zatrudnienia) przy-czynia się bardziej do izolacji osób niepełnosprawnych niż ich włączania w życie społeczne42. Natomiast podstawowymi formami rehabilitacji leczni-czej są w zapisach ustawy turnusy rehabilitacyjne i WTZ, co jest dalece nie-wystarczające do pełnego włączenia osób z niepełnosprawnościami.
Ponadto problematyce rehabilitacji leczniczej przyznano w dokumentach polityki społecznej zbyt mało miejsca. Jakkolwiek jest ona w obszarze zain-teresowań Narodowego Programu Zdrowia, to trudna sytuacja materialna służby zdrowia w Polsce prowadzi raczej do ograniczenia dostępności pla-cówek rehabilitacji leczniczej. Próbę uregulowania dostępu do tego typu świadczeń podjęto w ramach reformy opieki zdrowotnej, bazującej na sys-temie ubezpieczeń społecznych. Regulacjom Ministerstwa Zdrowia od roku 1999 podlegają różne środki pomocnicze, lecznicze, techniczne i pomoce ortopedyczne dla ubezpieczonych osób niepełnosprawnych. Generalnie reforma służby zdrowia nie przyczyniła się znacząco do wzrostu satysfakcji pacjentów ze świadczonych usług. Świadczenia rehabilitacyjne są bowiem bardzo niejednolite w skali całego kraju. Można więc uznać, że reforma do-prowadziła do znacznego ograniczenia dostępu osób niepełnosprawnych do rehabilitacji leczniczej. Wprawdzie PFRON jest koordynatorem programu
„Drogowskaz”, który obejmuje turnusy rehabilitacyjne, zaopatrzenie w przed-mioty ortopedyczne, ale i tutaj dostęp do programu jest utrudniony i ograni-czony dla części osób niepełnosprawnych ze względu na konieczność czę-ściowego pokrycia kosztów.
Inną ważną ustawą była ustawa z 1994 roku dotycząca prawa budowla-nego43. Ustawa ta wprowadzała wymóg dostosowywania projektów budyn-ków użyteczności publicznej i wielorodzinnego budownictwa mieszkaniowe-go do potrzeb osób niepełnosprawnych. Niestety głównymi przeszkodami w realizacji założeń ustawy są często problemy finansowe, głównie gdy in-westycja jest finansowana ze środków publicznych. W 1999 roku PFRON podjął uchwałę o dofinansowaniu indywidualnych działań osób niepełno-sprawnych na rzecz znoszenia barier architektonicznych w budynkach mieszkalnych. Ustalono, że udział własny zainteresowanych powinien wy-nosić 20% kosztów inwestycji. Nawet te 20% może stanowić barierę nie do przebycia dla osób z niepełnosprawnościami.
Z kolei Ministerstwo Edukacji Narodowej w 1993 roku uregulowało kwestię dostępu osób niepełnosprawnych do szkolnictwa, podkreślając
zna-________________
42 Raport „Integracji” Niepełnosprawni…, op. cit.
43 Ustawa z dnia 7 lipca 1994 roku o prawie budowlanym (Dz. U. Nr 89 z 1994 r., poz. 414).
Niepełnosprawność 89 czenie edukacji dla osób głęboko niepełnosprawnych. Najbardziej komplek-sowo kwestia niepełnosprawnych została ujęta w Rządowym Programie na rzecz Osób Niepełnosprawnych, który zawiera zestaw niezbędnych działań jak i ich harmonogram dla poszczególnych resortów. Celem tych działań miało być w założeniu zapewnienie niepełnosprawnym podstawowych wa-runków do samodzielnego, pełnego i czynnego uczestnictwa w życiu zawo-dowym i społecznym. W założeniach tych uwzględniono też potrzebę stałe-go monitoringu poprzez systematyczne gromadzenie danych statystycznych i prowadzenie badań naukowych dotyczących aspektów życia osób niepeł-nosprawnych zawartych w Programie.
Poza powyższymi postulatami zawartymi w ustawach, w polityce spo-łecznej odnaleźć możemy zapisy o konieczności upodmiotowienia osób nie-pełnosprawnych, rozbudowania ich własnej aktywności, pomocy w uzyski-waniu samodzielności. Postulaty te z każdym rokiem znajdują coraz szersze poparcie społeczne z szansą na pełną normalizację i integrację osób niepeł-nosprawnych. Ważną kwestię stanowi tu holistyczne ujęcie jakości życia osób niepełnosprawnych, włączające ich rodziny. Wobec powyższego „ce-lem pomocy społecznej jest zaspokojenie niezbędnych potrzeb życiowych osób i rodzin oraz umożliwienie im bytowania w warunkach odpowiadają-cych godności człowieka. Pomoc społeczna powinna w miarę możliwości doprowadzić do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integra-cji ze środowiskiem. Osobom niepełnosprawnym posiadającym ograniczone możliwości poruszania się i komunikacji z otoczeniem udziela się pomocy w ramach pracy socjalnej w celu umożliwienia im pełnienia społecznie ak-tywnej roli i integracji ze środowiskiem”44.
W roku 1997 Sejm uchwalił Kartę Praw Osób Niepełnosprawnych. Do-kument zawiera prawa i przywileje osób niepełnosprawnych – zawiera m.in. prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia, do rozwoju i nauki, a także podkreśla zakaz dyskryminacji osób niepełnosprawnych.
Postuluje również otwarty dostęp do opieki medycznej i rehabilitacji oraz do pełnego uczestnictwa w życiu publicznym, społecznym, artystycznym oraz rekreacji i turystyce, odpowiednio do swoich potrzeb i zainteresowań. Za-mierzeniem twórców Karty było stworzenie swoistego instrumentarium, które zawierałoby zapisy o wszystkich prawach osób niepełnosprawnych, dających w konsekwencji szansę na egzekwowanie swoich praw w instytu-cjach do tego powołanych. Niestety, jak wynika z ustaleń A. Ostrowskiej, J. Sikorskiej i B. Gąciarz45, wśród samych osób z niepełnosprawnościami
________________
44 Za: MPIPS 2007
45 A. Ostrowska, J. Sikorska, B. Gąciarz, Osoby niepełnosprawne…, op. cit.
IZABELA CYTLAK
90
znajomość przysługujących im praw jest bardzo słaba. Prawie żadna z ba-danych przez autorki osób niepełnosprawnych nie znała treści Karty. Brak znajomości własnych praw przekłada się bezpośrednio na wiele sfer życia osób niepełnosprawnych, co w konsekwencji pozbawia je możliwości uzy-skiwania niezbędnej pomocy i wsparcia, doprowadzając do postępującej marginalizacji.
Reforma administracyjna z roku 1999 wprowadziła także decentralizację zadań i uprawnień, przekazując je władzom samorządowym (gminom i powiatom). Świadczenie tzw. usług podstawowych z zakresu pomocy spo-łecznej zostało przekazane samorządom gminnym, zaś specjalistycznych, takich jak rehabilitacja, zatrudnienie czy integracja – powiatowym. Powstały nowe struktury, jak powiatowe centra pomocy rodzinie, które w swoim za-mierzeniu i przy współpracy z powiatowymi urzędami pracy miały reali-zować założenia polityki oświatowej. Jednakże mimo zakładanego maksy-malnego zbliżenia „dostarczycieli” usług społecznych do ich odbiorców, styl wspomagający osoby niepełnosprawne przybiera zbyt często formę petent – urzędnik, jest sformalizowany i zbiurokratyzowany. Nie sprzyja również rozwojowi społeczności lokalnych, które traktowane są jak konkurencja dla administracji państwowej.
Polityka socjalna państwa niewątpliwie dostrzegła potrzebę rozszerzenia form i zakresu pomocy osobom niepełnosprawnym, ale także konieczność roz-wijania podmiotowych mechanizmów jej świadczenia, wspierania wyższych potrzeb i umacniania samodzielności życiowej. Niestety, mimo wielu inicjatyw, służby społeczne nadal borykają się z problemami finansowymi i organizacyj-nymi. Ich rola w praktyce ogranicza się do zabezpieczenia socjalnego osób nie-pełnosprawnych. Wiodącą rolę w układzie wspomagania osób z niepełno-sprawnościami odgrywa rodzina. Nadal instytucje publiczne dostosowują swoją pomoc do potrzeb rodziny niepełnosprawnego (a nie do niego samego).
Należy jednak podkreślić, że istniejący system rent i zasiłków przyczynił się do stabilizacji zabezpieczenia finansowego osób niepełnosprawnych, co w konse-kwencji pozwoliło na większą samodzielność życiową. Usprawniono również system nabywania sprzętu rehabilitacyjnego (dopłaty lub całkowite pokrycie kosztów przez PFRON)46. W sferze integracji społecznej osób niepełnospraw-nych odnotować możemy znaczne otwarcie społeczeństwa na problemy ludzi niepełnosprawnych, na co niewątpliwie mają wpływ liczne organizacje po-zarządowe, jak np. Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji, które promują proble-matykę niepełnosprawności w społeczeństwie. Należy podkreślić także rolę programów rządowych opracowanych z myślą o osobach z niepełnosprawno-ściami, takich jak m.in.: „Student” czy „Drogowskaz”.
________________
46 Ibidem.
Niepełnosprawność 91