O PODMIOTOWOŚCI I REIFIKACJI CZŁOWIEKA
WSTĘP - ISTOTA PODMIOTOWOŚCI I REIFIKACJI
2. JAK ZARADZIĆ?
Wyżej opisano pewien stan właściwy nie tylko środowisku wojskowemu. Takie relacje społeczne występują we wszystkich tych społecznościach zawodowych i innych, w których zachodzi konieczność kooperacji w realizacji zadań, a także osiągania wyzna-czonych sobie celów. Intencją tej publikacji nie jest opisanie zasięgu zjawiska reifikacji człowieka, ale zwrócenie uwagi na jego obecność w życiu społecznym, a także uświado-mienie, iż wszelkie urzeczowienie, instrumentalizacja człowieka, bez względu na źródło, jest stanem, którego akceptować nie można.
Pozostaje zatem problem przeciwdziałania. Szukając rozwiązania, należy roz-strzygnąć:
1. Czy zjawisko urzeczowienia człowieka jest możliwe do wyeliminowania ze stosunków społecznych?
2. Co należy uczynić, aby zjawisko reifikacji wyeliminować lub ograniczyć?
Naiwnością byłoby przekonanie, że można podjąć takie przedsięwzięcia, których skuteczność będzie tak duża, że wyeliminuje przejawy reifikacji w relacjach interperso-nalnych. Upoważnia do tego obserwacja wzajemnych odniesień międzyludzkich na prze-strzeni dziejów. Zjawisko reifikacji (w znaczeniu zdefiniowanym wyżej) było zawsze obecne. Stopień jego nasilenia był różny, zależał od epoki, środowiska społecznego,
2 W Kodeksie Honorowym Żołnierzy Zawodowych Wojska Polskiego, s. 6 zapisano: W relacjach z podwładnymi i współpracownikami wyraża szacunek dla drugiego człowieka i jego godności osobistej, kieruje się poczuciem sprawiedliwości oraz dąży do umacniania więzi koleżeńskich.
balnych stosunków społecznych i wielu innych czynników obiektywnych oraz subiek-tywnych. Pojawia się jednak pytanie: Skoro tak, to po co zajmować się problemem? Po to, żeby zjawisko to ograniczyć w maksymalnie możliwym stopniu.
W życiu społecznym występuje wiele nieprawidłowości i choć towarzyszą one człowiekowi jakby od zawsze, to z ich obecnością się nie pogodzono i nadal podejmuje się działania w celu ich wyeliminowania. Zawsze celem tych czynności jest ochrona pewnych wartości, które swe źródło mają w uznaniu podmiotowości człowieka - każdego bez wyjątku. Mottem dążenia do upodmiotowienia człowieka powinno być przekonanie Alberta Einsteina: „bez kultury moralnej nie ma dla ludzkości ratunku”3.
Cóż zatem począć? Możliwe są dwie drogi: negatywna i pozytywna. Negatywna polegałaby na napiętnowaniu wszelkich przejawów postponowania godności ludzkiej, traktowania innych jako z natury gorszych, jako przedmiotów (rzeczy) używanych do realizacji czyichś celów i zaspokojenia ambicji. Napiętnowanie to mogłoby przybierać różne formy, np.: zastosowanie sankcji karnych, bojkot towarzyski, wykluczenie z okre-ślonej społeczności, upominanie ze wskazaniem, na czym polega niewłaściwość postę-powania, publiczne napiętnowanie na przykład w mass mediach.
Droga pozytywna związana powinna być z wysiłkiem edukacyjno-motywacyjnym skierowanym na dokonanie przewartościowań w świadomości, wiodących do uznania podmiotowości każdego człowieka, a samego człowieka jako wartości najwyższej.
W kontekście tego zasadny jest postulat umieszczenia w programach nauczania i kształ-cenia odpowiednich treści z zakresu filozofii i etyki, psychologii społecznej i zarządzania oraz socjologii4.
W programach tych powinny być wyeksponowane problemy antropologii filozo-ficznej jako podstawy rozwiązywania dylematów i interpretacji zjawisk występujących w społecznościach zawodowych, lokalnych i w skali globalnej. W etyce należałoby się odwoływać do aksjologii antropocentrycznej, uwzględniając treści ogólne i szczegółowe, np. etykę pracy, biznesu, zarządzania, dowodzenia, środków przekazu, walki zbrojnej.
Ważnym elementem regulacji stosunków wewnętrznych w grupach zawodowych są kodeksy etyczne (honorowe). Kiedyś posiadały je tylko wybrane profesje, obecnie dysponuje nimi większość organizacji dbających o swój wizerunek. Transformacja ustro-jowa spowodowała, że jednym z elementów sukcesu w realizacji celów jest miano etycz-nej organizacji (firmy). Oprócz wielu składników kształtujących to miano, istotne jest posiadanie kodeksu etycznego i programu etycznego. Program etyczny powoduje, że ko-deks nie jest dokumentem martwym, zalegającym w szufladach bądź na półkach. Bieżąca praca z kodeksem w sposób istotny wpływa na stosunki wewnętrzne i relacje organizacji z otoczeniem zewnętrznym.
3 Cytat za: K. Kaszyński, Wybrane elementy filozofii człowieka, Zielona Góra 2002, s. 147.
4 Postulaty podmiotowego traktowania człowieka zawarte są w nauce o zarządzaniu m.in. w koncepcji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa (CSR). Podkreśla się, że organizacja gospodarcza, aby rozwijać się w sposób zrównoważony i zachować efektywność działania, musi służyć swoim
„interesariuszom” (stakeholders), a więc zarówno właścicielom, klientom, pracownikom i społeczeństwu jako takiemu. Organizacja, która „pasożytuje” na otoczeniu i na własnych pracownikach, po dłuższym lub krótszym okresie istnienia popada w kryzys. Koncepcję tę bez trudu odnieść można do organizacji wojskowej. Zob. M. Żemigała, Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa. Budowanie zdrowej,
Grupą zawodową posiadającą swój kodeks honorowy są żołnierze. W tradycji wojska istnienie kodeksu honorowego było czymś oczywistym. W czasach rycerskich był to kodeks zwyczajowy, przekazywany w trakcie sposobienia się do stanu rycerskiego.
Pierwszą formą spisaną był „Katechizm kadetów” Szkoły Rycerskiej, opracowany przez księcia Adama Czartoryskiego. Ostatnią edycją jest „Kodeks honorowy żołnierzy zawo-dowych Wojska Polskiego” z 2008 r. Problemem jest to, czy jest on znany w środowisku, przez które i dla którego został opracowany, czy realizowany jest program etyczny, czy może jedyna styczność z kodeksem to moment jego przekazania (uroczystego albo nie).
Rozstrzygnięcie tych dylematów wymaga podjęcia badań, bez nich wszelkie oceny będą tylko subiektywnymi odczuciami. Można jedynie wskazać na potrzebę realizowania pro-gramu etycznego5, którego elementami będą: zapoznawanie z tradycjami zawodu i oma-wianie treści kodeksu z kandydatami na żołnierzy zawodowych, uroczyste wręczanie kodeksu podczas mianowania na żołnierzy zawodowych, podejmowanie problematyki etyki zawodowej na odprawach we wszystkich grupach osobowych żołnierzy, omawianie stanu przestrzegania treści kodeksu podczas okresowych i bieżących ocen realizacji zadań i w razie potrzeby. Warunkiem koniecznym tego, by kodeks nie był dokumentem „mar-twym”, jedną z wielu broszurek, jest bieżące sięganie do jego treści.
Jeśli w wyniku realizacji programu etycznego zapisy zawarte w kodeksach etycz-nych (honorowych) zostaną zinternalizowane i wsparte rozwiązaniami praktycznymi, czyli stosowane będą w kontaktach międzyludzkich we wszystkich wymiarach, można oczekiwać, że zjawisko reifikacji człowieka zostanie w znacznym stopniu ograniczone.
Sukcesem będzie każdy, nawet minimalny, postęp w tej dziedzinie. Do tego jednak nie-zbędne jest dokonanie przewartościowań w świadomości przełożonych i podwładnych, dowódców, dyrektorów, kierowników i szeregowych pracowników. Ideałem byłoby zbli-żenie się do stanu spolegliwego opiekuństwa, do stanu, w którym każdą osobę będącą w relacjach społecznych można by określić mianem człowieka czcigodnego, porządne-go6. Należy dążyć do tego, by podmiotowość człowieka była naczelnym motywem wszelkich działań indywidualnych i grupowych. Szczególny obowiązek spoczywa w tym przypadku na osobach sprawujących władzę, zajmujących stanowiska kierownicze, do-wódcze itp. Powinni oni być świadomi, że: Umiejętność rządzenia to przede wszystkim umiejętność perswazji. Aby rządzić, trzeba argumentować, aby argumentować, trzeba posługiwać się rozumem, a posługując się rozumem, trzeba wiedzieć, z kim się ma do czynienia. Perswazja jest działem rozumu, nie jest to jednak ten rozum, który nie wie, co to jest wrażliwość na wartości7.
Dowodzenie, charakterystyczne dla środowiska wojskowego, jest niczym innym jak specyficzną i właściwą dla tej społeczności formą zarządzania, a więc takiego kiero-wania podwładnymi by sprawnie zmierzać do osiągnięcia wyznaczonego celu. Tym, co
5 Zob.: W. Gasparski (red. nauk.), Biznes, etyka, odpowiedzialność, Wydawnictwa Profesjonalne PWN, Warszawa 2012, s. 233-248; W. Gasparski, Wykłady z etyki biznesu, Wyd. WSPiZ, Warszawa 2007, s.179-190; B. Klimczak, Etyka gospodarcza, Wyd. Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2006, s. 76-84; L. Zbiegień-Maciąg, Etyka w zarządzaniu, Centrum Informacji Menedżera CIM, Warszawa 1996, s. 104 i nast.; E. Sternberg, Czysty biznes. Etyka biznesu w działaniu, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 1998, s. 262-268.
6 Zob.: T. Kotarbiński, Medytacje o życiu godziwym, Warszawa 1976, s. 63-67.
7
stanowi o specyfice jest cel, nie jest nim zysk, podkreślany w literaturze dotyczącej biz-nesu i zarządzania. Tym celem jest wykonanie zadania, przy maksymalnie niskich stra-tach własnych i zastosowaniu niezbędnych sił i środków. Różnica celów nie wyklucza uwzględnienia w rozważaniach o wojsku treści i postulatów zawartych w literaturze z zakresu teorii zarządzania, psychologii zarządzania, etyki zarządzania i biznesu oraz socjologii. W wojsku, podobnie jak w każdej organizacji, podstawową wartością jest człowiek – podmiot8. Uznając to, aksjologia ta powinna być uwzględniona w działaniach przełożonych zawierających aspekty: dyrektywne, informacyjne, oceniające i motywa-cyjne9. Przejawem ich osobowego charakteru będzie:
taka antycypacja celów, które będą realizacją otrzymanych zadań, uwzględ-niającą podmiotowość wykonawców, a także środowisk, na które są skiero-wane;
odpowiednio uargumentowane wydawanie poleceń służbowych, a nie odwo-ływanie się wyłącznie do formalnych uprawnień wynikających z zajmowane-go stanowiska;
przekazywanie poleceń w sposób w miarę syntetyczny, ale zarazem pełny i zrozumiały dla wykonawców, co wiąże się ze znajomością podwładnych i ich cech psychofizycznych oraz umiejętności praktycznych, przy wykorzy-staniu do tego sprawnego systemu przekazywania informacji (również zwrot-nych);
zapewnienie warunków realizacji zadań;
w ocenie realizacji powierzonego zadania, uwzględnianie obowiązujących normy i indywidualnego wkładu osób wykonujących to zadanie;
motywowanie poprzez system wyróżnień i kar przewidzianych w regulami-nach i dokumentach regulujących tok służby wojskowej, także stosowanie in-nych form satysfakcjonowania podwładin-nych, które nie są formalnie określo-ne, a umożliwiają natychmiastowe wyrażenie uznania, np. podziękowanie, uścisk dłoni, wyrażenie uznania publicznie lub bez udziału osób postronnych itp.
Odnosząc rozważania o podmiotowości do żołnierza do wojska jako organizacji, uznać należy, że mimo specyfiki i wynikającej z niej odmienności zdań, struktur organi-zacyjnych, systemu podporządkowania i zwierzchnictwa, obowiązują te same wartości i zasady, co w każdej sprawnie działającej organizacji, uznającej podmiotowość wszyst-kich osób realizujących określone zadania, a także wykorzystujących ich efekty.
LITERATURA
8 Zob.: K. Szewczyk, Wychować człowieka mądrego. Zarys etyki nauczycielskiej, Wyd. Nauk. PWN, 1998, s.96; J. Hołówka, Etyka w działaniu, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001, s.22; T. Styczeń SDS, J. Merecki SDS, ABC etyki, red. Wyd. KUL, Lublin 1996, s. 33; J.M. Bocheński O. P., De virtute militari. Zarys etyki wojskowej, Wyd. Philed, Kraków 1993, s. 105; T. Pietrzkiewicz, Etyka zarządzania działalnością gospodarczą, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ”, Warszawa 1995, s. 20;
Z. Ratajczak, Psychologia pracy i organizacji, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2007, s. 58-65.
9 G. Bartkowiak, Psychologia zarządzania, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, s. 9; J.F. Terelak, Psychologia organizacji i zarządzania, Difin, Warszawa 2005, s.15.
Bartkowiak G., Psychologia zarządzania, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 1999.
Bocheński J.M. O.P., De virtute militari. Zarys etyki wojskowej, Wyd. Philed, Kraków 1993.
Gasparski W. (red. nauk.), Biznes, etyka, odpowiedzialność, Wydawnictwa Profesjonalne PWN, Warszawa 2012.
Gasparski W., Wykłady z etyki biznesu, Wyd. WSPiZ, Warszawa 2007.
Hołówka J., Etyka w działaniu, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001.
Kant I., Uzasadnienie metafizyki moralności, Warszawa 1971.
Kaszyński K., Wybrane elementy filozofii człowieka, Zielona Góra 2002.
Klimczak B., Etyka gospodarcza, Wyd. Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2006.
Kodeks Honorowy Żołnierzy Zawodowych Wojska Polskiego.
Kotarbiński T., Medytacje o życiu godziwym, Warszawa 1976.
Pietrzkiewicz T., Etyka zarządzania działalnością gospodarczą, Instytut Organizacji i Za-rządzania w Przemyśle „ORGMASZ”, Warszawa 1995.
Ratajczak Z., Psychologia pracy i organizacji, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2007.
Sternberg E., Czysty biznes. Etyka biznesu w działaniu, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 1998.
Styczeń T. SDS, Merecki J. SDS, ABC etyki, Red. Wyd. KUL, Lublin 1996.
Szewczyk K., Wychować człowieka mądrego. Zarys etyki nauczycielskiej, Wyd. Nauk.
PWN, 1998.
Terelak J.F., Psychologia organizacji i zarządzania, Difin, Warszawa 2005.
Tischner J., Etyka solidarności oraz homo sovieticus, Wyd. Znak, Kraków 1992.
Wojtyła K., Miłość i odpowiedzialność, Lublin 1982.
Zbiegień-Maciąg L., Etyka w zarządzaniu, Centrum Informacji Menedżera, Warszawa 1996.
Żemigała M., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa. Budowanie zdrowej, efektywnej organizacji, Wyd. Wolters Kluwer Business, Kraków 2007.
ON SUBJECTIVITY AND REIFICATION (in relation to the military environment)
Summary
The article deals with the problem existing since the dawn of human history. Thoughts on this subject are related to human beings. The condition to give a man superior status in social relations and that what causes its degradation, reduces its role to a tool or a used item, in order to meet particular or group interests. Human subjectivity reflects preferences and, in many cases, an ideological tinge. Although the problem has appeared in many publications, it is still valid.
The paper tries to identify some events leading to the objectification of people in various rela-tions, including vertical (subordination) and horizontal (cooperation), highlighting the military environment in which such tendencies also occur.
Keywords: humanity, subjectivity, reification, vertical and horizontal relations, military, hierar-chical, code of honour
Krzysztof KLUPA Mirosław SMOLAREK