DYSCYPILNA WOJSKOWA W UJĘCIU PRAWNYM

Profesjonalizacja sił zbrojnych oraz zmiany w prawie karnym wyłączające z jurysdykcji wojskowej odpowiedzialność żołnierzy za przestępstwa i wykroczenia nie-związane ze służbą wojskową, innym żołnierzem, czy obiektem wojskowym oraz zawę-żony zakres oddziaływania i nazbyt sformalizowany sposób ponoszenia odpowiedzialno-ści dyscyplinarnej  spowodowały konieczność przeprowadzenia reformy przepisów dys-cyplinarnych.

Ponadto doświadczenia w stosowaniu dotychczasowej Ustawy z dnia 4 września 1997 r. o dyscyplinie wojskowej i wnioski z prac prowadzonych w latach 2002-2007 nad zmianami w jej treści generowały obszerny zakres nowych rozwiązań, który spowodował, że nie można było tych zmian wprowadzić poprzez nowelizację ustawy, a konieczna stała się kompleksowa reforma wojskowego prawa dyscyplinarnego przez uchylenie dotych-czasowej i uchwalenie kolejnej ustawy o dyscyplinie wojskowej wraz z wydaniem no-wych aktów wykonawczych do ustawy. Towarzyszyć temu musiała również nowelizacja niektórych kodeksów prawa karnego i innych ustaw, w tym ustawy z dnia 24 sierpnia

7 W czterdziestą rocznicę powstania styczniowego 1863-1864, Lwów 1913, s. 16-17, za: Kodeksy honorowe. Między tradycją a współczesnością, pod. red. Adamkiewicza M., Warszawa 1999, s.57.

8 M. Porwit, Duch żołnierski Organizacja wychowania żołnierza, za: Kodeksy honorowe. Między tradycją a współczesnością, pod. red. Adamkiewicza M., Warszawa 1999.

9 Kodeks Honorowy Żołnierza Zawodowego Wojska Polskiego, Ministerstwo Obrony Narodowej, Warszawa 2008, s. 3.

10 A. Dzerdziuk, Posłuszeństwo wojskowe jako powinność etyczna, [w:] Etyka żołnierska. Etyka w służbie ojczyźnie, pod red. Jerzyna K., Gałkowski J., Kalinowski M., Warszawa 2008, s. 131-140.

11 Kodeksy honorowe. Między tradycją a współczesnością, pod. red. Adamkiewicza M., Warszawa 1999, s.

2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych wraz z wyda-niem do niej nowego rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej dotyczącego funkcjo-nowania izb zatrzymań.

Opracowany na przełomie lat 2007-2008 w Oddziale Dyscypliny Wojskowej De-partamentu Wychowania i Promocji Obronności MON projekt nowej ustawy o dyscypli-nie wojskowej, po dyscypli-niezbędnych pracach legislacyjnych, został ostateczdyscypli-nie uchwalony przez Sejm RP 9 października 2009 r.¹² Była to jedyna całkowicie nowa ustawa w ramach tzw. pakietu profesjonalizacyjnego.

Ponieważ przepisy tej ustawy są dostosowane do obowiązujących od 1 stycznia 2010 r. rodzajów pełnionej służby wojskowej, taki też był termin jej wejścia w życie.

W ciągu kilku miesięcy po jej uchwaleniu wydano wymagane akty wykonawcze. Ustawa o dyscyplinie wojskowej została dostosowana odpowiednio do kształtu i zadań realizowa-nych w profesjonalrealizowa-nych siłach zbrojrealizowa-nych, opartych na zasobach osobowych pozyskiwa-nych wyłącznie na zasadach ochotniczych. Stworzyła ona nowy system motywowania do służby oraz sprawniejszego reagowania na naruszenia prawa przez żołnierzy, nie tylko w czasie pokoju, jak przewidywały poprzednie przepisy, lecz również na czas wojny, stanów nadzwyczajnych i użycia sił zbrojnych poza granicami państwa.

Głównym celem uchwalenia nowej ustawy było podniesienie skuteczności stoso-wania przepisów dyscyplinarnych, co miało służyć kształtowaniu postaw żołnierzy, któ-rych podstawowym wyznacznikiem jest odpowiedzialność i zdyscyplinowanie. Zasadni-czymi kierunkami reformy wojskowych przepisów dyscyplinarnych były:

 wzmocnienie instrumentów o charakterze motywacyjnym – ogólna liczba 16 grup wyróżnień indywidualnych, jak i zbiorowych jest większa od liczby sankcji w postaci kar i środków dyscyplinarnych – 13;

 objęcie wyróżnieniami nie tylko żołnierzy w służbie czynnej, lecz również byłych żołnierzy, w tym wyróżnianie pośmiertne;

 poszerzenie grona osób posiadających władzę dyscyplinarną w zakresie wy-różniania, jak również reagowania dyscyplinarnego, m.in. do grona przełożo-nych dyscyplinarprzełożo-nych włączono przełożoprzełożo-nych najniższego szczebla dowo-dzenia – dowódców drużyn;

 podniesienie skuteczności reagowania dyscyplinarnego poprzez ustanowienie dyscyplinarnych środków zapobiegawczych oraz uniezależnienie odpowie-dzialności dyscyplinarnej od odpowieodpowie-dzialności ponoszonej na podstawie in-nych ustaw;

 dostosowanie rodzajów kar dyscyplinarnych do zawodowego charakteru sił zbrojnych;

 usprawnienie procedur dyscyplinarnych, w tym w szczególności przez wpro-wadzenie trybu uproszczonego w postępowaniu dyscyplinarnym;

 wprowadzenie zmian w prawie karnym, które w harmonijny sposób dopełnia-łyby reformę przepisów dyscyplinarnych, zwiększając zakres uprawnień dys-cyplinarnych w tym względzie dowódców jednostek wojskowych.

12

W nowej ustawie o dyscyplinie wojskowej, w odniesieniu do wyróżnień udziela-nych strukturom wojskowym przewidziano, obok pododdziałów i oddziałów wojsko-wych, możliwość wyróżniania również instytucji wojskowych.

Dla instytucjonalnych podmiotów liczbę wyróżnień zwiększono z dwóch do czte-rech poprzez to, że dokonania pododdziałów można wpisywać do kroniki jednostki woj-skowej, a oddziałów i instytucji wojskowych do Księgi Honorowej Wojska Polskiego.

W wykonaniu delegacji ustawowej w rozporządzeniu w sprawie wyróżniania¹³ określono nowe rodzaje odznak honorowych oraz tytułów honorowych, nadawanych żoł-nierzom oraz byłym żołżoł-nierzom za osiągnięcia uzyskane w trakcie pełnienia służby woj-skowej, a także tytuły honorowe dla pododdziałów, oddziałów i instytucji wojskowych, odpowiednio do charakteru wykonywanych zadań i zmian w strukturach organizacyjnych resortu obrony narodowej i sił zbrojnych.

W nowych przepisach dyscyplinarnych, po raz pierwszy w historii sił zbrojnych, całościowo uregulowano kwestie wyróżniania żołnierzy honorową bronią białą.

Odmiennie w stosunku do poprzednich przepisów określono warunki, jakie po-winny być spełnione, aby być otrzymać poszczególne rodzaje wyróżnień. W szczególno-ści uwzględniono możliwość nagradzania za czyny świadczące o ofiarnoszczególno-ści i odwadze – podstawowych przymiotach żołnierza oraz za osiągnięcia w służbie wojskowej. Przyjęte zapisy zapewniają jednocześnie spójność kryteriów wyróżniania określonego w przepi-sach dyscyplinarnych z warunkami nadawania odznaczeń państwowych i resortowych oraz warunkami udzielania nagród określonych w przepisach pragmatyki kadrowej.

W reagowaniu dyscyplinarnym najważniejszą systemową zmianą było poszerze-nie zakresu odpowiedzialności dyscyplinarnej żołposzerze-nierzy za naruszenia prawa związane ze służbą wojskową. Zgodnie z nową ustawą o dyscyplinie wojskowej jest ona ponoszona niezależnie od m.in. odpowiedzialności karnej, korporacyjnej, finansowej, uczelnianej itd.

Podobne przepisy obowiązują w innych służbach mundurowych (Policji, Straży Granicz-nej) i zawodach (prokuratora, sędziego, nauczyciela akademickiego). Dopuszczalność ponoszenia „niezależnej odpowiedzialności” jest dowodem uznania, iż zawód wojskowe-go pretenduje do miana profesji, posiadającej szczególny status. Oznacza również, że żołnierze zawodowi posiadają bardzo wysokie poczucie obowiązkowości i prawości i są w imię służby gotowi ponosić odpowiedzialność w trybie dyscyplinarnym (służbowym), niezależnie od innych rodzajów odpowiedzialności za czyny związane z pełnioną służbą wojskową.

Natomiast w celu podniesienia poziomu bezpieczeństwa w służbie i zapobiegania naruszaniu prawa pod wpływem alkoholu i narkotyków, a także zapewnienia sprawnego przeprowadzenia postępowania dyscyplinarnego, precyzyjniej, w stosunku do dotychcza-sowych przepisów, określono dyscyplinarne środki zapobiegawcze.

Wykrycie alkoholu lub narkotyków podczas badania określonego w ustawie sta-nowi podstawę do zastosowania nowego środka zapobiegawczego w postaci „niedopusz-czenia do wykonywania czynności służbowych”. Ponadto wynik badań potwierdzający użycie alkoholu czy narkotyków, stanowiący dowód w sprawie, pozwala z kolei na

13 Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 23 czerwca 2010 r. w sprawie wyróżniania żołnierzy,

ciągnięcie do odpowiedzialności dyscyplinarnej żołnierza za wprowadzenie się w stan niezdolności do wykonywania obowiązków służbowych.

Rozszerzono także zakres przyczyn będących podstawą osadzania żołnierza w izbie zatrzymań - ze stanu nietrzeźwości również na stan odurzenia narkotykowego.

Jedynie względy zdrowotne, mogą stanowić ograniczenie stosowania tego środka zapo-biegawczego.

Przełożony dyscyplinarny otrzymał większe możliwości „zawieszenia żołnierza w czynnościach służbowych”, w związku ze wszczętym postępowaniem dyscyplinarnym, co wynika z poszerzenia zakresu ponoszenia odpowiedzialności dyscyplinarnej.

W oparciu o 10-letnie doświadczenia stosowania poprzedniej ustawy należało do-konać korekty rodzajów kar, ich wymiaru oraz sposobu wykonywania. Zmniejszono za-tem ogólną liczbę kar z dziewięciu do ośmiu, przy czym wymierzanie kary aresztu izola-cyjnego jest możliwe jedynie w szczególnych warunkach. Obejmuje jednak żołnierzy wszystkich rodzajów pełnionej służby. Ze względu na zawodowy charakter sił zbrojnych w czasie pokoju, za wyjątkiem szczególnych warunków, zrezygnowano z kar polegają-cych na ograniczeniu wolności, takich jak: areszt koszarowy i zakaz opuszczania wyzna-czonego miejsca przebywania.

W nowej ustawie uwzględniono natomiast karę dyscyplinarną „ostrzeżenia o niepełnej przydatności na zajmowanym stanowisku służbowym”, która w większości przypadków może poprzedzać wymierzenie obowiązującej od 1 stycznia 2008 r. kary

„odwołania z zajmowanego stanowiska służbowego”. Uprawnienia do orzekania tych kar posiada przełożony od dowódcy jednostki wojskowej wzwyż. Natomiast uprawnienia do wymierzania kary „usunięcia z zawodowej służby wojskowej” posiada organ, który po-wołuje danego żołnierza do tej służby lub organ nadrzędny nad nim. Tak jak poprzednio, obok kary dyscyplinarnej, można zastosować jeden lub więcej środków dyscyplinarnych, albo orzec je samoistnie. W nowej ustawie o dyscyplinie wojskowej zachowano dotych-czasową liczbę środków dyscyplinarnych (5), poszerzając zakres jednego z nich. Środki te, jako dodatkowe dolegliwości, posiadają nie tylko aspekt wychowawczy i prewencyj-ny, lecz także służą zadośćuczynieniu wyrządzonych szkód osobie fizycznej lub prawnej.

Część z nich polega na ograniczeniu posiadanych przez żołnierza uprawnień (np. pozba-wieniu prawa do noszenia odznaki honorowej lub odznaki tytułu honorowego, czy udzia-łu w uroczystościach wojskowych lub państwowych z udziałem wojska), bądź dolegliwo-ści, jaką jest podanie informacji o ukaraniu do wiadomości innych osób.

Istotną zmianę w stosunku do poprzednio obowiązującej ustawy stanowi znaczne uproszczenie procedur postępowania dyscyplinarnego. Najistotniejszym rozwiązaniem w tym względzie jest wprowadzenie dwóch trybów tego postępowania: uproszczonego i zwykłego.

W przypadku sprawy niebudzącej wątpliwości, w postępowaniu uproszczonym, przełożony dyscyplinarny może wezwać obwinionego do raportu dyscyplinarnego, a po postawieniu mu zarzutu (oraz ewentualnym wysłuchaniu)  wymierzyć karę lub środek dyscyplinarny, wpisując je do karty ukarania żołnierza. Obwinionemu przysługuje sprze-ciw, wniesiony w trakcie raportu. W przypadku jego braku – orzeczenie staje się prawo-mocne i podlega wykonaniu. Natomiast, jeżeli obwiniony wniesie sprzeciw, orzeczenie

nie nabiera mocy prawnej i przełożony kieruje sprawę do kolejnego przełożonego dyscy-plinarnego w celu wszczęcia i prowadzenia postępowania dyscydyscy-plinarnego w trybie zwy-kłym.

Również do trybu zwykłego, w porównaniu do dotychczas stosowanego, wprowa-dzono liczne korekty ułatwiające i odbiurokratyzowujące tok postępowania dyscyplinar-nego. Zmian upraszczających i ułatwiających procedury dyscyplinarne jest w ustawie znacznie więcej – m.in. uproszczono czynności dotyczące wykonywania ukarania.

Niezwykle ważną zmianą jest zapewnienie żołnierzowi likwidacji skutków nie-słusznego ukarania, któremu zostanie uchylona lub zmieniona kara lub środek dyscypli-narny. I tak np. ukarany karą dyscyplinarną odwołania z zajmowanego stanowiska służ-bowego ma możliwość bycia wyznaczonym ponownie na to stanowisku albo równorzęd-ne, a w przypadku ukarania karą usunięcia z zawodowej służby wojskowej ma możliwość ponownego powołania do tej służby. W obydwu przypadkach wypłacane jest „odszko-dowanie” za utracone zarobki.

Obowiązywanie ustawy zostało rozszerzone na czas wojny i na stany nadzwyczaj-ne. W tych warunkach, jak również podczas wykonywania zadań w warunkach bojo-wych, dalszemu uproszczeniu uległy procedury dyscyplinarne, a uprawnienia obwinione-go zostały ograniczone.

Wraz z uchwaleniem ustawy o dyscyplinie wojskowej zostały znowelizowane trzy kodeksy prawa karnego oraz trzy ustawy: o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych orga-nach porządkowych, o prokuraturze i o powszechnym obowiązku obrony RP. Celem tych zmian było przede wszystkim:

 wskazanie, że użycie narkotyków stanowi okoliczność obciążającą przy roz-patrywaniu wykroczenia oraz że stan po użyciu alkoholu lub narkotyków podczas podejmowania czynności służbowych jest wykroczeniem;

 ustanowienie tzw. wykroczeń na żądanie, które są ścigane karnie na żądanie dowódcy jednostki wojskowej lub rozpatrywane dyscyplinarnie w przypadku odstąpienia od złożenia takiego wniosku;

 objęcie odpowiedzialnością karną za nieusprawiedliwioną nieobecność w służbie żołnierzy wszystkich rodzajów pełnionej (odbywanej) służby woj-skowej;

 likwidacja wojskowych aresztów dyscyplinarnych i utworzenie nowych izb zatrzymań, prowadzonych przez Żandarmerię Wojskową;

 rozszerzenie grona osób funkcyjnych będących wojskowymi organami po-rządkowymi, co nadaje im uprawnienia do badania trzeźwości kierowców wojskowych, na mocy ustawy o dyscyplinie wojskowej, jak również kodeksu drogowego.

Kształt nowej ustawy był odpowiedzią na wyraźne oczekiwania dowódców, że nowe przepisy dyscyplinarne w stosunku do poprzednich będą bardziej czytelne, zrozu-miałe i łatwe w stosowaniu.

Niezwykle istotne zmiany w zakresie zasad ponoszenia odpowiedzialności karnej przez żołnierzy, w znacznym stopniu określone już w przepisach wprowadzających ko-deksy prawa karnego, wniosła obowiązująca od 1 stycznia 2009 r. nowelizacja kodeksu

postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw¹⁴. Na jej podstawie z jurysdykcji wojskowej wyłączno żołnierzy sprawców przestępstw i wykroczeń, w tym skarbowych, o pospolitym charakterze, które nie zostały popełnione na szkodę wojska, w związku lub w czasie wykonywania obowiązków służbowych albo w obiekcie wojskowym. We wła-ściwości sądów wojskowych pozostały zaś, obok przestępstw wojskowych, wszystkie rodzaje przestępstw i wykroczeń popełnionych przez żołnierzy poza granicami państwa.

W okresie ostatnich 20 lat podjęto działania w celu unormowania kwestii ponoszenia przez żołnierzy odpowiedzialności etyczno-moralnej (naruszania honoru i godności).