PRZEMIANY DYSTYNKCJI HONORU W PROFESJONALNYCH SIŁACH ZBROJNYCH

Honor w tradycji myśli europejskiego kręgu kulturowego osadzony jest nie tylko w homeryckiej apologii szlachetnej rywalizacji, spartańskiej apologii męstwa i ascezy oraz średniowiecznego męstwa i galanterii (kurtuazji), lecz też w eksponowanej w tradycji polskiej rycerskiej apologii wierności i poświęcenia⁷⁵. Wiele wskazuje na to, że feudalne i instytucjonalne pojmowanie honoru (męstwa, kurtuazji i wierności oraz poświęcenia) związało się z zawężeniem rzymskiej reguły etyczno-prawnej powiadającej, że zobowiązań należy dotrzymywać w niezmienionym stanie rzeczy – pacta sunt servanta, rebus hic stantibus. W pełnym brzmieniu ta reguła nakazuje dotrzymywanie zobowiązań, które niewątpliwie znamionują uczciwego i prawego człowieka w niezmiennym stanie rzeczy, którym dla wojownika i rycerza było państwo - suweren.

Natomiast w nowożytnej myśli politycznej państwo narodowe stało się koniecznym stanem rzeczy, wobec którego należało i powinno się być wiernym. Było to państwo związane ze światem zhierarchizowanych społeczeństw lub zawężonych demokracji – światem po części jeszcze feudalnym, despotycznym i totalitarnym. W tym świecie wolność indywidualna nie przynależy jednostce i najogólniej realizowana jest w zbiorowości (totalności), jaką jest naród, a najlepiej państwo – jak przekonywał zagorzały zwolennik instytucjonalizmu Fryderyk Hegel. Przekonanie takie lansowane wcześniej przez Platona, później zaś przez Hegla i Marksa - jak rzecz ujął Karl Popper – potrzebowało bezgranicznej wierności, posłuszeństwa i nieprzejednania oraz troski o sprawy ponadindywidualne, narodowe i państwowe, po to aby państwo trwało i nie zmieniało się, aby zapewnić mu wieczne istnienie i coraz większą potęgę⁷⁶. Stąd i militarystyczna maksyma elit wojskowych z początku XX wieku: Wojsko służy państwu, tylko państwu. Bo jest ono państwem⁷⁷. Wojsko jest tutaj instytucją państwa i państwem w państwie, które funkcjonuje na szczególnym uznaniu dla honoru, wierności i praktycznie bezgranicznym oddaniu, służbie w posłuszeństwie i wierności nawet w sytuacjach przestępstwa i zbrodni. Uznanie to identyfikuje honor z arystotelesowskim pojmowaniem męstwa żołnierzy zawodowych, które polega na umiarze między odwagą

73 Zob.: Kodeks Honorowy Żołnierza Zawodowego Wojska Polskiego, Załącznik do obwieszczenia Ministra Obrony Narodowej z dnia 3 marca 2008 r. [poz.55] Dziennik Urzędowy Ministra Obrony Narodowej z 2008 r. nr 5, s. 565-568.

74 Ibidem, s. 565.

75 Zob.: M. Adamkiewicz, Z dziejów etosu wojska, Wyd. Bellona, Warszawa 1997; Tenże, Wybrane zagadnienia z historii etosu wojska, WAT, Warszawa 1997.

76 Zob.: K. Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, t. 1 i 2, Wyd. Kwartalnika Politycznego

„Krytyka”, Warszawa 1987.

77

i bojaźliwością (tchórzostwem), przyjemnością z odwagi i bojaźliwością przed narażeniem się na przykrości (tchórzostwem przed przykrościami).

Wzoru i ideału postępowania ze wszech miar honorowego w środowiskach żołnierskich upatrywano w bezwzględnej i niezmiennej wierności, w myśl hasła: sapere talis – zawsze niezmienni, wierni i bezgranicznie oddani państwu, narodowi i społeczeństwu. Jednak niezmienna wierność wiązana z honorem bez względu na zmiany stanu rzeczy prowadzi do tragedii ludzkich i narodowych. Tego doświadczyło niejedno pokolenie żołnierzy ostatnich wieków działających w świecie zhierarchizowanych społeczeństw nacjonalistycznych lub o zawężonej demokracji.

Gotowość narażania się na niebezpieczeństwa i niewielkie lub żadne korzyści charakteryzuje żołnierzy armii jako instytucji. Oni mają skłonność do – jak słusznie rzecz specyfikują autorzy przywołanej już wcześniej pracy o socjologii wojska pod redakcją Giuseppe Caforio – honoru; traktowania zawodu jako powołania; do rozproszonej wiedzy ogólnej (a nie profesjonalnej); hierarchiczności; wynagrodzeń pozafinansowych;

funkcjonowania w oparciu o specyficzne prawo wojskowe; elitarności i zamkniętości możliwości rozwoju; podporządkowywania życia rodzinnego potrzebom służby wojskowej; korzystania z służbowych dobrodziejstw mieszkaniowych, bezpłatnych świadczeń medycznych i przywilejów emerytalnych. W przeciwieństwie do powyższego, troska o bezpieczeństwo, życie i przeżycie oraz korzyści indywidualne opisują żołnierzy armii jako organizacji. Oni mają skłonność do tego, aby: podejmować się zajęcia wojownika, nie kierując się honorem, ale ekonomią wolnego rynku i poziomem zarobków oferowanych przez armię jako organizację; swoimi specjalnościami (profesjonalizmem) porównywalnymi z zawodami cywilnymi i zapotrzebowaniem na nie ze strony organizacji wojskowej; sprawiedliwym wynagrodzeniem i cywilną jurysdykcją;

swobodą w związaniu się z armią i statutem takim samym, jak wszyscy obywatele po zakończeniu zatrudnienia w wojsku⁷⁸.

Wskazane trendy w przechodzeniu od armii jako instytucji do armii jako organizacji zmieniają znaczenie pojęcia honoru, na niego – można stwierdzić za cytowaną konstatacją H. Skolimowskiego – już nawet w armii nie ma czasu. Cnotę honoru zdaje się zastępować taka dystynkcja etyczna jak godność ludzka albo denotacja honoru rozciągana jest na godność ludzką, która w definicjach Arystotelesa jest umiarem pomiędzy nadmiarem służalczości i niedostatkiem zarozumiałości – Złotym Środkiem pomiędzy egoizmem a altruizmem, troską o samego siebie i poświęcania się dla innych.

Badania z ostatnich dziesięcioleci XX wieku prowadzone w środowisku wojskowym potwierdzają wyartykułowaną tezę. Społeczność żołnierska pod pojęciem godności skłonna jest pomieszczać takie wartości, jak: uczciwość w postępowaniu wobec siebie i innych, odwagę cywilną (!), postępowanie moralne i zgodne z prawem⁷⁹.

Doświadczenia historyczne i dane badań socjologicznych skłaniają do zmiany denotacji honoru albo jego archaizacji, wiązania go z epoką starożytną i średniowieczną

78 Zob.: Handbook of the sociology of the military, ed. by Giuseppe Caforio, op. cit.

79 Zob.: Wartości i postawy moralne w procesie wychowania wojskowego, pod red. M. Marcinkowskiego,

oraz systemami totalitarnymi⁸⁰. Absolutyzowaną dawnej wierność, niezmienność i nieustępliwość zastępuje uczciwość wobec siebie i innych, troska nie o abstrakcyjną i hipostatyczną rodzinę rodzin – Ojczyznę, lecz konkretną i własną rodzinę oraz zarówno jej, jak i własne bezpieczeństwo. Jest to mentalność pragmatyczna, ale zaświadcza o tym, że procesy przechodzenia z armii jako instytucji do armii jako organizacji są daleko posunięte.

Godność człowieka jest wartością najwyższą w systemach demokratycznych realizujących ideę wolności. Z tych to względów w warunkach służby wojskowej idzie o to, aby maksymalnie szanować godność ludzką przy jednoczesnym optymalizowaniu efektywności wojskowej - profesjonalizmu. Nie idzie już o żołnierza zawsze wiernego suwerenowi (państwu), z dystynkcją honoru (pojętego jako bezwarunkowe oddanie) na pierwszym miejscu, lecz żołnierza szanującego prawo, godność własną i innych oraz porządek wolnej demokracji⁸¹. Jest to ideał „obywatela w mundurze”⁸². W ideale tym żołnierz nie odgrywa żadnej szczególnej roli w państwie, ma takie same uprawnienia, jak każdy cywilny obywatel – po prostu obywatel. Nie wymaga się od niego wierności i podporządkowania oraz bezmyślnej dyscypliny, lecz partnerstwa, godności żołnierskiej i „obywatelstwa w mundurze” człowieka wolnego, równego i przyjaźnie nastawionego do siebie oraz innych.

Dystynkcją „obywatela w mundurze” jest bardziej niezbywalna godność ludzka, troska o siebie i innych niż wąsko pojęty honor, wierność, posłuszeństwo i nieprzejednanie. Bowiem tak pojęty honor nie daje się uzgodnić z takimi preferencjami współczesnych społeczeństw demokratycznych, jak wolność i indywidualizm. Wąsko pojęty honor nie sprzyja godności, wolności i odpowiedzialności. Zaś o zmierzchu wąsko pojętego honoru i preferencji dla godności ludzkiej, praworządności oraz wolności ludzi w mundurach poniekąd zaświadcza przekonanie, że jeżeli w społeczeństwie liberalnej gospodarki wolnorynkowej nie ma czasu na honor, bowiem skoro wszyscy starają się o siebie i zysk, dobra materialne i wartości ekonomiczne oraz masową konsumpcję, to nie trzeba kultywować tradycji oficerskich kodeksów honorowych lub egalitarnie rozszerzać ich kompetencje na tych, którzy oficerami nie są, czyli wszystkich żołnierzy zawodowych. Dla tych żołnierzy znaczenia zdaje się nabierać, wyrastająca na etyce ekonomicznej, etyka biznesu, która zaprzecza etyce heroicznej – etyce honoru polegającej na braku kalkulacji nakładów i zysków, kosztów i efektów⁸³. Bowiem wiele wskazuje na to, że tendencje armii jako organizacji i zmiany w warunkach służby wojskowej idą w kierunku doskonalenia profesjonalizmu żołnierskiego. Jest to kierunek, który kształtuje pragmatyczną, racjonalną i liberalną tradycję działalności wojskowej – działalności ludzi równych w swej godności i prawach obywatelskich podejmujących się zajęcia w jednej

80 Por.: A. Bocheński, Rozmyślania o polityce polskiej, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1987, s.

61-66.

81 Zob.: A. Podkowski, Dowodzenie, dyscyplina i partnerstwo w Bundeswherze, „Zeszyty Naukowe AON”

1995, nr 1, s. 150-160.

82 J. Oelrich, Die Kontzeption der Jnneren Fuhrung as heuting Sicht, Koblencja 1990; cyt. za: J. Świniarski, K.P. Kizer, Godność człowieka w warunkach służby wojskowej. Doświadczenia polskie i niemieckie,

„Zeszyty Naukowe AON” 1997, s. 244.

83 Zob.: M. Sułek, J. Świniarski, Etyka jako filozofia dobrego działania zawodowego, Wyd. Bellona,

z naturalnych i niezbędnych liberalno-demokratycznemu społeczeństwu organizacji, jaką z założenia stają się profesjonalne siły zbrojne.

7. KU AKSJOLOGII ANTYWOJNY I UZASADNIANIU PRAWA DO