Zanim zrobimy pierwszy krok, czyli cel naszego badania
Krok 4 Źródła i metody zbierania danych
W tym kroku ustalimy, skąd i w jaki sposób uzyskamy odpowiedzi na posta-wione pytania badawcze. Dbamy przy tym, aby nie pominąć żadnego pytania badawczego – każdemu z naszych pytań badawczych powinno być przypo-rządkowane źródło i sposób zbierania informacji. Oczywiście przy użyciu tego samego narzędzia możemy uzyskać odpowiedzi na więcej niż jedno pytanie badawcze. Spójrzmy na przykład ze szkoły, w której przedmiotem badania jest aktywność uczniów.
Przykład 1
W swojej autoewaluacji nauczyciele dzięki obserwacji mogą uzyskać dane potrzebne im do odpowiedzi zarówno na pytanie: co świadczy o tym, że zajęcia są atrakcyjne dla uczniów?, jak i na pytania: które z moich metod pracy sprawdzają się najbardziej, a które najmniej w aktywizowaniu uczniów? jaka jest tego przyczyna? Z kolei na poziomie makro „poczta dla uczniów” będzie dobrym źródłem informacji zarówno dla pytania: które z działań prowadzo-nych w szkole są najbardziej atrakcyjne dla uczniów, a które najmniej? jakie są tego przyczyny?, jak i dla pytania: o jakie działania warto by uzupełnić ofer-tę szkoły, aby każdy uczeń znalazł w niej ciekawe dla niego propozycje? Jak to wygląda w praktyce? Uczniowie zostaną poproszeni o dokończenie kilku zdań.
Tabela 14. Przykład przełożenia pytań badawczych na pytania w narzędziu
„test niedokończonych zdań” z badania na poziomie szkoły z projektu nr 1 – opracowanie własne
Pytania badawcze Pytania zadane badanym
Które z działań prowadzonych w szkole są najbardziej atrakcyjne dla uczniów, a które najmniej? Jakie są tego przyczyny?
Poza lekcjami obowiązkowymi w szkole najbardziej lubię..., ponieważ...
Nie lubię natomiast..., ponieważ...
O jakie działania warto by uzupełnić ofertę szkoły, tak aby każdy uczeń znalazł w niej ciekawe dla niego propozycje?
Chciał(a)bym, aby w szkole można było...
Ważne jest także to, by uwzględniać różne perspektywy – pytania badaw-cze powinny być problemowe, ukierunkowywać nas na wyjaśnianie sytuacji i poszukiwanie nowych rozwiązań. Aby tak się stało, niezbędne jest poznanie opinii różnych osób lub sięgnięcie do różnych źródeł „zastanych” związanych z przedmiotem badania.
Przyjrzyjmy się badaniu współpracy szkoły z rodzicami realizowanemu na poziomie szkoły. Do odpowiedzi na postawione tutaj pytania badawcze ko-nieczne będzie poznanie opinii obu zainteresowanych stron, a więc rodziców i nauczycieli. Dzięki temu będziemy, między innymi, mogli zobaczyć, jak tę samą sytuację widzi każda ze stron (np. czym są dla nich kluczowe decyzje, jak opisują proces podejmowania decyzji).
Tabela 15. Fragment projektu ewaluacji w szkole nr 2 – opracowanie własne
Poziom ewaluacji Szkoła
Przedmiot ewaluacji Współpraca szkoły z rodzicami
Obszar ewaluacji Angażowanie rodziców w podejmowanie decyzji dotyczących procesów edukacyjnych
Kryteria Otwartośćszkoły na opinie rodziców w kwestiach istotnych dla realizacji procesów edukacyjnych
Pytania badawcze Co ułatwia, a co utrudnia udział rodziców w procesie decyzyjnym?
Źródła
i metody badawcze
Pole siłowe dla rodziców
Pole siłowe dla nauczycieli
Wywiad grupowy z nauczycielami
Wywiad grupowy z rodzicami
Przypatrzmy się teraz ewaluacji aktywizowania uczniów na poziomie szko-ły. Odpowiedzi na pytanie badawcze: „Które z działań prowadzonych w szkole są najbardziej atrakcyjne dla uczniów, a które najmniej? Jakie są tego przyczy-ny?” dostarczą oczywiście informacje zebrane od głównych zainteresowanych, czyli uczniów (tarcza, test niedokończonych zdań, wywiad grupowy). Jednak warto uzupełnić je o spostrzeżenia nauczycieli i „twarde” dane, tj. analizę fre-kwencji. Dzięki temu uzyskujemy wielostronny obraz sytuacji – nauczyciele mogą mieć np. swoje spostrzeżenia dotyczących przyczyn niskiego zaintere-sowania poszczególnymi zajęciami, cenne z punktu widzenia formułowania wniosków i rekomendacji136.
Uczniowie, nauczyciele, rodzice... – kto jeszcze może być cennym źródłem informacji w badaniach? Wszystko zależy od przedmiotu ewaluacji. Jeśli na przykład w szkole zawodowej ewaluacji poddajemy współpracę szkoły z praco-dawcami, w badanie włączymy przedstawicieli pracodawców. Z kolei
o sposo-136 Analizie danych poświęcony jest rozdział B. Walczaka Analiza danych – na przykładzie autoewa-luacji pracy nauczyciela.
Warto wiedzieć
bach spędzania przez uczniów czasu w szkole możemy dowiedzieć się nie tylko od uczniów i nauczycieli, ale także od pracowników niepedagogicznych szkoły.
Zawsze należy zadać sobie pytanie, kto z punktu widzenia tematu badania do-starczy nam istotnych informacji, kto poszerzy naszą wiedzę.
W przypadku mikrobadań nie zawsze zachodzi potrzeba różnicowania źró-deł badawczych. Są to szybkie, małe badania, przy których do odpowiedzi na pytanie badawcze w wielu przypadkach wystarczy informacja zwrotna uzyska-na od uczniów. Tak dzieje się w prezentowanym przykładzie autoewaluacji (pro-jekt badawczy nr 2), skupiającym się na relacjach w klasie. Z punktu widzenia celu tych badań (budowanie współpracy między uczniami jednej klasy) i pytań badawczych istotne jest zebranie danych tylko od uczniów. To oni też są bezpo-średnimi odbiorcami wyników tego badania i partnerami w wypracowywaniu rozwiązań.
Wybierając metody badawcze, warto zadbać także o to, by zebrać różno-rodne rodzaje danych. W badaniu możemy zbierać zarówno dane jakościowe, jak i ilościowe. Zależy to zarówno od sformułowania pytania, jak i zastoso-wanej metody badawczej. Każda metoda ma swoje zalety, ale i ograniczenia.
W mikrobadaniu z projektu badawczego nr 1 „linia czasu dla uczniów” do-starczy nauczycielce/nauczycielowi informacji w postaci np. zestawienia, jak kształtowało się zainteresowanie uczniów poszczególnymi etapami lekcji. Jed-nak dopiero zastosowanie metody „test niedokończonych zdań” pozwoli po-głębić uzyskane dane (np. poprzez prośbę o dokończenie zdań: „Na dzisiejszej lekcji byłem zainteresowany..., ponieważ...”, „Na lekcji nudziłem się, kiedy...”).
Różnicowanie metod badawczych nazywamy triangulacją metod badawczych.
„Triangulacja to pojęcie stosowane w badaniach społecznych. Oznacza zabieg me-todologiczny polegający na «oświetlaniu» przedmiotu badań z możliwie różnych stron i uwzględnianiu odmiennych punktów widzenia w celu ich wzajemnej wery-fi kacji, dopełnienia, relatywizacji, ale i dookreślenia”. [K. Konecki, Studia z meto-dologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 86.]
Triangulacja źródeł danych – opiera się na założeniu, że poszczególni respon-denci dysponują wieloma informacjami istotnymi z perspektywy celów bada-nia, a koniecznym warunkiem przeprowadzenia skutecznej ewaluacji jest scale-nie tej obecscale-nie rozproszonej wiedzy.
Triangulacja metod badawczych – to łączenie różnych metod w badaniu tych samych zagadnień, co pozwala na uchwycenie różnych aspektów badanego przedmiotu oraz wykorzystanie mocnych stron każdej metody przy wzajemnej neutralizacji ich słabości.
Triangulacja perspektyw badawczych – czyli prowadzenie badania przez kilku badaczy, co pozwala na intersubiektywizację formułowanych wniosków i uzyskanie bardziej wiarygodnego obrazu przedmiotu ewaluacji.
Poniżej prezentuję oba projekty badawcze, które służą jako przykład w ni-niejszym tekście wraz z określonymi źródłami i metodami badawczymi.
Tabela 16. Projekt ewaluacji w szkole nr 1 – opracowanie własne Poziom
ewaluacji Szkoła Zespół nauczycieli Nauczyciel
Przedmiot
ewaluacji Aktywizowanie uczniów
Obszar badania
Działania podejmowane przez nauczycieli w celu zaangażowania uczniów w zajęcia prowadzone w szkole
Powszechność rozumiana jako aktywny udział wszystkich uczniów na lekcjach
Atrakcyjność zajęć lekcyjnych dla uczniów
Pytania badawcze
Jakie są opinie uczniów na temat zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych w naszej szkole?
Które z działań prowadzonych w szkole są najbardziej atrakcyjne dla uczniów, a które najmniej? Jakie są tego przyczyny?
O jakie działania warto by uzupełnić ofertę szkoły, tak aby każdy uczeń znalazł w niej ciekawe dla niego propozycje? że zajęcia są atrakcyjne dla uczniów? uczniów? Jaka jest tego przyczyna?
Test niedokończonych zdań
Wywiad grupowy z uczniami
Wyniki i wnioski
Obserwacja koleżeńska
„Linia czasu” dla uczniów
Test niedokończonych zdań
Tabela 17. Projekt ewaluacji w szkole nr 2 – opracowanie własne Poziom
ewaluacji Szkoła Zespół nauczycieli Nauczyciel
Przedmiot
Krok 5 – Zespół badawczy i harmonogram, czyli kto i kiedy zrealizuje badanie?
Na zakończenie należy określić:
kto będzie zaangażowany w realizację badania (jest to istotne w przy-padku badań na poziomie szkoły i zespołów nauczycielskich): za co będą odpowiedzialne poszczególne osoby, chętne do realizacji badania (np.
przygotowanie narzędzi badawczych, opracowanie wniosków) i kto bę-dzie czuwał nad całym procesem badania (dbał o podział zadań, prze-strzeganie harmonogramu, prowadził spotkania zespołu poświęcone analizie danych etc.);
harmonogram badania potrzebny do tego, by zaplanować daty po-szczególnych działań badawczych, czas przeznaczony na opracowanie wyników etc.