Strach przed oddaniem pod opiekę obcym, rozdzieleniem z rodziną, swoistym ubez-własnowolnieniem – zwłaszcza w przypadku seniorów schorowanych czy nie w pełni sprawnych – staje się podłoŜem do rozwaŜań o samobójstwie w wielu krajach Zachodu, takŜe USA, Kanady i Australii. To w Australii w 1997 roku lekarz dr Philip Nitschke za-łoŜył Stowarzyszenie Exit, zrzeszające seniorów domagających się prawa do zakończenia Ŝycia na własnych warunkach (jak i kiedy), czyli legalności samobójstwa wspomaganego oraz dobrowolnej eutanazji.1 Średnia wieku członków Stowarzyszenia – w większości zdrowych i aktywnych – wynosi 75 lat. Exit prowadzi szeroką działalność na rzecz edu-kacji i upowszechniania idei, Ŝe eutanazja powinna być dostępna – nie tylko dla osób śmiertelnie chorych i cierpiących z powodu fizycznych dolegliwości, lecz takŜe dla osób starszych zmęczonych Ŝyciem. Stowarzyszenie realizuje działalność edukacyjną za po-mocą otwartych dla wszystkich spotkań, programów i akcji społecznych, indywidualnych wizyt (private home visit), spotkań dyskusyjnych, badań i wywiadów, publikacji,
1
Wszelkie informacje na temat załoŜeń, działania i planów Stowarzyszenia są dostępne na stronie: www.exitinternational.net, aktualizowanej 13 kwietnia 2010 (data dostępu: 17.04.2010).
Samobójstwo w starości jako sposób na uniknięcie obniŜenia jakości Ŝycia 191 rencji, warsztatów oraz zajęć z wolontariuszami na temat moŜliwości (takŜe prawnych) i sposobów popełniania samobójstwa.2 WaŜnym punktem działalności jest zabieganie o wsparcie na rzecz zmiany prawa za pomocą aktywizowania polityków i działaczy spo-łecznych w róŜnych krajach, gdzie samobójstwo wspomagane nie jest legalne. Dotyczy to właśnie Australii i nowej Zelandii, Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych (poza dwoma stanami – Oregon i Waszyngton), Kanady i większości krajów Europy, poza Ho-landią, Belgią, Luksemburgiem (od 2008 roku) oraz Szwajcarią, gdzie wspomagane sa-mobójstwo jest legalne od 1942 roku i, w jako jedynym kraju na świecie, sasa-mobójstwo wspomagane przysługuje takŜe obcokrajowcowi. W Niemczech legalne jest dostarczenie środków do popełnienia samobójstwa, lecz nie ich podanie, ani obecność podczas aktu.
Jedną z form zaspokojenia przez Exit zainteresowania przedmiotową tematyką jest wydawanie ksiąŜek, traktowanych jako podręczniki, czy poradniki dotyczące róŜnych form zrealizowania (ewentualnego) samobójstwa. Jedną z kilku pozycji jest „The Peace-full Pill e-handbook” autorstwa P. Nitschke i F. Stewart, będąca poradnikiem „godnej śmierci” w rozumieniu członków Stowarzyszenia3. Autor przedstawia w niej, tak jak pod-czas licznych wywiadów i spotkań na teranie wielu krajów, sposoby, z jakich najpow-szechniej korzysta się realizując autonomiczną decyzję o zakończeniu własnego Ŝycia. Jednym z nich jest śmierć przez powieszenie, co wzbudza przeraŜenie i przeświadczenie o braku godności w akcie śmierci. Stąd potrzeba rozwiązań (Ŝycia), które umoŜliwiałyby odejście spokojne, bez bólu i jednocześnie z zachowaniem godności i szacunku do wła-snego ciała, niezawstydzające, nieprzeraŜające formą rodziny, najbliŜszych.
Film dokumentalny pt. „Last Call” wyprodukowany przez stację telewizyjną ABC w 2007 roku oparty jest o wywiady z kilkunastoma osobami w wieku 70-93 lata zdecy-dowanymi na zakończenie własnego Ŝycia w wybranym przez siebie momencie (dniu) i w sposób, jaki uznają za najlepszy. Film zawiera takŜe pobieŜną prezentację postaci P. Nitschke oraz Stowarzyszenia Exit, lecz skupia uwagę głównie na obszernych prezen-tacjach postaci osób starszych – mieszkańców kilku miast Australii – przekonanych o konieczności zakończenia własnego Ŝycia poprzez zastosowanie środka samobójczego.
Wśród bohaterów filmu znajduje się chirurg – zdrowy i sprawny (pływa codziennie w oceanie), kobieta zamieszkująca luksusową dzielnicę miasta, oczytana i aktywna, eme-rytowany urzędnik państwowy, zadbana i elegancka pielęgniarka – w latach aktywności zawodowej zaangaŜowana w pomoc osobom starszym i w działalność organizacji Posiłki na Kółkach.4 śaden z bohaterów nie sprawia wraŜenia osoby chorej psychicznie, zaprze-czają, by mieli depresję, są pod opieka lekarzy domowych, którzy nie zgłaszają powaŜ-niejszych dolegliwości, jakość i warunki ich Ŝycia są dobre lub bardzo dobre, mają rodzi-ny (dzieci, wnuki) i przyjaciół, angaŜują się w róŜne formy aktywności, uprawiają sport, chodzą na tańce, spotykają się z bliskimi. Mimo wysokiego standardu Ŝycia (porównując
2 Między innymi opisywane na stronie internetowej Stowarzyszenia: Public meetings focus on the political context of
the Voluntary Euthanasia/ Assisted Suicide debate and the political history of a person's right to choose and Volun-tary Euthanasia/ Assisted Suicide around the world, www.exitinternational.net/page/AboutUs.
3 Innymi pozycjami są: N. Nicol, H. Wylie (2006), Between the Dying and the Dead: Dr Jack Kevorkian and the
As-sisted Suicide Machine and the Battle to Legalise Euthanasia, P. Nitschke, F. Stewart (2005), Killing me Softly.
4 Organizacja społeczna powstała w 1992 roku w USA (Food on Wheels), zajmująca się dostarczaniem Ŝywności
osobom starszym, chorym i ubogim, działająca juŜ w większości krajów wysokorozwiniętego świata www.foodsonwheels. org (data dostępu: 17.04.2010).
przede wszystkim z polskimi realiami) kaŜdy z bohaterów filmu podkreśla własne obawy przed spadkiem sprawności i/lub zapadnięciem na cięŜką chorobę. Dla kaŜdego z nich sprawą determinującą rezygnację z Ŝycia jest spadek jego jakości w rozumieniu zdolności do samoobsługi, ból i obarczenie najbliŜszych opieką nad sobą. Równie silna jest obawa przed trafieniem do ośrodka opieki, taktowane jako swoiste ubezwłasnowolnienie i sytu-acja nie do odwrócenia, wegetsytu-acja i utrata niezaleŜności. (Wśród bohaterek filmu były emerytowane pielęgniarki oraz opiekunka w „domu spokojnej starości”, które wyraŜały swój sprzeciw wobec spędzania ostatnich lat Ŝycia w sposób, jaki znały ze swojego Ŝycia zawodowego, kiedy opiekowały się starszymi osobami umieszczonymi w placówkach z powodu choroby lub niesprawności).
W przypadku wszystkich bohaterów najbliŜsi wiedzieli o ich zamiarach, byli pogo-dzeni z ich decyzją w róŜnym stopniu, ale w Ŝadnym wypadku nie nakłaniali ich do zmiany decyzji, szanowali i rozumieli ich zamiar. KaŜdy z bohaterów filmu jest osobą utwierdzoną w słuszności swojej decyzji i niebiorącą pod uwagę moŜliwości odstąpienia od zamiaru, choć deklarują zadowolenie z Ŝycia w chwili przeprowadzania wywiadów oraz przyznają nieprzewidywalność momentu, w którym wykonają swoją decyzję (dla jednych moŜe to być miesiąc lub rok, dla innych rok lub dziesięć lat), głównie ze względu na dobry stan zdrowia aktualnie oraz satysfakcjonujący poziom aktywności i sprawności. Odraczanie decyzji, czy jej zawieszanie na nieokreślony czas bywa spowodowane takŜe odpowiedzialnością za chorego współmałŜonka w przypadku jednego z bohaterów – świadomość, Ŝe jest najbliŜszym i „naturalnym” opiekunem Ŝony chorej na chorobę Alzheimera nie pozwoliłoby mu zakończyć świadomie Ŝycia i skazać Ŝonę na pobyt w szpitalu do końca jej dni.
Seniorzy, opowiadający o swoich zamiarach, zdają się być tak zdeterminowani i odczuwający potrzebę „śmierci na własnych warunkach” w tak duŜym stopniu, Ŝe od lat mają wybrany sposób, w jaki zakończą swoje Ŝycie – niektórzy zdradzają podczas wy-wiadu szczegóły, inni nie, w obawie przed reakcją najbliŜszych (dzieci i wnuków) oraz przed posądzeniem członków rodziny o pomoc w samobójstwie, która jest karalna. Naj-większą popularnością cieszy się środek chemiczny stosowany przez weterynarzy do usy-piania zwierząt, który nabyć moŜna bez recepty np. w Meksyku, dokąd ludzie ci podróŜu-ją mimo trudności oraz groźby więzienia w przypadku kontroli na lotnisku i znalezienia środka przez słuŜby celne. Ci, dla których podróŜ jest zbyt wielkim wyzwaniem, produku-ją go samodzielnie (w grupie „współtowarzyszy w decyzji”) w domowych warunkach, co stwarza powaŜne zagroŜenie wybuchem lub (przedwczesnym) śmiertelnym zatruciem. Pragnienie posiadania specyfiku i komfortu autonomicznej decyzji o zakończenia Ŝycia jest silniejsza niŜ wszelkie obawy.
Film zawiera ponadto relacje z demonstracji zwolenników samobójstwa wspomaga-nego oraz moŜliwości zakończenia Ŝycia przez osoby starsze w dowolnym momencie za pomocą specyfiku, który powinien być ich zdaniem dostępny na Ŝądanie. W kontekście tego rodzaju postulatów prezentowana jest relacja ze spotkania seniorów z P. Nitschke, który przybliŜa zainteresowanym moŜliwe sposoby popełnienia samobójstwa bez ko-nieczności angaŜowania osób drugich, wskazując na ich wady w sensie trudności w realiza-cji oraz moŜliwości uratowania czyli niepowodzenia całego aktu. Wszystko odbywa się w atmosferze spokojnej rozmowy, wręcz humorystycznej miejscami pogawędki, bez nad-miernej podniosłości, bez agitowania i namawiania. Rzeczowe udzielanie informacji na te-mat skutecznego popełnienia samobójstwa ze wszystkimi szczegółami, bez eufemizmów,
Samobójstwo w starości jako sposób na uniknięcie obniŜenia jakości Ŝycia 193 z detalami dotyczącymi fizjologii umierania, właściwości środka o nazwie nembutal oraz wyjaśnieniem róŜnic pomiędzy uduszeniem się helem a zaciśnięciem pętli na szyi – wszystko odbywa się w atmosferze zainteresowania; seniorzy sporządzają notatki, pytają. Zarówno z filmu, jak i ze strony internetowej Stowarzyszenia oraz z artykułów w pra-sie, dowiadujemy się o doświadczeniu Philipa Nitschke w kilkukrotnym realizowaniu sa-mobójstwa wspomaganego oraz poznajemy historię dobrowolnej śmierci osób, które wy-stąpiły z prośbą o pomoc w niej, zanim została ona zdelegalizowana w Australii w 1997 roku5.
Podobne wydarzenia mają miejsce w innych krajach cywilizacji zachodniej, a takŜe w krajach Dalekiego Wschodu, gdzie samobójstwa osób starszych popełniane są z powo-du deprecjacji wartości, jaką są rodzina oraz tradycja opieki nad starymi rodzicami przez młodsze pokolenie zafascynowane zachodnim stylem Ŝycia i wartościami (Kim 2010, s. 22-23). Japońscy, chińscy oraz południowokoreańscy seniorzy odbierają sobie Ŝycie w obliczu trudności finansowych i rodzinnych jednocześnie, gdyŜ pokolenie osób aktyw-nych zawodowo coraz częściej skłania się ku zachodnim ideom wolności i samorozwoju, zapominając o zasadach i własnej toŜsamości kulturowej.
W Wielkiej Brytanii, gdzie pomoc w samobójstwie jest nielegalna i grozi za nią na-wet 14 lat wiezienia, dyskurs społeczny na temat dopuszczalności eutanazji oraz zgody na pomoc w samobójstwie jest ponawiany co jakiś czas (ostatnio przez posłów w 2006 ku). Prasa donosi, Ŝe ponad 70 procent Brytyjczyków opowiada się za legalizacją tego ro-dzaju samobójstwa, przywołując wypowiedzi wybitnych postaci świata kultury i sztuki (Pawlicki 2010). Kluczowymi argumentami staje się świadomość cierpienia i nieodwra-calności stanu, takŜe obciąŜenie dla najbliŜszych, którzy nie mogą pomóc i cierpią dodat-kowo z tego powodu, a ból tego rodzaju nikomu nie przynosi korzyści. Dodatkowym ar-gumentem jest fakt, iŜ sądy niejednokrotnie w ostatnich latach w wielu krajach Europy odstąpiły od wymierzenia kary członkom rodziny i lekarzom, którzy powodowani współ-czuciem, pomogli w zakończeniu Ŝycia na prośbę cierpiącego.
Szwajcaria jest krajem, do którego udają się osoby nie tylko chore, lecz takŜe zmę-czone Ŝyciem, by korzystając z usług organizacji Dignitas, zakończyć Ŝycie w domowych warunkach. ZałoŜyciel organizacji, Ludwig Minelli, twierdzi, Ŝe kieruje się miłosierdziem pomagając osobie, która cierpi, wyzwolić się z obolałego ciała6. Organizacja od 1998 ro-ku pomogła umrzeć kilro-kuset osobom z całego świata i nie jest to usługa wolna od opłat. Dignitas organizuje wydarzenie począwszy od wizyty lekarza, który wypisze receptę na skuteczny środek, poprzez przygotowanie mieszkania, po pomoc w zaŜyciu śmiertelnej trucizny.
Wśród osób, które skorzystały z usług Organizacji, są nie tylko osoby nieuleczalnie chore, skazane na cierpienia nie do zniesienia, ale równieŜ osoby starsze zmęczone Ŝy-ciem. Stąd prawa do dobrowolnej eutanazji i wspomaganego samobójstwa domagają się członkowie róŜnych populacji; w Szkocji forsowany jest projekt ustawy zezwalającej na pomoc w samobójstwie osobie chorej nieuleczalnie powyŜej 16 roku Ŝycia. W prasie
5
Główne informacje na: www.exitinternational.net/page/ExitRemembers oraz w prasie: m.in. R. Kostrzyński, Szkoła umierania, Przekrój, 29 października 2008, s. 72-77; J. Pawlicki, Eutanazja za 50 dolarów, Gazeta Wyborcza, 22 września 2009, s. 11.
6Strony internetowe wymienionej organizacji są głównym źródłem informacji i ofert, a takŜe sposobem
podejmowa-nia kontaktu zainteresowanych usługami: www.dignitas.ch/WeitereTexte/NVVE_SymposionEN (data dostępu: 11.04.2010).
sze się o dziesiątkach obywateli Wysp Brytyjskich, którzy skorzystali z pomocy Dignitas w samobójstwie, a najliczniejszą grupę stanowią Niemcy.7 Stąd być moŜe zaangaŜowanie polityków i działaczy społecznych w dyskusje na róŜnych poziomach społecznych na te-mat legalności pomocy w umieraniu. TakŜe w Niemczech pojawiają się osoby, które udzielają pomocy w samobójstwie osobom zmęczonym Ŝyciem na wzór Dignitas (Gań-czak 2009, s. 42-43). Obserwowalne jest zjawisko zwane turystyką umierania oraz rosną-ce poparcie dla stowarzyszeń i osób domagających się prawa do godnej śmierci, inicjo-wane są kampanie społeczne i akcje informacyjne8 oraz sondaŜe opinii społecznych (ba-danie OBOP w 2008 roku donosi, Ŝe ponad połowa Polaków jest za aktywną pomocą w umieraniu, 60 procent Niemców wg sondaŜu Instytutu Demoskopii w Allensbach).