Szkoła, realizując to wymaganie na poziomie podstawowym, powinna:
angażować uczniów w zajęcia prowadzone w szkole w taki sposób, by chętnie w nich uczestniczyli,
stwarzać sytuacje, które zachęcają każdego ucznia do podejmowania różno-rodnych aktywności.
Szkoła, realizując to wymaganie na poziomie wysokim, powinna:
stwarzać uczniom możliwość inicjowania i realizacji różnorodnych działań na rzecz własnego rozwoju, rozwoju szkoły i społeczności lokalnej oraz angażowa-nia w te działaangażowa-nia innych osób.
Wcześniejsze nasze rozważania na temat postulatów zawartych w wy-maganiach i dotyczących organizacji procesów edukacyjnych, motywowania uczniów, ich świadomego uczestniczenia w procesie uczenia się, prowadzą do wniosków, że niemożliwe jest prowadzenie efektywnego procesu eduka-cyjnego bez aktywności uczących się. Warunkiem autentycznej aktywności uczniów jest jednak zapewnienie im poczucia bezpieczeństwa poprzez stwo-rzenie właściwej atmosfery uczenia się i stawianie celów, które pozwalają uczniom zrozumieć sens tego, co robią.
Stefan Szuman40 wskazuje, że istnieją dwie różne postaci aktywności. Pierwszy typ to aktywność pozorna, drugi – aktywność własna. Szuman podaje przykłady sytuacji, w których można zaobserwować aktywność pozorną:
„ Sytuacja pierwsza. Dziecko przejawia ruchliwy temperament. Dużo mówi, nie mając nic rzeczowego do powiedzenia. Jest czynne, ale nie rozwija działalności naprawdę do czegoś przydatnej, celowej. Powiemy, że jest to jednostka nie-spokojna o niepohamowanej ruchliwości;
Sytuacja druga. Dziecko ujawnia narzucającą się, wzmożoną aktywność, której źródłem jest ambicja. Ruchliwość i aktywność, które towarzyszą tej działalności, są tak naprawdę niewiele warte, gdyż realizowane są wyłącznie dla uzyskania czyjejś aprobaty, a nie ku własnemu zadowoleniu, własnej satysfakcji czy ra-dości odkrycia istoty problemu. Działaniu dziecka w takiej sytuacji zazwyczaj towarzyszy wyłącznie motywacja zewnętrzna, wynikająca z takich powodów, jak stopnie, punkty czy nagrody. Działanie takiego dziecka jest
ukierunkowa-40 S. Szuman, Aktywność własna jako czynnik rozwoju dziecka w okresie lat 7–14, „Nowa Szkoła”
nr 6/1956.
ne zadaniowo i służy porównywaniu się z innymi na zasadzie: «chcę osiągnąć w tym działaniu więcej niż inni»;
Sytuacja trzecia. Obserwowane dziecko to pracowita jednostka, tak zwana mrówka. Aktywność, która towarzyszy ujawnianej przez nie działalności, wyni-ka z nawyku i nabytej rutyny. Jest realizowana bez entuzjazmu i radości, jakie powinny towarzyszyć aktywności własnej. W zasadzie dziecko nie wie, po co pracuje czy uczy się. Odrabia lekcje, bowiem nadmierna pilność («kucie») stała się jego drugą naturą”41.
Przeciwieństwem takiej aktywności jest aktywność własna – rzeczywista, samodziel-na, wynikająca z własnej inicjatywy dziecka, zmierzająca do rozwiązania problemu i poszukująca własnych dróg jego rozwiązania, a także będąca dla dziecka źródłem satysfakcji42.
Jak aktywizować uczniów?
Interesuje nas wyłącznie aktywność własna, czyli związana z wewnętrzną motywacją ucznia i świadomością jej wartości, celu i formy. Z taką aktywnością uczniów wiąże się również branie odpowiedzialności przez nich za własny roz-wój. Mówiąc o zaangażowaniu w zajęcia, myślimy o wszystkich zajęciach odby-wających się w szkole, zarówno obowiązkowych, jak i nieobowiązkowych. Jak pisze Grzegorz Mazurkiewicz, wyzwaniem dla szkół i placówek jest tworzenie warunków, w których uczniowie są aktywni w trakcie procesu edukacyjnego, a zdobywanie wiadomości i umiejętności jest dla nich powodem satysfakcji43. Wspomniany już wcześniej Sugata Mitra obrazuje swój wykład fragmentami fi l-mów z różnych zajęć, zrealizowanych w różnych częściach świata. Widać tam dzieci rozwiązujące z ogromnym zaangażowaniem zadania, tworzące mapy mentalne, sięgające do różnych źródeł informacji, wspomagające siebie nawza-jem w uczeniu się. Wszystko to dzieje się bez obecności nauczyciela, którego zadaniem ma być tylko (i aż) zadawanie pytań i zachwyt nad wynikami pracy dzieci44.
Czy uczniowie chętnie uczestniczą w zajęciach? Marcin Jewdokimow w analizie wyników ewaluacji zewnętrznej w zakresie omawianego wymagania wnioskuje, że dla około 40 proc. uczniów w szkołach ponadgimnazjalnych za-jęcia nie są angażujące45. Agnieszka Borek i Beata Domerecka, analizując dane
41 Ibidem.
42 E. Filipiak, Rozwijanie zdolności uczenia się. Z Wygotskim i Brunerem w tle, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2012, s. 25.
43 Red. G. Mazurkiewicz, Jak być jeszcze lepszym? Ewaluacja w edukacji. Kraków 2012.
44 S. Mitra: Build a School in the Cloud, http://www.ted.com/talks/sugata_mitra_build_a_school_in_
the_cloud.html,
45 M. Jewdokimow, „Uczniowie są aktywni”? Analiza wymagania [w:] Ewaluacja w nadzorze pedagogicznym. Refl eksje, red. G. Mazurkiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011, s. 123.
Warto wiedzieć
z ewaluacji zewnętrznej, zauważają korelację między poziomem zainteresowa-nia uczniów tym, co się dzieje na lekcji, a poziomem ich aktywności: odsetek uczniów zaciekawionych i uczniów aktywnych jest niemal taki sam (dotyczy to wszystkich typów szkół)46. Jeśli zajęcia są nudne, nie angażują. Wyzwaniem dla dyrektorów szkół jest więc wymaganie od nauczycieli prowadzenia zajęć w taki sposób, aby byli dla uczniów przewodnikami w drodze do rozwoju, a droga ta była dla uczniów ciekawym, pasjonującym przeżyciem. Jak to zrobić? Alicja Pa-cewicz twierdzi, że znalezienie odpowiedzi na to pytanie jest jednym z najważ-niejszych wyzwań współczesnej pedagogiki47. Jak już wcześniej wspomniano, uczniowie powinni na lekcji odpowiadać na pytania, rozwiązywać problemy, analizować, dyskutować, polemizować ze sobą, a także realizować projekty (również międzyprzedmiotowe).
W jaki sposób nauczyciele mogą pobudzać i wspierać aktywność uczniów? Dobór metod zależy od wiedzy i umiejętności nauczyciela oraz jego znajomości uczniów, których ma aktywizować. Robert Marzano podaje dziewięć kroków, które mogą an-gażować uczniów48:
krok 1 – różnego rodzaju gry, które nauczyciel może włączać do programu swo-ich lekcji,
krok 2 – wykorzystywanie zjawiska rywalizacji w duchu zabawy poprzez dziele-nie klasy na zespoły i przydzieladziele-nie zadań,
krok 3 – stymulacje kontrolujące tempo zadawania pytań i uzyskiwania odpo-wiedzi,
krok 4 – wykorzystanie aktywności fi zycznej poprzez ćwiczenia śródlekcyjne,
krok 5 – stosowanie odpowiedniego tempa w zarządzaniu klasą,
krok 6 – wykazywanie zapału i entuzjazmu wobec nauczanych treści,
krok 7 – aranżowanie wśród uczniów przyjacielskich sporów na temat treści omawianych na lekcji. (W czasie lektury zalecanych warunków i sposobów realizacji podstawy programowej znajdziemy liczne możliwości zastosowania tego kroku),
krok 8 – zachęcanie uczniów do mówienia o sobie,
krok 9 – dostarczanie uczniom nietypowych informacji, pobudzających ich do myślenia i działania. (Mogą to być również anegdoty związane z tematem, któ-ry aktualnie jest omawiany.)
46 A. Borek, B. Domerecka, Procesy nieuświadomionego uczenia się bez zaciekawienia, maszynopis.
47 A. Pacewicz, Aktywni uczniowie – szansa i wyzwanie dla szkoły [w:] Jakość edukacji. Różnorodne perspektywy, red. G. Mazurkiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012, s. 173.
48 R. Marzano, Sztuka i teoria skutecznego nauczania, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2012.
Wskazówki Ważnym elementem pracy szkoły jest wspieranie uczniów w podejmowa-nych przez nich samodzielw podejmowa-nych inicjatywach wpływających na ich wszechstron-ny rozwój. Rolą nauczyciela jest wspieranie indywidualizowania nauki, pozwa-lanie uczniom na znalezienie własnego rozwiązania problemu oraz uwzględ-nianie ich preferencji przy wyborze metod pracy stosowanych na lekcji, dzięki czemu uczeń staje się współorganizatorem życia lekcyjnego i społecznego w szkole. Każdy człowiek jest aktywny na swój własny sposób, a jego działanie powinno wpływać pozytywnie na poczucie własnej wartości, aby jego rozwój przebiegał prawidłowo. Kształtowanie takiej aktywności wymaga wysiłku odpo-wiedzialnego nauczyciela, który poprzez odpowiedni dobór metod nauczania i uczenia się będzie stymulował rozwój ucznia, pobudzał go do działania w celu zdobywania wiedzy. Nauczyciel powinien tak organizować proces dydaktyczny, aby wywoływać w uczniach uczucia pozytywne, np. zaciekawienie czy radość z odkrywania nowych zjawisk. Ważnym zadaniem jest zatem stworzenie w kla-sie odpowiedniej atmosfery sprzyjającej nauce. Nauczyciel nie powinien wy-stępować w roli eksperta, który wszystko wie najlepiej: jaki uczeń powinien być i co powinien robić dla własnego dobra. Powinien być raczej przewodnikiem dla swoich uczniów, osobą tworzącą odpowiednie warunki i wspomagającą proces uczenia się.
Pamiętajcie, że aby umożliwić uczniom uczenie się w działaniu, nauczyciel powinien tworzyć jak najwięcej sytuacji bogatych w przeżycia inspirujące ucznia do aktywności.
Uczeń jest w stanie kierować swoim procesem uczenia się, jest też w stanie ocenić swoje osiągnięcia, należy go tylko obdarzyć zaufaniem i traktować podmiotowo. Każ-de dziecko jest zdolne do uczenia się, ale każKaż-de uczy się inaczej.
Zastanówcie się więc, czy w Waszej szkole przeszliście:
od nauczania uczniów do wspomagania ich samodzielnego uczenia się,
od pozycji nauczyciela jako osoby nauczającej do nauczyciela jako osoby two-rzącej warunki i wspomagającej proces uczenia się,
od uczniów jako adresatów przekazywanej wiedzy do uczniów jako osób uczą-cych się w sposób twórczy.
Nowoczesne technologie dają nam nowe możliwości, wielu nauczy-cieli wykorzystuje je w codziennej pracy do angażowania uczniów. Mogą to być popularne lub tworzone specjalnie na okoliczność współpracy blogi czy portale społecznościowe, wykorzystywane do realizacji zadań czy dysku-sji o nich. Do angażowania uczniów wykorzystać można również znajomo-ści z uczniami mieszkającymi w różnych krajach świata, co daje np. bardzo dobre efekty w nauczaniu języków. W Internecie znajduje się wiele stron adresowanych do nauczycieli, na których znaleźć można inspiracje do
anga-A jak jest w Waszej szkole/placówce?
żowania uczniów. Ken Robinson w swoim wykładzie o konieczności zmiany paradygmatu współczesnej edukacji49, ironizując na temat epidemii ADHD, twierdzi, że usypiamy dzieci, zamiast wykorzystać ich umiejętność multi-taskingu, czyli wielozadaniowości, tj. jednoczesnego operowania różnymi źródłami w celu np. zdobywania kompetencji lub wykonywania zadań. Ro-binson namawia do tego, aby poprzez odpowiednie organizowanie procesów kształtować u uczniów myślenie dywergencyjne, tj. sprzyjające generowaniu różnorodnych rozwiązań tego samego zagadnienia. Doskonałym przykładem takiego działania jest idea „Odysei Umysłu”50, realizowana w wielu polskich szkołach.
Ważne jest, żeby każdy nauczyciel zdał sobie sprawę, iż to nie w „aktyw-ności” metod tkwi istota pracy nauczyciela i uczniów, lecz w czynnościach uczestników procesu kształcenia, którzy się nimi posługują. Każda z metod może być realizowana zarówno w sposób aktywny, jak i bierny. Współczesna szkoła ma uczyć umiejętności i kompetencji, a nie ograniczać się do reprodukcji wiedzy szkolnej. Koncentrując się na kształtowaniu umiejętności i kompetencji uczniów, szkoła staje przed koniecznością stwarzania im przestrzeni do samo-dzielnego (co nie oznacza samotnego) działania i myślenia.
Zwróćcie więc uwagę, czy:
ułatwiacie uczniom zdobywanie wiedzy, a nie „dostarczacie” jej,
zachęcacie do poszukiwań – zamiast podawać informacje,
stwarzacie warunki do dokonywania własnych odkryć, czy dajecie gotowe roz-wiązania,
przywiązujecie dużą wagę do przemyśleń uczniów, czy też dajcie gotowe for-mułki,
raczej stawiacie pytania, czy podajecie gotową wiedzę,
potrafi cie zaciekawić ucznia przedmiotem, którego uczycie, czy też realizujecie program, nie zważając na poziom zainteresowania nim uczniów,
jasno tłumaczycie zagadnienia na lekcji,
wspieracie uczniów w samodzielnym uczeniu się i uczeniu się od innych uczniów,
efektywnie wykorzystujecie czas na zajęciach,
chętnie odpowiadacie na pytania uczniów,
okazujecie życzliwość i sympatię każdemu uczniowi.
49 http://www.youtube.com/watch?v=_wxcXd5Cnv8.
50 „Odyseja Umysłu” – program edukacyjny stworzony w 1978 roku przez C. Samuela Micklusa, or-ganizowany przez fundację Odyssey of the Mind, mający na celu rozwijanie zdolności twórczych i zachęcanie do kreatywnego rozwiązywania problemów. Program objęty jest patronatem Mini-stra Edukacji Narodowej.
Wskazówki Aktywność uczniów to nie tylko udział w lekcjach, ale również zaanga-żowanie w życie szkoły. Nie chodzi jednak jedynie o uczestnictwo w organi-zowanych przez szkołę konkursach, corocznych uroczystościach, imprezach, dyskotekach, wycieczkach, wyjściach do kina, teatru itp. Aktywność uczniów i ich zaangażowanie w życie szkoły powinny wynikać z ich zainteresowań i zdolności, powinny dawać możliwość realizowania własnych pomysłów i ini-cjatyw.
Uczniowie spędzają w szkole znaczną część swojego życia, dlatego po-winni mieć wpływ na życie szkolne. Wielu uczniów angażuje się w dodatkowe działania proponowane przez nauczycieli i innych uczniów. Są oczywiście rów-nież uczniowie, którzy sami zgłaszają pomysły i organizują życie szkolne. Jeśli umożliwi się uczniom działanie i przedstawi jego warunki i zasady, to z całą pewnością zaangażują się oni w organizację życia szkolnego i aktywny udział w nim. W niektórych szkołach dorośli zakładają z góry, że uczniowie są bierni i nieporadni i że należy organizować wszystko za nich. W ten sposób pozba-wia się młodych ludzi przestrzeni i okazji do samodzielnego działania. Przeła-manie tej bariery i zachęcenie uczniów do wzięcia odpowiedzialności za życie szkolne oraz do aktywności nie jest łatwe, ale z całą pewnością przynosi pozy-tywne skutki, większość młodzieży bowiem chce działać i chętnie włącza się do różnych akcji. Oczywiste jest, że im więcej uczniów będzie angażowało się w życie szkolne i miało okazję o nim dyskutować, tym więcej osób będzie za-dowolonych z tego, co dzieje się w szkole. Uczniowie, którzy wiedzą, że ich za-angażowanie nie pozostaje bez odpowiedzi, a ich głos jest brany pod uwagę, z całą pewnością będą chętniej rozmawiać o swoich problemach i uczestniczyć w procesie podejmowania decyzji. Taki system sprawia, że uczniowie przejmu-ją odpowiedzialność za funkcjonowanie społeczności szkolnej. Nawet jeśli za-padną decyzje, z których część osób będzie niezadowolona, to będą oni mieli świadomość tego, że dano im prawo do dyskusji i wypowiedzi, a ich argumenty zostały wysłuchane i rozważone.
Jeśli chcecie, by uczniowie w Waszej szkole byli aktywni, zadbajcie o to, by:
traktować ich podmiotowo,
zapewnić im poczucie bezpieczeństwa,
uczyć przez doświadczenie,
uczyć umiejętności,
nie zapominać, że w procesie uczenia się ważny jest nie tylko intelekt, ale też emocje,
pozwalać, aby uczniowie znali rezultaty własnego uczenia się i mieli wpływ na jego proces,
wzmacniać pożądane zachowania,
zwracać uwagę na informację zwrotną wspomagającą uczenie się uczniów,
zachęcać uczniów do samooceny.
Warto wiedziećA jak jest w Waszej szkole/placówce? Zwróćcie uwagę czy oraz jak często:
realizujecie zajęcia w sposób pozwalający na aktywność uczniów i stwarzacie sytuacje motywujące ich do uczenia się,
dajecie możliwość samodzielnego i zespołowego rozwiązywania proble-mów,
uczniowie mają szansę pracować w parach lub grupach,
uczniowie korzystają z różnorodnych źródeł informacji,
angażujecie uczniów w proces planowania zajęć,
stwarzacie uczniom możliwość identyfi kowania ich mocnych stron i szans roz-wojowych przez eliminowanie słabości,
stosujecie metody sprzyjające podnoszeniu umiejętności współpracy,
dajecie uczniom możliwości funkcjonowania w różnych rolach.
Zastanówcie się również:
1. Jak wielu uczniów aktywnie uczestniczy w zajęciach lekcyjnych realizowanych w szkole/placówce?
2. W jaki sposób przejawia się zaangażowanie uczniów?
3. Jak wielu uczniów ma możliwość aktywnego uczestniczenia w działaniach re-alizowanych w szkole/placówce?
4. W jaki sposób nauczyciele aktywizują uczniów, zarówno w czasie lekcji, jak i na zajęciach organizowanych poza lekcjami?
5. Czy te działania mają charakter powszechny?
6. Jak wielu uczniów zgłasza swoje inicjatywy?
7. Jak wiele z tych inicjatyw jest realizowanych?
8. Jakich obszarów dotyczą inicjatywy uczniów?