Szkoła, realizując to wymaganie na poziomie podstawowym, powinna:
realizować podstawę programową z uwzględnieniem osiągnięć uczniów z po-przedniego etapu edukacyjnego,
realizować podstawę programową z wykorzystaniem zalecanych warunków i sposobów jej realizacji,
monitorować i analizować osiągnięcia każdego ucznia z uwzględnieniem jego możliwości rozwojowych,
formułować i wdrażać wnioski z tych analiz.
35 Kwestie te formalnie reguluje Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 9 IV 2002 r. (DzU 2002/56/506, 2011/176/1051) w sprawie warunków prowadzenia działalności innowacyjnej i eksperymentalnej przez publiczne szkoły i placówki.
36 W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, wydanie internetowe (www.slownik-online.pl).
37 R. Lachowski. Droga ważniejsza niż cel – wartości w życiu i biznesie, Studio Emka, Warszawa 2012, s. 102.
Szkoła, realizując to wymaganie na poziomie wysokim, powinna:
zadbać, aby wdrażane wnioski z monitorowania i analizowania osiągnięć uczniów przyczyniały się do poprawy efektów uczenia się i osiągania różnorod-nych sukcesów edukacyjróżnorod-nych,
zadbać, aby wyniki analizy osiągnięć uczniów, w tym uczniów, którzy ukończyli dany etap edukacyjny, potwierdzały skuteczność podejmowanych działań dy-daktyczno-wychowawczych,
pracować w taki sposób, by uczniowie odnosili sukcesy na wyższym etapie kształcenia lub na rynku pracy.
Niemożliwe jest uczenie się uczniów bez ich aktywnego zaangażowania.
Wpływ na to, czego i jak się uczymy, wzmacnia poziom uwagi, koncentracji i zainteresowania, a to przyczynia się do zwiększenia efektywności uczenia się i rozwoju kompetencji, które są potrzebne członkom współczesnego społe-czeństwa.
Głównym celem kształcenia jest nabywanie przez wszystkich uczniów wiadomości i umiejętności określonych w podstawie programowej. Jest ona, obok wymagań państwa, wyznacznikiem kierunku, w którym musi zmie-rzać każdy nauczyciel. W tym obszarze najpełniej może się zrealizować au-tonomia szkół, poprzez tworzenie przez nauczycieli autorskich programów nauczania, dostosowanych specjalnie do potrzeb i możliwości uczniów kon-kretnej klasy.
Czy uczniowie nabywają umiejętności i kompetencje?
Podstawa programowa wskazuje, w jakie kompetencje i na jakim poziomie musi zostać wyposażony uczeń na zakończenie danego etapu edukacyjnego.
Ważne jest tutaj, aby wszyscy nauczyciele traktowali zadania, opisane w pod-stawie programowej, jako wyzwanie dla całej szkoły, a nie tylko dla nauczycieli danego przedmiotu. Kluczowe jest tutaj przekonanie, że umiejętność czytania ze zrozumieniem może być ćwiczona także na lekcjach matematyki i wychowa-nia fi zycznego, a umiejętność naukowego myślei wychowa-nia na lekcjach języka polskie-go i plastyki.
Rolą szkół i placówek jest tworzenie takich warunków, w których ucznio-wie są aktywni, a zdobywanie wiadomości i umiejętności jest dla nich powo-dem satysfakcji. Ważnym elementem pracy szkoły jest wspieranie uczniów w podejmowanych przez nich samodzielnych inicjatywach, wpływających na ich wszechstronny rozwój. Rolą nauczyciela jest wspieranie indywidualnej na-uki, pozwalanie uczniom na znalezienie własnego rozwiązania problemu oraz uwzględnianie ich preferencji w wyborze metod pracy stosowanych na lekcji, dzięki czemu uczeń staje się współorganizatorem życia lekcyjnego i społecz-nego.
Warto wiedzieć Nauczyciele muszą zrozumieć wagę zespołowego działania. Ich zadaniem obec-nie nie jest bowiem jedynie przekazywanie określonej wiedzy, ale kompleksowe przygotowanie młodego człowieka do funkcjonowania we współczesnym świecie.
Kompetencji tych, jak pisze G. Mazurkiewicz, poprzednie pokolenia nie potrzebo-wały w takim stopniu, w jakim potrzebują ich ci, którzy dzisiaj wchodzą w dorosłe życie38.
Uwzględnienie osiągnięć uczniów z poprzednich etapów edukacyjnych to niezbędny element ciągłości kształcenia. Chodzi o ty, by kolejny etap edu-kacyjny nie rozpoczynał się od zera, ale uwzględniał wiadomości i kompe-tencje nabyte w poprzednim etapie. Stąd konieczność zapoznania się każ-dego nauczyciela z podstawą programową wcześniejszego etapu i tworzenie na bazie tej wiedzy swojego programu nauczania, obejmującego kolejne umiejętności bądź te same na wyższym poziomie. Wskazana jest tu również współpraca nauczycieli związana z dążeniem do realizacji całości podstawy programowej. Większość szkół, dysponując wynikami egzaminów, wykonuje tak zwane testy na wejściu z każdego przedmiotu z osobna. Warto przepro-wadzać takie badania jako uzupełnienie informacji zebranych na podstawie danych dostępnych w szkole, zwłaszcza w przypadku uczniów kończących trzecią klasę szkoły podstawowej i kontynuujących naukę w tej samej szkole.
Trzeba również pamiętać, że tego typu testy mają charakter diagnostyczny, czyli nie powinno się na ich podstawie oceniać uczniów. Nauczyciele więc, opierając się na swoim doświadczeniu, diagnozie oraz wynikach badań ze-wnętrznych, z powodzeniem mogą udzielić informacji na temat tego, w jakim stopniu podstawa programowa, obowiązująca na poprzednim etapie eduka-cji, została zrealizowana.
Integralną częścią podstawy programowej każdego przedmiotu jest zapis mówiący o tym, jakie są optymalne warunki i sposoby jej realizacji. W rozporzą-dzeniu39 mowa jest jedynie o zalecanych warunkach, gdyż nie zawsze zasoby materialne szkół lub ich możliwości organizacyjne pozwalają na wypełnienie tych warunków w całości.
Przeszkodą mogą być czynniki organizacyjne i społeczne. W zalecanych warunkach i sposobach realizacji podstawy programowej wskazuje się potrze-bę interdyscyplinarności, doświadczania, stawiania pytań, podejmowania róż-norodnych aktywności.
38 G. Mazurkiewicz, Ewaluacja w nadzorze pedagogicznym zasady i wartości [w:] red. G. Mazurkiewicz, Jak być jeszcze lepszym? Ewaluacja w edukacji. Kraków 2012.
39 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (DzU z 2012 r. poz. 977 ze zm.).
Jak monitorować realizację podstawy programowej?
Każda szkoła zobowiązana jest do realizacji podstawy programowej, a za prawidłowy przebieg tego procesu odpowiada jej dyrektor, który powinien na bieżąco kontrolować i monitorować, czy i jak podstawa jest realizowana.
Podstawa programowa nie wskazuje, w jakiej kolejności powinny być reali-zowane treści nauczania, nie dzieli ich na poszczególne lata nauki, nie okre-śla hierarchii ich ważności ani czasu, jaki należy poświęcić na opracowanie poszczególnych zagadnień. Nauczyciele mogą zatem podjąć różne decyzje w sprawie kolejności realizacji treści nauczania lub w sprawie proporcji cza-su przeznaczonego na zapoznanie z nimi uczniów. Mogą też w różny sposób poszerzyć zakres treści wskazany w podstawie programowej. Takie decyzje uwzględniane są w programach nauczania i dostosowanych do nich podręcz-nikach czy materiałach pomocniczych.
Aby sprawdzić, w jaki sposób realizowana jest podstawa programowa, dy-rektor musi dowiedzieć się przede wszystkim, czy zaznajomieni są z nią nauczy-ciele. Aby w pełni zrealizować nową podstawę programową, nauczyciele muszą znać jej zapisy nie tylko w odniesieniu do własnego, ale też innych przedmio-tów nauczanych na danym etapie edukacyjnym oraz na etapie poprzedzającym i kolejnym. Konieczne jest też pamiętanie o potrzebie wykorzystania wszystkich elementów podstawy programowej: celów, treści, zalecanych warunków i spo-sobów ich realizacji (rys. 1).