WARTOŚCI MORALNE W EDUKACJI ŻOŁNIERZY ZAWODOWYCH
2. AKSJOLOGICZNE ASPEKTY EDUKACJI W ARMII DEMOKRATYCZ- DEMOKRATYCZ-NEGO PAŃSTWA
Kształtowanie pożądanych sylwetek moralnych żołnierzy stanowiło zawsze istot-ny element procesu wychowawczego w środowisku wojskowym. U podstaw wszelkich oddziaływań pedagogicznych w tym zakresie leży dążenie do utrwalenia postaw najbar-dziej pożądanych, wynoszonych przez młodego człowieka z życia rodzinnego, ze szkoły czy środowiska pracy. W trakcie kształcenia i wychowania wojskowego akcentuje się jednak wartości i postawy niezbędne zarówno w codziennej służbie, jak i podczas udziału w walce zbrojnej. Zakłada się, że rezultatem wszechstronnych wysiłków wychowaw-czych w armii powinny być między innymi wysoka dojrzałość obywatelska, dyspozycyj-ność, gotowość podjęcia skutecznego wysiłku obronnego oraz zaangażowanie żołnierzy w sprawy istotne dla kraju. To ostatnie wynika z istoty służby wojskowej, u fundamentów której leży założenie, iż rzeczą wojska jest narodowi służyć. Tę powinność żołnierską w historii naszego państwa zawsze utożsamiano z najwyższymi wartościami moralnymi.
Proces odradzania moralnego armii po roku 1989, przywracanie siłom zbrojnym należnego miejsca i znaczenia w demokratycznym państwie i społeczeństwie wymagają powrotu do najlepszych tradycji narodowych. W czasach minionych niektórym warto-ściom nadawano dowolne, zwykle podyktowane doraźnymi interesami politycznymi, znaczenie czy wręcz uprawiano propagandę nadużywającą słów zwyczajowo odnoszo-nych w naszym społeczeństwie do tego, co najbardziej wzniosłe, szlachetne i piękne, co zaowocowało negatywnymi konsekwencjami w sferze świadomości społecznej. W osta-teczności ten stan rzeczy prowadził niekiedy do sytuacji, w której życie społeczne w znacznym stopniu nasycone zostało jedynie wartościami deklaratywnymi, a nie uzna-wanymi i wzbogaconymi rzeczywistymi pozytywnymi komponentami emocjonalnymi.
Dla osób zajmujących się problematyką norm, wartości i postaw, czas przemian zachodzących aktualnie w naszym kraju jest okresem szczególnie interesującym, inspiru-jącym twórcze wysiłki naukowo-badawcze. Obserwowane powszechnie negowanie wielu tradycyjnie istotnych wartości, czy wręcz w ogóle pewien stan kryzysowy w tym wzglę-dzie, oceniane bywają dość często jako zjawiska typowe dla kształtującego się społeczeń-stwa pluralistycznego, społeczeńspołeczeń-stwa demokratycznego. Zaistniały pluralizm tymczasem bardzo często utrudnia - zwłaszcza młodym, osobowościowo i społecznie nie w pełni dojrzałym ludziom - indywidualne wybory, upłynnia granice między kryteriami oceny, normami i postawami.
Zmiany powyższe wywierają bezpośredni i silny, niestety nie zawsze pozytywny, wpływ na oblicze moralne ludzi w mundurach wojskowych. W dyskusjach wokół prze-mian w funkcjonowaniu etosu oficerskiego na szczególną uwagę zasługują analizy oraz oceny wartości i postaw moralnych właściwych kandydatom do tego korpusu. Wszelkie wysiłki czynione na rzecz odbudowy owego etosu - jeżeli miałyby przynieść oczekiwane efekty - muszą bowiem być podejmowane ze świadomością drogi, jaką w uczelniach wojskowych mają do pokonania dowódcy, nauczyciele i wychowawcy zmierzający do ukształtowania sylwetek osobowo-zawodowych kandydatów na żołnierzy zawodowych.
Jednocześnie prowadzone są rozważania teoretyczne wokół prób stworzenia dominującej, pożądanej dla środowiska oficerskiego hierarchii wartości wyróżniających tę grupę i bę-dących dla jej członków imperatywami, swoistymi „regulatorami preferencji” i drogo-wskazami umożliwiającymi podejmowanie szybkich i trafnych decyzji.
Etyka zawodu wojskowego, mająca swe inspiracje aksjologiczne w idei etosu rycer-skiego, w sposób jednoznaczny charakteryzuje katalog wartości moralnych, które przez wieki eksponowano w obowiązujących w różnych armiach kodeksach honorowych.
W tradycji naszego narodu, wielokrotnie w sposób tragiczny doświadczonego w walce o niepodległość, od osób poświęcających się profesji wojskowej, czy w ogóle żołnierzy oczekiwano zazwyczaj uosabiania szczególnych walorów obywatelskich i moralnych.
Walory owe najpełniej wyrażone zostały w historycznie ukształtowanym wzorze „żołnie-rza-obywatela”18. Ważnymi elementami tego wzoru, obok wspomnianych cnót „rycer-skich” (na przykład poczucia honoru i godności, męstwa, słowności i odwagi) była oczy-wiście gotowość poniesienia największej ofiary (oddania życia) w imię wolności ojczy-zny, połączona z potępieniem tchórzostwa i zdrady.
Henryk Skorowski, charakteryzując płaszczyzny funkcjonowania norm specyficz-nych dla żołnierzy zawodowych (w tym i słuchaczy szkół wojskowych), wyróżnił między innymi sferę określonej wiedzy moralnej i stanu świadomości moralnej19. Konstytutyw-nymi elementami owej sfery są według niego takie wartości, jak:
prawda – podstawowa wartość w akceptowanym przez społeczność wojskową systemie wartości dotyczącym każdej dziedziny, lecz przede wszystkim dobra fundamentalnego, jakim jest ojczyzna;
miłość – wartość, która w sferze przekonań moralnych powinna być pozy-tywną aktywnością wobec dobra, jakim jest ojczyzna;
sprawiedliwość, której istota polega na poszanowaniu uprawnień człowieka oraz mniejszych społeczności wchodzących w skład wspólnoty narodowej;
wolność jako forma autonomii i niezależności człowieka oraz społeczeństwa;
pokój stanowiący formę harmonijnego współżycia ludzi i społeczności w sfe-rze zewnętrznej oraz wewnętrznej.
Z punktu widzenia etyki w analizie osobowości dowódcy interesują nas – jak za-uważa Janusz Urbański - nie tylko aprobowane przezeń wartości, ale także swoiste
18 Interesującym omówieniem tego wzoru, zarówno w aspekcie historycznym, jak i powinnościowym, pozostaje opublikowana w 1921 roku książka T. Hołówki: Oficer polski, op. cit.
19 H. Skorowski, Wokół etyki zawodu żołnierza, [W:] Kodeks honorowy żołnierzy zawodowych WP, ideałem moralnym i obyczajowym łączącym tradycje z kierunkiem przemian społeczno-ustrojowych
ściwości osobowe, które mają wpływ na postępowanie moralne (między innymi wrażli-wość moralna, poczucie odpowiedzialności, zaangażowanie, motywy postępowania) oraz te, które sprzyjają kształtowaniu się postaw etycznych, na przykład aprobata oraz respek-towanie wartości reguł i ideałów moralnych. Aksjologiczna analiza modelu osobowości dowódcy oraz badania nad przemianami wzorów osobowych kadry Wojska Polskiego wskazują na funkcjonowanie kilku podstawowych grup wartości20:
wartości zawodowych, których zbiór określa zobowiązania i wymagania wy-nikające ze specyfiki zawodu oficera. Są one emanacją postulowanych cech zawodowych i ich realizacja służy właściwemu wykonaniu zadań. Należą do nich m.in. fachowość, odpowiedzialność, zdyscyplinowanie i karność, dbałość o podwładnych, odwaga, koleżeństwo, operatywność, lojalność wobec przeło-żonych;
wartości czysto moralnych, które umożliwiają (gdy są przestrzegane), bez-konfliktowe współżycie jednostek i grup ludzkich. Wartości te często są na-zywane przymiotami osobistymi, cnotami moralnymi, cnotami osobistymi zdobiącymi21. One to decydują o tzw. kręgosłupie moralnym dowódcy, po-magają we właściwym oddziaływaniu na podwładnych, ułożeniu stosunków społecznych i realizacji powinności wychowawczych. W tej grupie wartości wyróżniamy m.in. honor, uczciwość, sprawiedliwość, takt, życzliwość, szla-chetność, tolerancję, poszanowanie godności i szacunek wobec drugiego człowieka (żołnierza), np. obywanie się bez kar fizycznych czy kar upodlają-cych;
wartości charakteru, którymi są m.in. stanowczość, prawdomówność, słow-ność, rzetelsłow-ność, skromność. Oczywiście nader istotna dla dowódcy jest tzw.
siła charakteru związana z motywacją moralną;
wartości doskonalących (kreujących), które składają się na tzw. etos doskona-łości i do których można zaliczyć: inteligencję i wiedzę oraz – umożliwiające zdobycie ich: pracowitość i wytrwałość;
wartości obywatelskich, wśród nich należy wyróżnić patriotyzm.
Współczesne wojsko nie jest jednak społecznością odizolowaną, lecz stanowi in-tegralną część demokratycznego państwa. Wielopłaszczyznowe przemiany, jakie zaszły w ostatnich latach w społeczeństwie polskim, spowodowały między innymi ukształtowa-nie się grup społecznych będących nosicielami różnych, często sprzecznych ze sobą war-tości, norm i wzorów zachowania się. Z wychowawczego punktu widzenia niepokojący jest w tej sytuacji jednak ujawniający się brak wyraźnych wzorów moralnych niezbęd-nych dla otwartych na nowe prądy, idee i poglądy młodych ludzi. Na tym gruncie rodzi się zamęt wiodący do relatywizmu moralnego, w którym wszystkie prawdy mają rację bytu i zaciera się granica między dobrem a złem. Granice owe wyznacza się w zależności od celów, warunków, okoliczności, a o wartości moralnej czynu decydują nie normy etyczne oparte na wartościach moralnych, ale korzyści lub straty w podejmowanych
20 Wartości te charakteryzuje między innymi M. Kasperski, Przemiany wzorów osobowych kadry WP w okresie transformacji, [W:] Tradycje i współczesność etosu oficera Wojska Polskiego (red.
M. Adamkiewicz), Warszawa 1997, s. 221–231
21
łaniach. W ten sposób zagrożony zostaje ład moralny oznaczający zgodność zachowań społecznych z normami etycznymi wynikającymi z poszanowania wartości moralnych.
3. EDUKACYJNY PRZEKAZ WARTOŚCI MORALNYCH W ŚRODOWISKU