Co i jak można badać
3. Do rozwijania programów i projektów poprzez:
a. planowanie, b. wdrażanie, c. ewaluację122.
122 E.T. Stringer, Action Research, SAGE, 1999.
Warto wiedzieć
Celem diagnozy i ewaluacji w nurcie badania w działaniu nie jest dowodze-nie jednej prawdy, ale ujawniadowodze-nie różnych „prawd” i rzeczywistości, poznadowodze-nie interpretacji i opinii prezentowanych przez poszczególne osoby czy grupy123. Dlatego nie tylko nauczyciele badacze powinni być zaangażowani w ewalu-ację, ale także jak najwięcej osób, których dotyczy ewaluowane działanie. Ich udział nie powinien ograniczać się jedynie do udzielania odpowiedzi na py-tania zamieszczone w narzędziach badawczych. Ci, którzy są badani, powinni świadomie uczestniczyć w procesie badawczym, gdyż są równoprawnymi jego uczestnikami. Zatem uczniowie czy rodzice podczas badania nie tylko powinni być zachęcani do podzielenia się swoimi opiniami i doświadczeniami, ale także powinni mieć prawo do informacji o wynikach badania, a nawet być zaproszo-nymi do wspólnego wyciągania wniosków i dyskusji nad nimi. Takie podejście czyni z badanych podmiot, a nie przedmiot badania. Uczniowie i rodzice uzy-skują pełniejszy obraz rzeczywistości, stają się bardziej świadomi procesów, w których uczestniczą, uczą się od siebie nawzajem, lepiej rozumieją swoje wła-sne doświadczenia i nadają im sens. Ernest T. Stringer, mówi o communitybased action research (CAR), co można przetłumaczyć jako uspołecznione badanie w działaniu124.
CAR wpisuje się metodologicznie w ramy ewaluacji czwartej generacji (Guba, Lincoln, 1989). Zakłada ona dialogiczne i hermeneutyczne, a przez to bardziej demokratyczne i humanistyczne podejście do badania. Jest to podsta-wą ideologiczną CAR.
Takie podejście jest spójne z wymaganiami stawianymi współcześnie szko-łom i placówkom w Polsce, gdyż:
zakłada dyskusję nad pracą szkoły, uwzględniając głos uczniów, rodziców i pracowników szkoły,
zwiększa wpływ uczniów i rodziców na sposób organizowania i przebieg procesów edukacyjnych,
wzmacnia zaangażowanie i odpowiedzialność uczniów za ich ucze-nie się,
rozwija umiejętność współpracy całej szkolnej społeczności125.
Proces ewaluacji jest tak samo ważny jak jej wyniki. Uspołecznienie ewaluacji prowa-dzi do tego, że staje się ona elementem uczenia się nie tylko nauczycieli, ale także uczniów i rodziców.
123 Ibidem.
124 Ibidem.
125 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 października 2009 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (DzU 2009 nr 168 poz. 1324 ze zm.) ze zmianami z dnia 10 maja 2013 r. (DzU z dn. 14 maja 2013).
Zobaczmy, jak to podejście może działać na przykładzie. Ponieważ wcze-śniej prezentowane przykłady dotyczyły badań realizowanych przez nauczy-cieli (pojedynczo lub w zespole), którzy swoje badanie zaczynali od diagnozy sytuacji (czyli wchodzili do badania w działaniu pierwszymi drzwiami), teraz po-służę się działaniem na poziomie całej szkoły. Zobaczmy, jak badanie może być prowadzone, gdy zaczynamy nie od diagnozy, ale od ewaluacji działania, które jest realizowane (ewaluacja bieżąca, czyli wejście drugimi drzwiami do badania w działaniu). Tym działaniem niech będzie program wychowawczy realizowany w pewnej szkole podstawowej.
Założeniem programu wychowawczego jest upodmiotawianie uczniów.
Punktem wyjścia do sformułowania głównych zasad wychowawczych było indywidualne traktowanie ucznia, jego potrzeb i rozwoju. Przyjęto, że priory-tetowe znaczenie w wychowaniu młodego człowieka ma dom rodzinny. Ro-dzice mają prawo do decydowania o całym procesie wychowawczym dziecka, w związku z czym program wychowawczy szkoły realizowany jest w ścisłej współpracy ze środowiskiem rodzinnym ucznia.
W zamyśle nauczycieli i dyrektora szkoły ewaluacja bieżąca miała po-móc w realizacji programu wychowawczego i pokazać, co już udało się osią-gnąć. Dyrektor i nauczyciele zdecydowali, że ewaluacja musi być realizowana zgodnie z wartościami programu wychowawczego, zatem powinna być pro-cesem włączającym i upodmiotawiającym uczniów. Ewaluacja będzie więc uwzględniać perspektywę wychowawczą uczniów, rodziców i nauczycieli.
Ustalono też wstępnie ramy organizacyjne: badanie będzie prowadzone na poziomie całej szkoły i będą w nie zaangażowani wszyscy nauczyciele. Ko-ordynacją ich pracy zajmie się zespół nauczycieli, którzy byli odpowiedzialni za wypracowanie programu wychowawczego w obecnym kształcie. Informa-cje będą zbierane od jak największej grupy uczniów, rodziców i nauczycieli.
Wyniki ewaluacji będą przedstawiane rodzicom oraz uczniom i będą z nimi dyskutowane.
Do planowania ewaluacji zostali zaproszeni nauczyciele, przedstawiciele szkol-nego samorządu i chętni rodzice. Podczas kilku spotkań wspólnie wypracowano listę pytań badawczych, na które ewaluacja powinna dać odpowiedź. Pytania te pogrupowano na trzy obszary (tabela 6).
W gronie nauczycieli i rodziców dyskutowano nad tym, co świadczy o wy-sokiej jakości działań wychowawczych realizowanych przez szkołę. Wspólnie uznano, że są to m.in.:
indywidualne traktowanie ucznia, jego potrzeb i rozwoju,
spójne działania nauczycieli,
kompleksowość działań realizujących program wychowawczy (prowa-dzenie wszystkich działań, które powinny być prowadzone, by osiągnąć cele zawarte w programie),
partnerska współpraca nauczycieli i rodziców, realizowana poprzez uzna-nie priorytetu domu rodzinnego w wychowaniu młodego człowieka,
otwartość komunikacji między uczniami a nauczycielami oraz między ro-dzicami i nauczycielami.
Wartości te są spójne z założeniami programu wychowawczego i dlate-go przy tworzeniu projektu ewaluacji stały się kryteriami ewaluacyjnymi (ta-bela 6).
Tabela 6. Pytania i kryteria ewaluacyjne wypracowane przez nauczycieli, rodziców i uczniów podczas planowania ewaluacji
Obszar ewaluacji Kryteria ewaluacyjne Pytania badawcze Realizacja
1. Jak nauczyciele dbają o spójność działań, które prowadzą, realizując program wychowawczy? Jakie rezultaty osiągają w tym względzie?
2. Czy, a jeśli tak, to jakie obszary są w programie nierealizowane?
Jeżeli tak, to dlaczego i jakie ma to konsekwencje?
1. Jaka jest rola rodziców w realizacji programu?
2. Jaka jest komunikacja między rodzicami a nauczycielami?
3. Kiedy głos rodziców jest brany pod uwagę przez nauczycieli, a kiedy nie i dlaczego?
klasie/szkole? (co to znaczy, gdy uczeń mówi, że dobrze/niedobrze czuje się w swojej klasie/szkole?)
2. Czy uczniowie lubią swoją szkołę i dlaczego? Za co ją lubią? Co chcieliby zmienić?
3. Jaki jest poziom poczucia bezpieczeństwa uczniów w szkole?
4. Jaka jest komunikacja między uczniami a nauczycielami?
5. Kiedy głos uczniów jest brany pod uwagę przez nauczycieli, a kiedy nie i dlaczego?
Z uwagi na to, że przeprowadzenie badania, które dałoby od razu odpo-wiedź na wszystkie pytania badawcze, mogłoby być dla nauczycieli zbyt dużym obciążeniem, rodzice i nauczyciele zdecydowali, że priorytetem jest skupie-nie się na rezultatach, które bezpośrednio dotyczą uczniów. W ten sposób do ewaluacji został wybrany obszar: „Efekty realizacji programu wychowawczego w wybranych celach wychowawczych”.
Opierając się na tych ustaleniach przygotowany został przez grupę nauczy-cieli i rodziców projekt ewaluacji, który przedstawiono szkolnej społeczności (tabela 7). Uczniowie na godzinach wychowawczych dowiedzieli się o tym, co to jest ewaluacja, jaki będą mieli w niej udział i jak będą wykorzystane jej wyni-ki. Podobne informacje otrzymali rodzice na zebraniach.
Dane do ewaluacji były zbierane przez nauczycieli na godzinach wycho-wawczych i podczas zebrań z rodzicami. Także uczniowie zostali włączeni do badania jako badacze. Przedstawiciele wszystkich klas dokonali fotooceny.
Jej wyniki przedstawili w swoich klasach na godzinach wychowawczych. Wy-niki dyskusji uczniów w poszczególnych klasach zostały omówione na radzie pedagogicznej, na którą zostali zaproszeni także przedstawiciele samorządu uczniowskiego i rodzice.
Ewaluacja programu wychowawczego, która została opisana powyżej, sta-ła się narzędziem wzmacniającym program wychowawczy nie tylko poprzez dostarczenie ważnych informacji osobom odpowiedzialnym za jego realizację.
Wzmocniła program także dlatego, że stała się działaniem realizującym te same wartości, które przyświecają szkole przy wychowywaniu młodych ludzi: otwar-tość komunikacji między uczniami a nauczycielami, partnerstwo w relacjach z rodzicami, skoncentrowanie się na perspektywie uczniów i ich potrzebach, podmiotowe traktowanie.
Powyższy przykład pokazuje, że dla rozwoju szkoły znaczenie mają nie tyl-ko wyniki ewaluacji i ich wytyl-korzystanie przez nauczycieli i dyrekcję. Znaczenie ma także to, jak ewaluacja jest realizowana: czy jest ona dialogiczna, demokra-tyczna, zgodna z zaakceptowanymi przez szkolną społeczność wartościami i czy upodmiotawia wszystkich, których dotyczy ewaluowane działanie. Uspo-łecznienie ewaluacji prowadzi do tego, że staje się ona elementem uczenia się nie tylko nauczycieli, ale także uczniów i rodziców. Uczniowie uczą się brania odpowiedzialności za wyrażane opinie i za to, co dzieje się w ich szkole i klasie.
Dla rodziców i nauczycieli ewaluacja staje się sposobem na budowanie partner-skich relacji poprzez dyskusję o tym, co dla rodziców i nauczycieli jest najważ-niejsze, czyli o dobru uczniów.
Tabela 7. Projekt ewaluacji bieżącej programu wychowawczego, która jest realizowana na poziomie całej szkoły Przedmiot ewaluacjiProgram wychowawczy Obszar ewaluacjiEfekty realizacji programu Kryteria ewaluacjiIndywidualne traktowanie ucznia, jego potrzeb i rozwoju Pytania badawcze Jak czuje się uczeń w swojej klasie/szkole? (Co to znaczy, gdy uczeń mówi, że dobrze/niedobrze czuje się w swojej klasie/szkole?) Czy uczniowie lubią swoją szkołę i dlaczego? Za co ją lubią? Co chcieliby zmienić? Jaki jest poziom poczucia bezpieczeństwa uczniów w szkole? Jak sprawna jest komunikacja między uczniami a nauczycielami? Kiedy głos uczniów jest brany pod uwagę przez nauczycieli? Kiedy nie i dlaczego? Metody i źródła danych Uczniowie – test niedokończonych zdań, sortowanie w klasie, fotoocena, wywiady grupowe Rodzice – gadająca ściana, badanie ankietowe poprzez stronę internetową Uczniowie – test niedokończonych zdań, sortowanie w klasie, fotoocena Uczniowie – test niedokończonych zdań, sortowanie w klasie, fotoocena Rodzice – gadająca ściana, badanie ankietowe poprzez stronę internetową Uczniowie – test niedokończonych zdań, sortowanie w klasie, wywiady grupowe Rodzice – gadająca ściana, badanie ankietowe poprzez stronę internetową Nauczyciele – pole siłowe Obserwacja koleżeńska Uczniowie – test niedokończonych zdań, sortowanie w klasie, wywiady grupowe Nauczyciele – pole siłowe Obserwacja koleżeńska