W miarę możliwości warto stosować raczej prostsze od „tradycyjnych”
metody badawcze, takie, które nie wymagają pracochłonnych analiz w trak-cie opracowania zgromadzonych wyników. Dlatego warto w szkole korzystać z tzw. metod alternatywnych, które lepiej niż „tradycyjne” mogą dopasować się do jej realiów. Dlaczego? Ponieważ większość z tych metod jest łatwa do zasto-sowania – wpisuje się w rytm codziennej pracy szkoły, angażuje uczniów i bu-duje ich odpowiedzialność za informację, jakiej udzielają, pozwala na szybkie zebranie i wykorzystanie danych. Metody te dobrze nadają się do wykorzysta-nia w sytuacjach typowych i naturalnych dla pracy szkoły/placówki, jak np. ba-dania rodziców w trakcie zebrań czy uczniów w czasie lekcji, co – przy wyborze odpowiedniej metody – może zająć nie więcej niż kilka minut. Stosowanie ich nie stanowi błędu metodologicznego, gdyż są one wpisane w metodologię ba-dań ewaluacyjnych, np. używany w metodach alternatywnych termometr jest niczym innym jak bardziej przyjaznym pytaniem ze skalą, a test zdań niedokoń-czonych – bardziej przyjaznym dla respondenta pytaniem otwartym. W dalszej części tego rozdziału zaprezentujemy kilka przykładów takich metod, pocho-dzących z materiałów wykorzystywanych podczas szkoleń dla dyrektorów, re-alizowanych w ramach projektu przez Erę Ewaluacji w partnerstwie z ORE i UJ107.
107 http://www.nauczycielbadacz.pl/data/various/fi les/narzedzia_badawcze_nb/metody_alterna-tywne.pdf Materiały został on opracowany na podstawie:
J. MacBeath, M. Schratz, D. Meuret, L. Jakobsen, Czy nasza szkoła jest dobra?, WSiP, Warszwa 2003.
Autoewaluacja w szkole, E. Tołwińska-Królikowska (red.), ORE, Warszawa 2010.
Publikacje Rady Europy – F-67075 Strasburg Cedex© Rada Europy i Komisja Europejska, kwiecień 2007.
http://www.agalliasis.pl/nauczanie_ewaluacja.htm#ewaluacja.
PrzykładPrzykład Identyfi kacja przeszkód (pole siłowe)
Bardzo często dane zgromadzone w trakcie badania szkoły wskazują na ist-nienie różnych czynników, mających wpływ na jej rozwój. Identyfi kacja prze-szkód wykorzystywana jest do badania tych czynników jako przeciwstawnych sił – popychających w kierunku osiągnięcia założonego celu lub utrudniających jego osiągnięcie. Narzędzie do identyfi kacji przeszkód konstruuje się zwykle jako zestawienie przeciwstawnych sił. Uczniowie, rodzice, nauczyciele mogą wskazać, co pomaga im w konkretnych działaniach (np. uczeniu się, wzajem-nych kontaktach, osiąganiu celów), a co przeszkadza.
Odpowiedzi ucznia na pytanie: co ułatwia ci uczenie się, a co utrudnia?
Ułatwia uczenie się Przeszkadza w uczeniu się
Kiedy nauczyciel jasno i ciekawie tłumaczy Kiedy jestem wyspany
Gdy temat mnie interesuje
Kiedy już wiem coś na ten temat z innych lekcji Kiedy słyszałem o tym poza lekcjami w szkole
Niewyspanie Hałas na lekcji
Kiedy na następnej lekcji mam sprawdzian, którego się boję
Sortowanie
Sortowanie może być wykorzystane w badaniu uczniów, rodziców, nauczy-cieli. Badani mogą wykonać zadanie samodzielnie lub w kilkuosobowych ze-społach. Badani otrzymują zbiór kart, na których wypisane są przygotowane przez nauczyciela stwierdzenia. Treść kart zależy od tego, co jest poddawane ewaluacji, czego nauczyciel chce się dowiedzieć, jakie są cele badania. Zada-niem badanych jest posegregować te karty według ustalonych przez nauczy-ciela kategorii. Rezultaty sortowania ułatwiają nauczycielom decyzję, co w swo-im działaniu pozostawić bez zmian, a co zmienić i jak.
Nauczyciele chcą się dowiedzieć, jak wyglądają relacje między uczniami i jaki jest po-ziom bezpieczeństwa w szkole. Na każdej karcie opisują hipotetyczne sytuacje, np.:
„lubi chodzić do szkoły”, „boi się zaczepek uczniów ze starszych klas”, „może liczyć na pomoc innych uczniów w nauce”, „nie wie, komu powiedzieć o tym, że koledzy go wy-śmiewają”, „koledzy i koleżanki z klasy ją lubią”.
Każdy uczeń otrzymuje zestaw takich kart i ma za zadanie posortować je na cztery kategorie:
tak jak ja,
trochę tak jak ja,
raczej nie jak ja,
wcale nie jak ja.
Uczniowie wkładają karty do odpowiednio oznakowanych pudełek lub układają je na oznaczonych miejscach.
Informacja dla przybysza
Informacja dla przybysza jest jedną z interaktywnych metod grupowych, które dobrze sprawdzają się w ewaluacji konkretnych zajęć lub badaniu, jakie są odczucia lub poglądy grupy. Mają również dodatkowy wymiar. Jako że w edu-kacji sama grupa jest źródłem uczenia się, grupowe metody ewaluacji mogą służyć skupieniu się na grupowym wymiarze procesu uczenia się, np. życiu w grupie, atmosferze grupy, czy współpracy pomiędzy uczniami.
Tarcza strzelnicza
Tarcza strzelnicza jest jedną z wizualnych metod pozwalających ocenić jednocześnie wiele elementów ewaluowanego działania. Uczestnicy badania zaznaczają na narysowanym na plakacie schemacie tarczy strzelniczej swoje oceny – im bliżej środka tarczy postawią swój „punkt”, tym wyższa jest ich oce-na. Zaletą tej metody jest możliwość uzyskania w krótkim czasie odpowiedzi na pytanie: jak było/jak jest? – w dodatku w odniesieniu do kilku interesu-jących nauczycieli aspektów badanego działania (w zależności od tego, na ile „obszarów” podzielą tarczę). Np. uczniowie mogą zaznaczyć swoją ocenę lekcji na czterech niezależnych ćwiartkach tarczy zatytułowanych: Metody stosowane na lekcji, Atrakcyjność tematu/treści lekcji, Użyteczność zdobytej wie-dzy, Osobiste zaangażowanie/aktywność na lekcji. Tarcza oddaje stanowisko grupy, respondenci pozostają anonimowi. Ograniczeniem tej metody jest brak odpowiedzi na pytania: dlaczego tak oceniłem/oceniłam dany aspekt? co wpłynęło na wysoką lub niską ocenę? co warto by zmienić w przyszłości? itp. Dla-tego można tarczę uzupełniać inną metodą, która dostarczy danych jakościo-wych, szczególnie w odniesieniu do tych aspektów, które wypadły w ocenie ilościowej niezadowalająco.
WskazówkiPrzykład
Rys. 3. Przykład tarczy strzelniczej służącej ewaluacji zarządzania ewaluacją wewnętrzną w szkole
Źródło: Małgorzata Jas, Współpraca instytucjonalna na rzecz rozwoju szkoły [w]: Materiały dydaktyczne dla nauczy-cieli – maszynopis108.
Jak dobierać metody w ewaluacji wewnętrznej
Pomyśl, jakiego rodzaju dane jakościowe czy ilościowe, pisemne, werbalne czy niewerbalne są niezbędne, aby uzyskać odpowiedzi na postawione w ewaluacji pytania badawcze.
Weź pod uwagę zalety i ograniczenia metod badawczych, zastanów się, które z nich pozwolą uzyskać jak najbardziej wiarygodne informacje.
Stosuj triangulację, która w ewaluacji wewnętrznej polega przede wszystkim na:
108 Więcej przykładów wykorzystania metod alternatywnych znajduje się w IV części niniejszego poradnika. Natomiast w Aneksie zamieszczono przykłady projektów ewaluacji z wykorzystaniem tych metod.
Akceptacja przedmiotu ewaluacji przez radę pedagogiczną
Zaangażowanie nauczycieli w dyskusję nad wnioskami badań Zaangażowanie
wszystkich nauczycieli w prowadzenie badań
Zaangażowanie uczniów i/lub innych nienauczycieli w badania
Użyteczność zdobytych informacji dla
doskonalenia dalszej pracy nauczycieli Atrakcyjność
metod i narzędzi stosowanych w badaniach
zróżnicowaniu metod badawczych i stosowaniu różnorodnych narzędzi ba-dawczych,
zróżnicowaniu źródeł danych – korzystamy z opinii różnych osób i z informa-cji dostępnych w różnych miejscach (np. w zeszytach uczniów, na blogach, w zeszytach korespondencji z rodzicami, na tablicy ogłoszeń),
prowadzeniu badań przez zespół nauczycieli, a nie przez jedną osobę (wy-jątkiem jest autoewaluacja, którą prowadzą poszczególni nauczyciele, oczy-wiście mogący korzystać z pomocy innych nauczycieli).
Unikaj tworzenia sztucznych sytuacji po to tylko, aby móc przeprowadzić ba-danie ewaluacyjne. Dane pozyskuj przy okazji stałych działań realizowanych w szkole/placówce (np. podczas lekcji czy na spotkaniu z rodzicami).
Zaplanuj, w jakiej kolejności i zestawieniu zostaną wykorzystane wybrane do ewaluacji metody.
Warto wiedzieć