RYS HISTORYCZNY PROBLEMATYKI

Przedmiotem rozważań podjętych w niniejszym opracowaniu jest edukacyjny przekaz wartości moralnych w środowisku kandydatów na żołnierzy zawodowych. Punk-tem wyjścia do tych rozważań jest historycznie ugruntowane przekonanie, że zwycięstwo w walce zbrojnej może odnieść jedynie taka armia, której stan osobowy, a zwłaszcza ka-drę, cechować będą wysokie poczucie honoru, ambicja wykonania powierzonych zadań i gotowość poniesienia największych ofiar. Zgodnie z tym zasadniczą powinnością szkół wojskowych jest przygotowanie ich słuchaczy pod względem profesjonalnym i moralnym do skutecznego prowadzenia walki zbrojnej. Najbardziej pożądane efekty tego przygoto-wania pojawiają się dopiero wówczas, gdy w aksjologii zawodu żołnierskiego szczególne miejsce zajmuje ojczyzna jako naczelna wartość określająca istotę i sens służby wojsko-wej. Wartość ta znalazła swój szczególny wyraz na pięknych i bogatych w treści patrio-tyczne kartach historii zapisanych w okresie Szkoły Rycerskiej, powstań narodowych, legionów polskich i drugiej Rzeczypospolitej. Należy jednak zauważyć, że już w począt-kowych wiekach istnienia państwa polskiego, kiedy w realizację zadań militarnych za-sadniczo zaangażowany był stan rycerski, istotną wagę przywiązywano do wychowania moralnego i kształcenia fizyczno-wojskowego, które miało na celu przysposobienie do uczestnictwa w turniejach oraz do walki zbrojnej. Zasadniczym celem edukacji społecz-no-moralnej było kształtowanie posłuszeństwa wobec pana oraz uświadamianie koniecz-ności obrony kraju i potrzeby ponoszenia ofiar w imię ochrony jego żywotnych intere-sów. Wielką rolę w oddziaływaniu wychowawczym odgrywał czynnik religijny, albo-wiem obowiązująca religia stanowiła główną treść ideologii feudalnego społeczeństwa.

Pod wpływem religii kształtował się światopogląd człowieka, jego oblicze kulturalne i walory moralne, jego uczucia i wola. Wojny w tym czasie prowadzono najczęściej pod

sztandarami idei religijnych, co wynikało z dominującego wpływu kościoła na życie śre-dniowiecznego społeczeństwa. W systemie wychowania rycerskiego silnie zaznaczyły swoją obecność elementy wychowania patriotycznego. Akcentowano między innymi umiłowanie wolności oraz kwestię powinności rycerskiej względem ojczystego kraju.

Poczesne miejsce wśród środków oddziaływania wychowawczego, zwłaszcza w sferze kształtowaniu postaw patriotycznych rycerstwa zajmowały pieśni bojowe, chorągwie, proporce, znaki i zawołania.

Od kandydatów na rycerzy wymagano doskonałej znajomości rzemiosła wojsko-wego. Cechować musieli się oni walorami fizyczno-psychicznymi umożliwiającymi im nie tylko nabywanie odpowiedniej sprawności, ale i powodzenie w czasie walki zbrojnej czy też podczas często organizowanych turniejów. Do szczególnie pożądanych cnót ry-cerskich należały wówczas męstwo i dzielność, traktowane jako podstawowe wyznaczni-ki charakteru wojownika. Głębowyznaczni-kiej religijności i oddaniu swemu władcy towarzyszyło przywiązywanie do idei honoru żołnierskiego, który pojmowany był bardzo szeroko.

Mieścił on w sobie zarówno sprawy natury państwowej czy religijnej (na przykład obo-wiązek walki z heretykami), jak też koleżeńskiej, a nawet osobistej⁵. Honor był niezwy-kle wysoko ceniony i początkowo żołnierze nawet nie składali przysięgi, co było przede wszystkim skutkiem potraktowania wykonywania przez nich obowiązków właśnie jako sprawy honoru. W tych czasach za największą hańbę uznawano ucieczkę z pola bitwy lub też oddanie nieprzyjacielowi miasta czy zamku. Utrata majątku i czci przewidziana była również - zgodnie z postanowieniami Sejmu Piotrkowskiego z roku 1477 - za niestawie-nie się na służbę pospolitego ruszenia.

W publikacjach ówczesnych polityków i wojskowych podkreślano, że obowiąz-kiem dowódców jest zagrzewać żołnierzy do walki słowem i czynem. Dostrzegano też silny związek między walorami dowódców a wartościami bojowymi żołnierzy. Kandydat na wyższego dowódcę musiał być roztropny, bystry umysłowo, powinien znać sztukę wojenną, winny go cechować męstwo i siła ducha, wstrzemięźliwość i skromność, szacu-nek dla ludzi, zamiłowanie do służby wojskowej, dobra wymowa. Na dowódców nakła-dano obowiązek przejawiania energii, pilności i czujności. Każda ich decyzja winna być podejmowana po głębokim przemyśleniu. Hetman Jan Tarnowski żądał także od dowód-ców, aby służyli swym życiem za dobry przykład wszystkim żołnierzom. Podejmując kwestię edukacji wojskowej, Andrzej Frycz Modrzewski z kolei postulował konieczność szerzenia wiedzy filozoficznej, która miałaby pomagać żołnierzom w uświadomieniu pojęcia ojczyzny, a jednocześnie przyczyniać się do kształtowania patriotyzmu i odpowiedzialności za losy własnego kraju. Szymon Maurycjusz również pisał, że pro-stego żołnierza nie można zupełnie zwolnić od obowiązku filozoficznego wykształcenia, jeżeli się chce, aby wódz i ojczyzna uznali jego wierność, jego wytrzymałość w znoszeniu trudów i jego męstwo, albowiem któż może być wierny i mężny, jeżeli go filozofia nie na-uczyła, że nic droższego nad ojczyznę, nic wyższego nad jej cześć, że żaden prawy obywa-tel dla jej pomyślności nie waha się śmierci ponieść⁶.

5 J. Karwin, E. Pomianowski, S. Rutkowski, Z dziejów wychowania wojskowego w Polsce od początku państwa polskiego do 1939 roku, Warszawa 1965, s. 32-35.

6 Cyt. za: J. Łochyński, Morale armii. Rys historyczny, [W:] Problematyka moralna w kształceniu oficerów armii państwa demokratycznego (red. K. Pająk, M. Marcinkowski, L. Urbański), Poznań 1997, s. 157.

Okres pospolitego ruszenia szlachty negatywnie odbił się jednak na gotowości bo-jowej wojska, co przede wszystkim znajdowało wyraz w braku dyscypliny i niesubordynacji⁷. Ustalono wówczas system bardzo surowych kar, w którym kara śmierci groziła na przykład za bunty, zamieszki w wojsku, za targnięcie się na swego dowódcę, za niewykonanie rozkazu bojowego czy też za rokowania z nieprzyjacielem na własną rękę. Oprócz kary tak drastycznej praktykowano również tzw. kary na czci (zwane też honorowymi), na przykład za organizację buntów, ucieczkę z wojska, opuszczenie miejsca walki i pogoń za łupami, unikanie walki, przejście do obcej służby. Katalog kar stosowanych zgodnie z uznaniem dowódców uzupełniają kary więzienia, pieniężne i strą-canie z murów zamku. W okresie tym, a więc w XVI i XVII wieku w wojsku polskim zaobserwować można było dwa zjawiska: z jednej strony bardzo ceniono cnotę i cześć żołnierską, a z drugiej niedoceniano bądź też nie do końca rozumiano kwestię wychowa-nia moralnego. Przejawiało się to przede wszystkim w ten sposób, że operując pojęciami patriotyzm, ojczyzna, polska racja stanu większy nacisk kładziono jednak na materialne zainteresowania żołnierzy, obiecując im łupy i możność wzbogacenia się.

W latach Szkoły Rycerskiej akcenty w wychowaniu moralnym kadetów położono na kształtowanie miłości do ojczyzny oraz bezgranicznego oddania jej służbie, o czym najwymowniej świadczyły słowa pieśni „Święta miłości kochanej ojczyzny”. Dowódcy i kadra dydaktyczna dążyli do ukształtowania u kadetów pożądanych cech obywatelskich i wartości moralnych (prowadzone były między innymi lekcje etyki). Szczególną uwagę przypisywano do wychowawczej roli oficerów oraz ceremoniału wojskowego, w związku z czym kadeci obowiązkowo uczestniczyli w uroczystościach państwowych i religijnych.

Proces wychowania społeczno-moralnego ukierunkowany został na formowanie takich cech, jak patriotyzm, honor, męstwo, pracowitość, poczucie sprawiedliwości, skromność, prawdomówność i szacunek do człowieka. Starano się przede wszystkim ukształtować w kadetach racjonalne podejście do zagadnienia patriotyzmu, rozwijając krytyczne po-stawy wobec braków ustroju politycznego i społecznego ówczesnej Polski. Wychowaw-czym ideałem propagowanym w środowisku kadetów był człowiek, który „powinien Oj-czyznę swą kochać i jej dobro nade wszystko i sposobić się do tego, aby się mógł po-święcić na jej usługi”⁸.

Powstania narodowe doprowadziły do ostatecznego przekształcenia się polskiej armii stanowej w armię narodową. Ojczyzna dla wojska stała się wówczas naczelną war-tością moralną, co dobitnie potwierdzały znane słowa Tadeusza Kościuszki, iż nie za sa-mą szlachtę bić się będzie. Według przywódcy powstania 1794 roku, czynnik moralny, który w znacznej mierze decyduje o powodzeniu w walce zbrojnej, nie jest abstrakcją, lecz posiada swe podłoże materialne wśród mas ludowych. Kościuszko był przekonany o tym, że narodowi należy wpierw dać wolność, a później dopiero go oświecić, przy czym wolność rozumiał on nie tylko jako niepodległość, ale przede wszystkim jako poprawę doli najuboższych. Idee te znalazły swoje odzwierciedlenie w ogłoszonym 7 maja 1794 roku Uniwersale Połanieckim. Zdaniem przywódcy powstania wojnę narodowowyzwo-leńczą powinno prowadzić się w oparciu o masy żołnierskie, a zatem o ich serca i umysły

7 Ibidem, s.160.

8 A. Czartoryski, Katechizm moralny, [W:] Źródła do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej, t.1,

powinni zabiegać dowódcy. Zalecając im wiarę w człowieka oraz troskę o podwładnych, wzorowano się na doświadczeniach armii amerykańskiej oraz rewolucyjnej armii francu-skiej. W ten sposób kwestia narodowowyzwoleńcza powiązana została z problematyką społeczną, zaś w odniesieniu do wojska z procesami demokratyzacji wnętrza armii. Dla naczelnika Kościuszki masy żołnierskie stanowiły fundament wojny narodowowyzwo-leńczej, a idea „żołnierza-obywatela” zyskiwała sobie coraz więcej zwolenników⁹.

Demokratyczne zasady postępowania z podwładnymi opracowane przez pułkow-nika Cypriana Godebskiego w roku 1807 wyraźnie odzwierciedlały najistotniejsze prze-miany, jakie zaszły w wojsku polskim po upadku niepodległości. Mówiło się w nich o ojcowskim stosunku przełożonego wobec podwładnych, o konieczności poszanowania godności żołnierza, o potrzebie rozwijania horyzontów myślowych podwładnych oraz o żołnierskim awansie wedle zasług i umiejętności, a nie pochodzenia. Wymieniało się w nich również podstawowe walory moralne, jakimi winien legitymować się żołnierz, a mianowicie rycerskość, prawość charakteru, prawdomówność, uczciwość i uprzej-mość¹⁰. Zasady te stanowią do dziś cenną i postępową tradycję wojskową. Do najważ-niejszych zadań wychowawczych w kolejnych powstaniach narodowych zaliczono kształ-towanie patriotyzmu i świadomości celu walki oraz pogłębianie więzi wojska z narodem.

Podstawą dyscypliny było odwoływanie się do świadomości żołnierzy, u których kształ-towano wolę walki z wojskami zaborczymi¹¹. Wśród pożądanych walorów moralnych, jakimi winien legitymować się żołnierz, wymieniano najczęściej miłość do kraju rodzin-nego, świadomość wykonywania obowiązków żołnierskich, poczucie honoru narodowego i honoru wojskowego, wytrwałość w walce, samodzielność i inicjatywę, odwagę i mę-stwo, karność, religijność oraz humanitarną postawę.

Dla twórcy legionów polskich, marszałka Józefa Piłsudskiego, największą warto-ścią żołnierza był honor, który zdaniem naczelnika państwa polskiego jest surogatem cno-ty, zaś dla żołnierza cnotą najświętszą jest zawsze wierność ojczyźnie. Broniąc tych fun-damentalnych wartości marszałek zdecydowanie przeciwstawiał się wszelkim próbom wykorzystywania armii w przetargach i potyczkach politycznych, podporządkowaniu jej jakiejkolwiek partii czy sile politycznej, odrzucał próby manipulowania wojskiem, a wreszcie zwalczał przypadki wciągania kadry zawodowej do rozgrywek politycznych¹². Rozkaz naczelnego wodza określający charakter odradzającej się armii polskiej z 7 grud-nia 1919 roku akcentował w sferze wychowawczej koncepcję solidaryzmu społecznego, nakazywał sprawiedliwie traktować i obiektywnie oceniać żołnierzy, zalecał poszanowa-nie godności żołposzanowa-nierskiej oraz zacieraposzanowa-nie podziałów wśród kadry i szeregowych, zakazy-wał też stosowania kar fizycznych. W kształtowaniu morale wojska wymagał on przeciw-stawiania się nastrojom rewolucyjnym.

W roku 1927 w celu prowadzenia pracy wychowawczej zorganizowano Uniwer-sytet Żołnierski oraz wyznaczono referentów oświatowych. Powołany został aparat oświatowy, a rolę koordynacyjną działalności wychowawczej spełniał wpierw Wydział Kultury i Oświaty, a następnie Wojskowy Instytut Naukowo-Oświatowy. Wydano wiele

9 Z dziejów wychowania..., op. cit., s. 107.

10 Por. M. Kukiel, Dzieje Wojska Polskiego w dobie napoleońskiej 1795-1815, Warszawa 1972, s. 168.

11 Zob. Z dziejów wychowania..., op. cit., s. 199-208.

12

podręczników, instrukcji i dokumentów normatywnych, które miały stanowić podstawę działalności wychowawczej. Przykładami takich opracowań są między innymi „Wycho-wanie wojskowe”, „Nauka o powinnościach żołnierza”, „Wycho„Wycho-wanie żołnierza-obywatela”, „Duch żołnierski”, „Służba oficerska”, „Kodeks obyczajowy”, „Oficer”.

W opracowaniach tych dominował utylitaryzm wychowawczy.

Marian Porwit, jeden z autorów podręcznika „Wychowanie wojskowe”, wyróżniał obok wychowania fizycznego i umysłowego również oddziaływanie na sferę duchową żołnierzy. Oddziaływanie to nazywał wychowaniem moralnym żołnierzy, które jego zda-niem było znacznie bardziej złożone niż pozostałe dziedziny oddziaływania wychowaw-czego. Zasadniczą trudność wychowania moralnego upatrywał on w braku możliwości ustalenia w warunkach pokoju jego rezultatów. Porwitowi chodziło przede wszystkim o destrukcyjny wpływ walki zbrojnej na psychikę oraz na postępowanie żołnierzy. Ową destrukcję zneutralizować mogła tylko karność, a więc bezwzględne podporządkowanie się podwładnych woli dowódców i wzorowa dyscyplina wykonawcza. Wychowanie mo-ralne miało także - według niego - ukierunkowywać uwagę żołnierza na sprawy publicz-ne, uświadamiać konieczność obrony konstytucji i porządku prawnego, kształtować kole-żeństwo i solidarność, uspołeczniać. W poradniku dla oficerów prowadzących zajęcia z żołnierzami, Porwit wymienił podstawowe wartości, które należy kształtować wycho-wując żołnierzy. Zaliczył do nich miłość do Ojczyzny, honor żołnierski, męstwo, posłu-szeństwo, gotowość bojową, koleżeństwo, rozumną inicjatywę i samodzielność. Osta-tecznym celem wychowania wojskowego miało być ukształtowanie u podwładnych du-cha żołnierskiego jako swoistego, wewnętrznie spójnego zespołu przekonań i wartości pożądanych u żołnierzy tak w czasie pokoju, jak również w warunkach działań bojo-wych¹³.

O ile w latach kolejnych zrywów powstańczych mówiło się o potrzebie wychowa-nia narodowego młodego pokolewychowa-nia, to w drugiej Rzeczypospolitej, gdy niepodległość kraju stała się faktem, najczęściej używano terminu „wychowanie obywatelskie”. W wy-danej w roku 1931 „Instrukcji o pracy oświatowo-kulturalnej i wychowawczej w wojsku”

określono, że celem działalności wychowawczej jest kształcenie i hartowanie ducha żoł-nierskiego, będącego podstawą wojska. Drogami wiodącymi do tego celu miały być przede wszystkim wychowanie obywatelskie szeregowych, wszczepianie im zasad mo-ralnych, zaprawianie do ofiarnej służby dla państwa bez względu na narodowość i wy-znanie, uodpornianie przeciw wrogiej propagandzie, urabianie psychiki w kierunku go-towości bojowej, danie podstaw wiedzy ogólnej oraz oddziaływanie kulturalne¹⁴.

Analizując system szkolnictwa wojskowego drugiej Rzeczypospolitej, zwłaszcza proces przygotowania kadr oficerskich, należy zwrócić uwagę na duży społeczny prestiż zawodu. Zapewniało to utrzymywanie się silnej motywacji młodych ludzi do podejmo-wania nauki w szkołach oficerskich, co sprawiało, iż nie było problemów z naborem do szkół wojskowych. W procesie wychowania w wojsku wyodrębniono takie dziedziny, jak wychowanie obywatelskie, ogólnowojskowe i specjalistyczne. W pierwszej dziedzinie w sposób szczególny nawiązywano do tradycji, do doświadczeń historycznych narodu

13 B. Rudnicki, Kształtowanie ducha żołnierskiego, „Wojsko i Wychowanie” 1991, nr 4, s. 49-50.

14

polskiego, w tym zwłaszcza odwoływano się do bohaterskich, niepodległościowych zry-wów powstańczych XVIII i XIX wieku oraz do tradycji regionalnych. Obok wykorzysta-nia historii w kształceniu przyszłych kadr wojskowych, przekazywano wiedzę pedago-giczną, psychologiczną i etyczną. Mocno akcentowano tezę, że oficer powinien być nie tylko dobrym dowódcą i fachowcem, ale także wychowawcą i nauczycielem. Główne kierunki wychowania w szkolnictwie wojskowym w całym okresie dwudziestolecia mię-dzywojennego nie uległy zasadniczym zmianom i sprowadzały się do:

 ugruntowania motywacji wyboru zawodu jako szczególnie zaszczytnej służby państwowej;

 kształcenia cech charakteru właściwych dobremu obywatelowi, żołnierzowi i dowódcy;

 wyrobienia intelektualnego, estetycznego i towarzyskiego;

 wyrobienia tężyzny fizycznej oraz nienagannej prezencji;

 ukształtowania pożądanych walorów moralnych oraz niezbędnych żołnierzo-wi cech psychicznych.

Największą rolę wychowawczą przypisywano takim przedmiotom, jak etyka, służba oficerska, historia Polski, historia wojskowości, nauka o państwie, ekonomia, dy-daktyka, psychologia. Aby umocnić ich wysoką rangę, wykłady prowadzili nierzadko komendanci szkół lub ich zastępcy¹⁵.

W przyjętych wówczas rozwiązaniach dydaktyczno-wychowawczych nawiązy-wano do poglądów Józefa Piłsudskiego dotyczących dowodzenia oraz roli oficerów w tym procesie. Marszałek uczył, iż w każdym młodym sercu tli się iskra zapału, boha-terstwa i rycerskiego honoru. Iskrę tę mieli oficerowie rozdmuchać, aby powstał „żołnierz - duma narodu”¹⁶. Wielokrotnie podkreślał, iż właśnie prosty żołnierz stanowi podstawę wojska, w związku z czym twierdził, że dopóki „dusza żołnierza” jest silna, armia wy-trzymuje dolę i niedolę, gdy się załamuje, upadek armii jest nieuchronny. Dowodzenie kształtuje żołnierza, a zawód żołnierski wytwarza specjalny stosunek do śmierci. Śmierć jest dla żołnierza zjawiskiem stałym, codziennym. Umierają wprawdzie wszyscy ludzie, ale gdy żołnierz idzie na śmierć, to w przekonaniu Piłsudskiego oznacza, że bierze on śmierć pod rękę i chodzi z nią po polach bitewnych. Skutkiem tego bywa często lekcewa-żenie przez żołnierzy spraw dobrobytu materialnego w znacznie silniejszym stopniu niż to się spotyka w życiu innych ludzi. Cechą wszystkich dobrych żołnierzy jest również to, że swych wodzów prowadzących do zwycięstwa kochają i wymagają dla nich czci.

Zgodnie z tym marszałek zalecał, aby w trakcie kształcenia przyszłych oficerów wpajać im przekonanie, iż tylko dowódca powołany jest do wszechstronnego wychowania swych podwładnych i nikt nie może go w tym zastąpić ani wyręczyć. Dowódca niesie ciężar odpowiedzialności za swoich podwładnych, a na policzku czuć musi piekący wstyd upoko-rzeń, gdy w dowodzeniu pojawią się różne trudności, a za niepowodzenia krwią płacą inni¹⁷.

15 L. Wyszczelski, Wychowanie wojskowe w II Rzeczypospolitej, „Wojsko i Wychowanie” 1991, nr 7, s. 43-44.

16 Zob. J. Figat, Armia w myśli politycznej Józefa Piłsudskiego, „Wojsko i Wychowanie” 1991, nr 6.

17

Podsumowując tę część rozważań, należy stwierdzić, że z bogatych, często tra-gicznych doświadczeń historycznych naszego narodu wynika, że ojczyzna powinna być dla wojska naczelną wartością moralną nadającą sens oraz cel żołnierskiej służbie, a kry-teria moralne obowiązujące w wojsku powinny być spotęgowaną i wysublimowaną czę-ścią najlepszych wartości obywatelskich. Byt armii z moralnego punktu odniesienia po-dyktowany jest niezbywalnym prawem każdego narodu do obrony i zabezpieczenia pod-staw swego istnienia. Dopóki takie zagrożenie istnieje, dopóty armia jest konieczna, a jej funkcjonowanie moralnie uzasadnione - tak w układzie pojedynczych państw, jak też w stosunkach międzynarodowych - jako gwarant pokoju w świecie.

2. AKSJOLOGICZNE ASPEKTY EDUKACJI W ARMII