Szkoła, realizując to wymaganie na poziomie podstawowym, powinna:
obligować nauczycieli z jednego oddziału do współpracy w planowaniu, orga-nizowaniu, realizowaniu i modyfi kowaniu procesów edukacyjnych,
wprowadzać zmiany dotyczące przebiegu procesów edukacyjnych na podsta-wie ustaleń między nauczycielami.
Szkoła, realizując to wymaganie na poziomie wysokim, powinna:
tworzyć warunki do wspólnego rozwiązywania przez nauczycieli problemów, a także doskonalenia metod i form współpracy,
tworzyć warunki do wzajemnego wspierania się nauczycieli w ewaluacji i do-skonaleniu swojej pracy.
Warto wiedzieć Szkoła, kształtująca młodych ludzi jako członków społeczeństwa demokra-tycznego, jest miejscem, w którym uczniowie powinni uczyć się współdziałania i wspólnego rozwiązywania problemów. Praca zespołowa jest jedną z umiejęt-ności wymienianych w podstawie programowej w części ogólnej62. Nie można uczyć współpracy, nie współpracując, tj. nie współtworząc więzi międzyludz-kich i współdziałania z innymi. Praca w grupie na rzecz osiągania wspólnych celów, określonych na podstawie wartości przyjętych w koncepcji pracy szkoły, jest obecnie kluczową kompetencją w nauczaniu i uczeniu się, która pomaga budować relacje nakierowane na realizację wspólnych celów, opartych na war-tościach przyjętych w koncepcji pracy. Współpraca prowadzi do tworzenia we-wnętrznych więzi wśród członków grupy i buduje poczucie przynależności do zespołu, ułatwia osiąganie wspólnych celów i, co najważniejsze, zapewnia po-czucie współodpowiedzialności za ich realizację.
H. Hamer, pisząc o kompetencjach nauczyciela w budowaniu zespołu uczniowskiego, stwierdza, że posiadanie tych kompetencji:
„ułatwia współpracę, umożliwia wspomaganie osób nie tylko najsłabszych, ale każdego, kto w danym momencie pracuje mniej wydajnie,
kompensuje indywidualne słabości jednych uczniów mocnymi stronami in-nych,
wyzwala aktywność u wszystkich,
zwielokrotnia pozytywny wpływ grupy jako całości na poszczególnych uczniów,
zwiększa efektywność uczenia się i nauczania”63.
Współpraca nauczycieli zwiększa szansę szkoły na sukces edukacyjny jej uczniów. Przyglądając się niektórym szkołom, można dostrzec nauczycieli, któ-rzy postrzegają proces edukacyjny jako indywidualne zadanie każdego z nich i prowadzą zajęcia ze swojego przedmiotu w relacji mistrz i uczeń, za zamknię-tymi drzwiami. Z badań wynika, że niewielu nauczycieli dzieli się z innymi infor-macjami na temat uczniów czy też deklaruje współpracę w zespołach oddziało-wych64. Tymczasem bez zorganizowania procesu edukacyjnego tak, by pomóc uczniom powiązać wszystko to, co dzieje się w szkole, w zrozumiałą i spójną całość, nie jest obecnie możliwe efektywne nauczanie.
62 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych, Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół gimnazjalnych i szkół ponadgimnazjalnych. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół.
63 H. Hamer, Klucz do efektywności nauczania. Poradnik dla nauczycieli, Warszawa 1994, s. 111.
64 N. Ciak, Analiza spełniania wymagań „Procesy edukacyjne są efektem współdziałania nauczycieli” oraz
„Funkcjonuje współpraca w zespołach” w szkołach podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjal-nych na podstawie ewaluacji zewnętrznej przeprowadzonej w roku szkolnym 2012/2013, maszynopis.
Warto wiedzieć
Problemy związane z organizacją pracy zespołów nauczycieli dostrze-ga Jan Łuczyński, przypisując je oddzielaniu w myśleniu o kierowaniu szkołą działalności „pedagogicznej” od „zarządczej”. Postrzega nauczyciela jako sa-motnego producenta, wytwarzającego swoje dobro na indywidualnym sta-nowisku pracy, tj. w klasie na swojej lekcji (Łuczyński, 2011). Zmianę takiego sposobu pracy szkoły umożliwia podstawa programowa, która wymaga od szkoły kształcenia kompetencji międzyprzedmiotowych, oraz wymagania państwa, wskazujące na konieczność współpracy i współdziałania w realizacji zadań szkoły.
Zespół nauczycieli uczących w jednym oddziale jest jedynym zespołem, którego obec-ność w szkolnej rzeczywistości wynika bezpośrednio z mocy prawa oświatowego.
Mówi o tym rozporządzenie w sprawie ramowych statutów. Pozostałe zespoły mogą być powoływane przez dyrektora szkoły autonomicznie, na podstawie zapisów doko-nanych w dokumentach prawa wewnątrzszkolnego. Także w wymaganiach państwa wobec szkół i placówek postuluje się, aby zespół nauczycieli uczących w jednym od-dziale wspólnie ustalał metody pracy, sposoby aktywizowania uczniów w procesie uczenia się oraz sposoby oddziaływań wychowawczych65.
Szkoła powinna stanowić zespół ludzi zmierzających do wspólnie określo-nych celów. O sukcesie takiego zespołu decydują trzy czynności, o które trzeba zadbać na początkowym etapie jego funkcjonowania: ustalenie standardów współpracy, ustalenie, co chcemy osiągnąć w pracy z uczniami oraz zbudowa-nie wzajemnego zaufania i poszanowania w grupie. (Kathy Farber, 2012).
Współpraca nauczycieli powinna dotyczyć procesów dydaktycznych, wy-chowawczych, opiekuńczych, współpracy z rodzicami, środowiskiem, działań promocyjnych i wielu innych kwestii, w zależności od wyzwań stawianych przez zmieniającą się rzeczywistość. Wyniki ewaluacji zewnętrznej wskazują, iż nauczyciele najczęściej wspólnie ustalają zasady oceniania uczniów, opra-cowują z rodzicami szkolny program wychowawczy i program profi laktyki, przygotowują imprezy i uroczystości szkolne oraz wymieniają się doświad-czeniami i pomocami dydaktycznymi. Brakuje natomiast codziennej współ-pracy przy planowaniu i realizacji procesów edukacyjnych w poszczególnych klasach66.
Ważne, aby wspólne działania były użyteczne, rzeczywiście służące uczniom, nauczycielom i szkole.
65 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (DzU 2001 nr 61 poz. 624).
66 N. Ciak, Analiza spełniania wymagań „Procesy edukacyjne są efektem współdziałania nauczycieli” oraz
„Funkcjonuje współpraca w zespołach” w szkołach podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjal-nych na podstawie ewaluacji zewnętrznej przeprowadzonej w roku szkolnym 2012/2013, maszynopis.
A jak jest w Waszej szkole/placówce?
Odpowiedzcie sobie na następujące pytania:
1. Jak duża część nauczycieli współpracuje w zespołach w poszczególnych od-działach? Czego dotyczy ta współpraca? Czy ucząc w jednym oddziale planuje-cie/realizujecie wspólnie procesy edukacyjne?
2. Jaka część nauczycieli współpracuje w innych zespołach? Czego dotyczy ta współpraca?
3. Jakie decyzje dotyczące procesów edukacyjnych podejmujecie wspólnie jako nauczyciele?
Jak zadbać o to, by współpraca dawała korzyści?
Każde realizowane w szkole działanie, polegające na wspólnym planowaniu i ustalaniu działań, nie jest zadaniem dodatkowym, ale integralną częścią pracy nauczyciela. Wymagania wskazują wyraźnie na konieczność wspólnych działań i ich ewaluacji. Tylko bowiem wspólnie poddając refl eksji działania, nauczycie-le mogą doskonalić je poprzez odpowiedni dobór czy zmianę metod i form współpracy. Obszernie o działaniu zespołowym nauczycieli i doskonaleniu tych działań pisze Jan Stefan Wlazło67. W myśleniu o pracy zespołu nauczycieli klu-czową rolę mogą odegrać dane, które wynikają z wcześniejszej analizy działań, wnioskowania, monitorowania osiągnięć uczniów, diagnozowania ich sytuacji społecznej i możliwości psychofi zycznych, ewaluacji własnej pracy. Dane są podstawą do podejmowania decyzji służących planowaniu i modyfi kowaniu procesów edukacyjnych. J. Fischer i J. Taylor wykazują, że proces podejmowania decyzji na podstawie danych składa się z kilku etapów:
stworzenia zespołu,
zgromadzenia danych,
analizy i interpretacji danych,
planowania i realizacji działań,
oceny podjętych działań68.
Co zatem powinno wynikać ze współpracy nauczycieli? Skoordynowane wspólne działania, wprowadzające zmianę w przebieg procesów edukacyj-nych, podjęte na podstawie wniosków płynących z rzetelnej analizy danych oraz wspólnych ustaleń i planów realizacji. Aby działania zespołów stały się po-wszechną praktyką, niezbędne jest rozwinięcie u nauczycieli umiejętności pra-cy zespołowej i zespołowego planowania działań czy też udzielania informacji zwrotnej.
„Zdolności organizacyjne i współpraca – profesjonalizm nauczyciela nie może być dłużej uważany za zindywidualizowany zestaw kompetencji, ale
67 J.St. Wlazło, Nauczyciele działają zespołowo?, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, Wrocław 2010.
68 Tamże, s. 238.
powinien funkcjonować jako część organizacji szkolnej. Zdolność i gotowość do uczenia się od innych nauczycieli oraz uczenia innych nauczycieli jest być może najważniejszym aspektem tej cechy nauczycieli”69. W praktyce szkolnej praca zespołów nauczycieli wygląda różnie. Najczęściej realizowana jest w ra-mach zespołów wychowawczo-profi laktycznych, zajmujących się organizacją imprez, oraz zespołów do spraw ewaluacji wewnętrznej70. Taki stan rzeczy ujawnia również treść raportów z ewaluacji zewnętrznej. Jan Stefan Wlazło wymienia kilka przyczyn związanych z trudnościami w zakresie pracy zespo-łowej nauczycieli:
niechęć do zmiany dotychczasowego indywidualnego i rutynowego dzia-łania, które jest wykonywane sprawniej, bo zostało warsztatowo opanowane;
konieczność poświęcenia zespołowemu działaniu dodatkowego czasu;
obawa, że w trakcie pracy zespołowej ujawni się własną niekompetencję w danym zagadnieniu;
płynące z doświadczeń przekonanie, że w znacznym stopniu praca ze-społowa służy jedynie stwarzaniu pozorów demokracji w kierowaniu szkołą, w przekonaniu nauczycieli bowiem zbyt często dyrektorzy szkół, ulegając presji władzy oświatowej, próbują organizować zespołowe dzia-łanie, jednak rezultaty tej pracy niekoniecznie służą uczniom, a bardziej demokratyzacji życia szkolnego;
podejmowanie przez nauczycieli pracy zespołowej według wciąż tego samego, mało atrakcyjnego schematu: dyskusja nad jakimś problemem i formułowanie bardziej lub mniej trafnych wniosków;
postrzeganie przez nauczycieli pracy w zespole jako przymusu;
niechęć do wykonywania dodatkowej pracy, której nie muszą wykony-wać inni. Dzieje się to wtedy, gdy z grona rady pedagogicznej wyłonio-na zostaje kilkuosobowa grupa, której przydziela się zadanie zespołowe.
W rezultacie osoby powołane w skład zespołu mogą pracować z mniej-szym zaangażowaniem, zadowalając się minimalnym poziomem wyko-nania zadania, chcą bowiem pozbyć się dodatkowego obowiązku jak najszybciej (Wlazło, 2012).
Dla nauczycieli oraz dyrektora punktem wyjścia przy tworzeniu zespołów funkcjonujących w szkole powinno być spojrzenie z perspektywy użyteczno-ści tej metody dla celów wspierania uczniów oraz wspomagania nauczycieli w ich pracy. Zadaniem dyrektora szkoły jako przywódcy edukacyjnego jest eliminacja wskazanych wyżej przyczyn niechęci nauczycieli poprzez przed-stawienie jasno sprecyzowanych celów działania, odpowiednie zmotywowa-nie nauczycieli oraz wspólne z nimi zaplanowazmotywowa-nie działań zmierzających do realizacji celów.
69 Nauczyciel kompetentny. Teraźniejszość i przyszłość, red. Z. Bartkowiak, M. Kowaluk, M. Samujło, UMCS, Lublin 2007.
70 N. Ciak, op.cit.
Warto wiedzieć A jak jest w Waszejszkole/placówce?Wskazówki W tworzeniu zespołów nauczycieli i określaniu trybu ich pracy pomocne jest udziele-nie odpowiedzi na następujące pytania:
1. Jaki jest nasz cel?
2. Jakie dane mogą nam pomóc w podejmowaniu decyzji?
3. W jaki sposób będziemy uzgadniać plan współdziałania?
4. Kiedy będziemy się spotykać?
5. Kto będzie prowadzić spotkania?71
Nieistotna jest więc liczba zespołów, ale efektywność i skuteczność ich pracy, której głównym celem jest budowanie wzajemnego wsparcia nauczycieli w sy-tuacjach problemowych, prowadzenie ewaluacji i doskonalenie własnej pracy.
Odpowiedzcie sobie na następujące pytania:
1. Jakie problemy rozwiązujecie wspólnie?
2. W jaki sposób wpieracie się w doskonaleniu własnej pracy?
3. W jaki sposób prowadzicie ewaluację własnej pracy i wspieracie się w niej?
Czego ta ewaluacja dotyczy?
4. W jakich sytuacjach dotyczących pracy z uczniami korzystacie z pomocy kole-żanek i kolegów? Jakiego rodzaju pomoc od nich uzyskujecie?